 |
ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆککۆماری تورکیا
ئوموت ئوزه‌ر*
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
له كاتێكدا ده‌يه‌ى سێيه‌مى سه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌مين نزيك ده‌بێته‌وه، ناسنامه پێكناكۆكه‌كانى كۆتايیى ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى و ده‌سپێك و به‌رايیى كۆمارى توركى وه‌كوو خۆيان ماونه‌ته‌وه. له سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌‌م هێروه [به‌ملاوه]، ئيمپراتۆريیه‌تی فره‌نه‌ته‌وه و ڕه‌گه‌زى عوسمانلى، به‌ناچارى مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ داخوازييه‌كانى سه‌ربه‌خۆيیى كه‌لتوورى و ته‌نانه‌ت سه‌ربه‌خۆيیى ڕه‌هاى گه‌له ڕه‌عيه‌ته‌كانى خۆيدا كردووه. له ده‌سپێكدا، ڕه‌عيه‌ته كريستيانه‌كانى ئيمپراتۆريیه‌ت، وه‌كوو سرب، گريك، بولگارى و ئه‌رمه‌نييه‌كان به شێوه‌ى ناڕه‌زايى، ڕابوونه‌وه سه‌رپێ و هه‌ندێ جاريش ياخی بوون و هه‌ڵگه‌ڕاونه‌ته‌وه. پاش ئه‌وان، موسڵمانه غه‌يره توركه‌كانى وه‌كوو عه‌ره‌ب، كورد و ئه‌لبانه‌كانيش داخوازيى هاوشێوه‌يان له عوسمانلييه‌كان هه‌بووه. ئيمپراتۆريیه‌تی عوسمانلى كه به‌ڕواڵه‌ت ده‌وڵه‌تێكى ئيسلامى بووه، "توركچێتى"، به دره‌نگه‌وه له چوارچێوه‌ى ناسنامه‌ى سياسيى گشتيى ئيمپراتۆريیه‌تدا ده‌ركه‌وتووه. له‌وما، داخوازييه‌كانى موسڵمانانى ديكه‌ى غه‌يره تورك بۆ جودابوونه‌وه، ئه‌و بناخه و بنه‌مايه‌يان ده‌خسته ژێر پرسياره‌وه كه ئيمپراتۆريیه‌تی عوسمانلیى له‌سه‌ر دامه‌زرابوو.
هه‌ڵبه‌ت، بنياد [ستراكتۆر]ى سياسى و كۆمه‌ڵايه‌تيى ده‌وڵه‌تى عوسمانلى، بنيادێكى ئاڵۆزى هه‌بووه و ته‌نيا له دووانه‌يه‌كى موسڵمان/ناموسڵمان نه‌بووه. له سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا، شێوه‌ى هه‌رێمايه‌تیى ئينتيماى نه‌ته‌وه‌يى ("عوسمانليزم") سه‌ری هه‌ڵدا و له‌گه‌ڵ چاكسازييه‌كانى ته‌نزيمات [له 1837ه‌وه ده‌ست به ته‌نزيمات كرا- ئاسۆ] و دامه‌زرانى بنيادێكى مۆدێرنترى بيرۆكراتى و كاربگێڕى به به‌راورد به پێشتر، سه‌رهه‌ڵدانى ئينتيماى عوسمانليزم خێراتر بووه. [1] به سه‌رهه‌ڵدانى ناسيۆناليزم له نێوان گه‌له ڕه‌عيه‌ته‌كانى ئيمپراتۆريیه‌تدا، بزووتنه‌وه سه‌ربه‌خۆيیخوازه‌كان، له‌و ناوچانه و ده‌ڤه‌رانه‌ى كه ئه‌وان زۆرينه بوون يان هه‌وڵيان ده‌دا ببنه زۆرينه، به ئامانجى دامه‌زرانى ده‌وڵه‌ته- نه‌ته‌وه‌كانى خۆيان، كه‌وتنه خه‌ڵكسازدان.
توركه‌كانيش خزانه نێو ئه‌م ئاراسته‌يه‌وه و له ئاخيروئۆخۆى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا، هۆشياريى نه‌ته‌وه‌يیى توركى هێواش هێواش له لاى هه‌ندێ لێكۆڵه‌ر و نووسه‌ردا به ئاراسته‌ى هاتنه‌ئاراى ناسيۆناليزمێكى توركى په‌ره‌ى گرت [ئه‌مين زه‌گى به‌گى مێژوونووس ده‌ڵێ، تا تورك نه‌يگوت توركم و عه‌ره‌ب نه‌يگوت عه‌ره‌بم، كورديش نه‌يگوت كوردم (واته بزووتنه‌وه‌ى گه‌لانى ديكه‌ى غه‌يره تورك كاردانه‌وه بووه له به‌رانبه‌ر توركچێتيدا- ئاسۆ]. هه‌رچۆن بێ، ئه‌م ئايديا تايبه‌ته‌ى توركچێتى تا دامه‌زراندنى كۆمارى توركيا، ستاتۆيه‌كى باڵاده‌ست [هێژموونگه‌را]ى به‌ده‌ست نه‌هێنا. ده‌وڵه‌ته- نه‌ته‌وه‌ى توركى و پرو- ڕۆژاوايى و عه‌لمانى كه له 1923دا دامه‌زرا، هانى ڕواڵه‌ت و ڕووكاره ئايينييه‌كان و ئينتيماى ئيسلامیى دانيشتووانى توركياى نه‌دا، سه‌ربارى ئه‌وه‌ى كه نه‌ته‌وه‌ى مۆدێرنى توركى به شێوه‌يه‌كى په‌نامه‌كى وه‌كوو نه‌ته‌وه‌يه‌كى موسڵمان، له ڕوانگه‌يه‌كى سۆسيۆلۆگييه‌وه ئه‌گه‌ر له ڕوانگه‌ى ديكه‌یش نه‌بێ، پێناسه كراوه. به ده‌سته‌واژه‌ى ديكه، وه‌ڵامى بابه‌تييانه‌ى ئه‌و پرسياره "كێ توركه؟" [2] ئه‌وه بووه، "ئه‌و موسڵمانه‌ى به توركى بئاخێوێ به تورك داده‌نرێ"؛ با ئه‌مه به شێوه‌يه‌كى ئاشكرایش له یاسادا پێناسه نه‌كرابێ. سه‌يرى ئه‌م دووفاقێتييه بكه، له ده‌وڵه‌تێكى سێكيۆلارى ڕاديكاڵدا، كه‌مينه ناموسڵمانه‌كان تا ڕادده‌يه‌كى زۆر له بنياد و په‌يكه‌رى بيرۆكراتيى ده‌وڵه‌ت دوور خرانه‌وه، به به‌راورد به ستاتۆ و بارى ئه‌و كه‌مينانه له سايه‌ى ئيمپراتۆريیه‌تی عوسمانليدا كه له جه‌وهه‌ردا ئيمپراتۆرییه‌تێكی ئيسلامى بووه. به‌پێچه‌وانه‌ى زه‌مان و قۆناغى عوسمانلى كه ڕێژه‌يه‌كى زۆرترى كريستيان و جووى تێدا بووه، ڕيفۆرمه‌كانى مسته‌فا كه‌مال ئه‌تاتورك (1881- 1938) بۆ هێنانه‌دى و پێكهاتنى "توركێكى نوێ"ى ڕۆژاوايى بوون، كه به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى، ئايين ببێته شونه‌وار و پاشماوه‌يه‌كى ڕابردوو. له قۆناغى حوكمڕانيى تاكحزبيدا (1923- 1946)، بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى، بزووتنه‌وه‌يه‌كى نهێنى و ژێرزه‌مينى بووه ئه‌گه‌ر ئه‌و ڕاپه‌ڕينه ئايينييه ناوبه‌ناوانه‌ى كه دژى ڕژێمى كه‌ماليستى هاتنه ئاراوه، بخه‌ينه لاوه.
له هه‌موويان گرنگتر ياخيگه‌رييه‌كه‌ى ساڵى 1925ى شێخ سه‌عيد بوو كه هه‌ندێ توخمى ناسيۆناليزمى كورديیشى كه‌وتبووه ناوێ [3] و ڕووداوى "مه‌نه‌مه‌ن"ى 1930 كه ئه‌و فاكته‌ى پشتڕاست كرده‌وه كه هێزگه‌لێكى به‌رهه‌ڵستكار له‌ناو كۆمه‌ڵانى خۆپارێزى موسڵماندا هه‌بوون دژى مۆديرنه‌كردن و پرۆسه‌ى به‌نه‌ته‌وه‌ييكردنى كۆمارى توركياى نوێ بوون. [ئه‌و ڕووداوه له شارۆچكه‌ى مه‌نه‌مه‌نى نزيك شارى ئه‌زمير له 1930دا قه‌وماوه و پاش نوێژى به‌يانى خه‌ڵكى شارۆچكه‌كه به سه‌رۆكايه‌تیى ده‌روێشێكى نه‌قشبه‌ندى له مه‌يدانێكدا خڕ بوونه‌ته‌وه و داواى گه‌ڕانه‌وه‌ى شه‌ريعه‌ت و خه‌لافه‌تيان كردووه و حكوومه‌تيش هێزێكى جه‌ندرمه‌يان بۆ ده‌نێرێ، به‌ڵام ئه‌و خه‌ڵكه ئه‌فسه‌رێكى جه‌ندرمه به ناوى "قوبلاى" ده‌گرن و سه‌رى ده‌بڕن و سه‌ره‌كه‌ى به ئاڵاكه‌يانه‌وه ده‌كه‌ن و به‌ناو شاریدا ده‌گه‌ڕێن. پاشان حكوومه‌ت به‌زۆر ئه‌و ڕابوونه‌ى سه‌ركوت كردووه- ئاسۆ].
له‌گه‌ڵ هاتنه‌ناوه‌وه‌ى ديموكراسى و ئه‌مده‌ست و ئه‌وده‌ستكردنى حكوومه‌ت له حزبى گه‌لى كۆمارييه‌وه (CHP) بۆ حزبى ديموكراتى (DP)، سياسه‌توانه‌كانى (DP) به سه‌رۆكوه‌زيرانى ئه‌وسا، "عه‌دنان مه‌نده‌ريس"يشه‌وه، زێتر و زێتر په‌نايان بۆ سياسه‌تگه‌لێك بردووه كه بنه‌مايه‌كى ئيسلامييانه‌ى هه‌بێ. له كاتێكدا ده‌ست بۆ په‌يكه‌ر و بنيادى عه‌لمانيى یاساییی وڵات نه‌بردراوه و وه‌كوو خۆى پارێزراوه، به‌ڵام فه‌زايه‌كى زۆرتر به ڕواڵه‌ت و خۆنواندنى ئيسلامييانه و هه‌ستى پرو-عوسمانلييانه و چاپه‌مه‌نى و بڵاوكراوه‌ى وه‌ك Necip Fazıl Kısakürek's Büyük Doğu (ڕۆژهه‌ڵاتى گه‌وره) دراوه.
جگه له‌و په‌ره‌سه‌ندنانه، هيچ حزبێكى سياسيى ئيسلامى تا 1970 سه‌رى هه‌ڵنه‌داوه. كاتێ كه پرۆفيسۆر نه‌جمه‌ددين ئه‌ربه‌كان حزبى نيزامى نه‌ته‌وه‌يى Milli Nizam Partisi)- (MNPی دامه‌زراند، ئه‌م حزبه يه‌كه‌مين حزبى سياسيى بزووتنه‌وه‌ى ڕوانگه‌ى نه‌ته‌وه‌يى Milli Görüş) (Hareketi بووه. لێره به‌دواوه، توركيا حزبى ئيسلامیى به‌خۆيه‌وه ديوه، به‌ڵام ئه‌و حزبانه به‌پارێز بوون و له‌به‌ر كۆتوبه‌ندى یاسایى كه پاشان قسه‌ى لێ ده‌كه‌ين، به‌‌ئاشكرا و خويا داواى جێبه‌جێكردنى شه‌ريعه‌تيان نه‌كردووه. له نه‌وه‌ده‌‌كاندا ڕه‌وش گۆڕاوه و ئيسلامييه‌كان زێتر متمانه‌يان به‌خۆ په‌يدا كردووه.
سه‌رده‌مى ڕوانگه‌ى نه‌ته‌وه‌يى
دامه‌زرانى حزبگه‌لێكى ئيسلامى سياسى كه له‌نێو ئاقارى بزووتنه‌وه‌ى ڕوانگه‌ى نه‌ته‌وه‌ييدا بخولێنه‌وه، ئاماژه‌يه بۆ به‌دامه‌زراوه‌ييكردنى ستايلێكى توركيى بزووتنه‌وه‌ى سياسيى ئيسلامى كه به هۆى بنيادى یاساییی توركياوه، له‌بن كۆتوبه‌نددا بووه. له سۆنگه‌ى پره‌نسيپى توندوتۆڵیى سێكیۆلاريزم له توركيادا، حزبگه‌لێكى سياسيى له‌م بابه‌ته، به‌ئاسانى يه‌ك له دواى يه‌ك له لايه‌ن دادگه‌ى ده‌ستوورييه‌وه داخراون. پاش حزبى نيزامى ميللى (MNP)، حزبى سه‌لامه‌تى ميللى (MSP) دامه‌زراوه و يه‌كسه‌ر له دواى كوده‌تاى 12ى ئه‌يلوولى 1980دا هه‌ڵوه‌شێنراوه‌ته‌وه. پاش ئه‌وه، كاديره‌كانى بزووتنه‌وه، حزبى ڕه‌فاھ (RP)، ( 1983- 1998) و، حزبى فه‌زيله (1997- 2001)يان دامه‌زراندووه [4]. هه‌نووكه ئه‌م ته‌وژم و ڕه‌وته ئيسلامييه ميللييه، حزبى سه‌عاده‌ت (SP) كه له 2001دا دامه‌زراوه و به ڕادده‌يه‌كى كه‌متريش حزبى داد و گه‌شه‌پێدان (AKP) نوێنه‌رايه‌تیى ده‌كه‌ن. نه‌جمه‌ددين ئه‌ربه‌كان (1926- 2011)ى ئه‌ندازيار، ئه‌كته‌رى سه‌ره‌كیى ڕێكخستن و سازدانى بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى بووه. ئه‌ربه‌كان له‌گه‌ڵ سياسه‌تى ئه‌تاتورك بۆ به‌‌ڕۆژاواييكردنى توركيا و چاكسازييه‌كانى به‌رايیى كۆماردا نه‌بووه و ڕه‌تى كردوونه‌ته‌وه و له برى ئه‌وه داكۆكى له جيهانبينیيه‌كى ئيسلامى كردووه. ئه‌ربه‌كان ڕۆژاواى پێ ڕۆژاواى جوو- كريستيانه‌نى بووه و زايۆنيزمى به‌وه تاوانبار كردووه كه ده‌رد و به‌ڵا و نه‌هامه‌تیى بۆ كۆمه‌ڵگه‌ى ئيسلامى هێناوه و ده‌هێنێ [5]. له ڕاستيدا، ئه‌ربه‌كان ناسيۆناليزمى توركى و جووه‌كانى هاوشان و به‌يه‌كچاو سه‌ير كردووه [6] و له‌وما ئايديۆلۆژيى ناسيۆناليستیى پێ ئايديۆلۆژييه‌كى نامۆ بووه كه له خزمه‌ت هێزه بيانييه‌كاندايه.
ئه‌ربه‌كان ڕۆڵێكى كاراى گێڕاوه كه دروشمگه‌لێكى ئيسلامى بخاته نێو گوتارى كۆمه‌ڵايه‌تى- سياسييه‌وه و جيهانبينييه‌كى دووانه‌يى كه له جيهانى ئيسلامى و ڕۆژاوا پێك دێ، بخاته ڕوو. حزبه‌كه‌ى وه‌كوو دوا ئامانجێك، هێماى بۆ به‌ئيسلاميكردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه و ده‌وڵه‌تى توركى ده‌كرد و، له ئه‌نجامى ئه‌وه‌یشدا به‌گوێره‌ى مادده 163ى یاساى سزاكانى توركى، پێوه درا. به‌پێى ئه‌و مادده‌يه، دامه‌زراندنى كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ى ئه‌نتى-عه‌لمانى كه پرۆپاگه‌نده‌ى ئايينى به ئامانجى گۆڕينى بنيادى كۆمه‌ڵايه‌تى، ئابوورى، سياسى يان یاسايیى وڵات بكا، قه‌ده‌غه‌يه.
به‌كورتى، له سه‌رده‌مى ئه‌ربه‌كاندا، ئيسلامييه‌كان به‌گوێره‌ى ئيسلام، ناسنامه‌ى خه‌ڵكيان پێناسه كرده‌وه. له سه‌رينى گرنگيى له‌ڕادده‌به‌ده‌رى ئايين، ده‌رفه‌تێ بۆ ناسنامه‌ى كوردى و ناسنامه‌كانى ديكه‌ى توركيا هه‌ڵكه‌وت كه له بن سايه‌ى چه‌ترى گه‌وره‌ى ئيسلامدا ته‌عبير له خۆيان بكه‌ن و، توركيا ببێته ده‌وڵه‌تێكى پێشه‌نگ له جيهانى ئيسلاميدا. به‌ڵام له به‌ر كۆتوبه‌ندى یاسایى، ئه‌و حزبه به‌گشتى به‌پارێزه‌وه ئاماژه‌ى بۆ شه‌ريعه‌تى ئيسلامى و سيمبوله‌كانى ده‌كرد، لێ ناو به ناو ئه‌ندامه‌كانى حزب دوور ده‌ڕۆيشتن و پێيان لێ هه‌ڵده‌بڕى و بۆچوونى ڕاديكاڵانه‌يان ده‌رده‌بڕى. بۆ نموونه، ئه‌ربه‌كان داواى جێبه‌جێكردنى "نيزامێكى دادپه‌روه‌ر"انه‌ى ده‌كرد، واته، سيسته‌مێكى ئيسلامى، جا چ به ڕێوشوێنى ئاشتييانه بێ، يان "خوێناوى " [7].
كه‌سايه‌تييه سياسييه‌كانى ديكه‌ى ئه‌و حزبه [حزبى ڕه‌فاھ] ڕاوبۆچوونى سه‌غڵه‌تئامێزانه‌يان ده‌رده‌بڕى، له‌وانه حه‌سه‌ن حوسێن جه‌يلان، كه په‌رله‌مه‌نتارێكى ئانكارا بووه، ڕژێم و كه‌ماليزمى وه‌ك "به هى ئه‌وانى ديكه" ناو ده‌برد و ده‌يگوت: ئه‌م سيسته‌مه ده‌بێ له كۆتاييدا له‌ناو ببردرێ و ڕای گه‌ياند كه چاره‌سه‌رى پرسى كورد و نه‌هامه‌تى و گرفته‌كانى ديكه‌ى توركيا ته‌نيا و ته‌نيا له ڕێگه‌ى جێبه‌جێكردنى شه‌ريعه‌ته‌وه دێنه دى. له لايه‌كى ديكه‌وه، په‌رله‌ما‌نتارێكى ديكه‌ى شانلى ئۆرفه، ئيبراهيم خه‌ليل چه‌ليك، به‌ڕاشكاوى داواى خوێنڕشتنى كرد و به‌ره‌نگارى سوپا بووه‌وه و وتى، ئه‌گه‌ر سوپا ده‌توانێ و هێزى هه‌يه و پێى ده‌كرێ، با ڕووبه‌ڕووى 6 مليۆن ئيسلامى ببێته‌وه [8 ]. له ئه‌نجامى ئه‌و ئاخاوتنانه‌دا، له 1998دا، حزبى ڕه‌فاھ داخرا، به‌و بيانووه‌ى كه بووه‌ته سه‌نته‌ر و مه‌ڵبه‌ندى دژه‌عه‌لمانى. [9]
وه‌كوو ده‌ره‌نجام، ئايديۆلۆژيى سياسيى نه‌جمه‌ددين ئه‌ربه‌كان بانگه‌شه‌ى بۆ دوو جيهانى لێكجياى ئيسلامى و نائيسلامى كردووه. له‌وما، ئه‌ربه‌كان داواى برايه‌تيى نێوان موسڵمانانى، چ له ناوخۆى توركيا و چ له ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كانى توركيادا كردووه. به ده‌سته‌واژه‌ى ديكه، سه‌رچاوه‌ى سه‌ره‌كى "وه‌لاء- په‌يوه‌ستى" له لاى ئه‌ربه‌كان بۆ ئايين بووه؛ له جيهانبينيى ئه‌ودا توركچێتى جێگه‌يه‌كى ئه‌وتۆى نه‌بووه.
وه‌رچه‌رخانى سياسه‌تى ئيسلامى له سه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌مدا
به هاتنه‌سه‌ركارى AKP له ده‌سپێكى ساڵه‌كانى سه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌مدا، چركه‌ساتێكى شۆڕشگێڕانه‌ى سياسه‌تى توركى ده‌ستى پێ كردووه. له ده‌سپێكدا، ئه‌م حزبه له ده‌رس و په‌نده‌كانى 30 ساڵه‌ى حزبه ئيسلامييه‌كان فێر ببوو. ئاخر ئه‌و حزبانه له‌گه‌ڵ بنيادى سياسى- یاسايیى وڵاتدا كه‌وتبوونه به‌رانبه‌ر يه‌ك. داخوازيى پێكهێنانى نيزامێكى ئيسلامى، ببووه هۆى پێوه‌دانى چوار حزبى سياسى كه سه‌ر به بزووتنه‌وه‌ى ڕوانگه‌ى نه‌ته‌وه‌يى بوون. له‌وما ئاكه‌په، تۆنى گوتاره ئيسلامييه‌كانى خۆى گۆڕى و خۆى وه‌كوو حزبێكى كۆنه‌پارێزى ديموكرات، هاوشێوه‌ى حزبه ديموكرات مه‌سيحييه‌كانى ئه‌وروپا، به‌تايبه‌تى CDUى ئه‌ڵمانى وێنا كرد.
له ده‌سپێكدا، ئاكه‌په ناسنامه‌یه‌كى زۆر بێلايه‌نانه‌ى نيشان دا، به‌تايبه‌تى كه ڕێچكه‌ى ئه‌ندامێتیى له يه‌كێتيى ئه‌وروپى (EU)دا خستبووه پێش چاوى خۆى. بۆ گه‌يشتن به‌م ئامانجه، ته‌نانه‌ت ئاكه‌په ئاماده بووه سازش له‌باره‌ى "قوبرس"يشه‌وه بكا. هه‌روا ئاكه‌په جه‌ختى له‌سه‌ر ديموكراسى و مافه‌كانى مرۆڤيش ده‌كرده‌وه و ته‌نانه‌ت توانى قه‌ناعه‌ت به هه‌ندێ ڕووناكبيرى ليبراڵ بهێنێ كه پشتى هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵاى ئاكه‌په بگرن بۆ بوون به ئه‌ندام له EU و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ستراكتۆرى ده‌وڵه‌تى كه‌ماليستى كه هه‌م كۆنزه‌رڤاتيڤه‌كان و هه‌م ليبراڵه‌كان، كه‌ماليزميان وه‌كوو نيزامێكى ئۆتۆريته فام و درك ده‌كرد. كاتێ كه ئه‌و حزبه ده‌سه‌ڵات و هێزى زێترى له 2007 و 2011دا په‌يدا كرد، كاديره‌كانى ئاكه‌په زێتر متمانه‌يان به‌خۆ بوو؛ ئيدى له‌و ده‌مه‌وه كه‌وتنه هه‌نگاونان به‌ره‌و ناسنامه‌یه‌كى ئاشكراترى ئيسلامى و عوسمانلى. [10] هه‌روا ده‌كرێ وه‌كوو گه‌ڕانه‌وه بۆ ڕه‌گوڕيشه ئيسلامييه‌كانى بزووتنه‌وه دابندرێ، به‌بێ هيچ لێدوان و گوتارێكى توند له‌باره‌ى شه‌ريعه‌ته‌وه. له دووتوێى ئه‌و ماوه‌يه‌دا، هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵا بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه و گرفت له‌گه‌ڵ بزووتنه‌وه‌ى كورددا هه‌بووه؛ له ئه‌نجامى ئه‌و هه‌وڵانه‌دا، ئه‌وه‌ى كه پێى ده‌گوترا "كرانه‌وه‌ى كوردى" هاته ئاراوه. وه‌كوو ده‌زانرێ ناسنامه‌ى سه‌ره‌كيى سه‌ركرده‌كانى ئاكه‌په كه له ئيسلام وه‌رگيراوه، ده‌رفه‌ت به دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌رێك كه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئايين ڕۆ نرابێ ده‌دا و، به لاى ئاكه‌په‌وه ئاسانتر بووه كه چاره‌سه‌رێكى پرسى كورد بكا به به‌راورد به‌و حزبانه‌ى كه ناسنامه‌یه‌كى توركانه‌ى زۆر جياوازتريان هه‌يه وه‌كوو حزبى گه‌لى كۆمارى (CHP) يان حزبى بزووتنه‌وه‌ى ميللى (MHP).
كرانه‌وه‌ى حكوومه‌ت له به‌رانبه‌ر باڵى سياسيى PKKدا فه‌شه‌لى هێنا؛ به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى له سۆنگه‌ى په‌نابردنه‌وه‌ى په‌كه‌كه بۆ توندوتيژى و هه‌وڵه‌كانى ئه‌و حزبه بۆ دروستكردنى ناوچه‌گه‌لێكى ڕزگاركراو له باشوورى ڕۆژهه‌ڵاتی توركيادا. وتوێژه‌كانى ئاشتى له ئه‌نجامى هه‌ڵكۆڵينى خه‌نده‌ك و سه‌نگه‌ر له هه‌ندێ گه‌ڕه‌كى ئه‌و شارانه‌ى باشوورى ڕۆژهه‌ڵاتدا و له دووتوێى جه‌نگێكى خوێناویى ناو شاره‌كان هه‌ره‌سيان هێنا. [نووسه‌ر به‌ته‌نيا هۆكارى سه‌رنه‌كه‌وتنى پرۆسه‌ى ئاشتیى له توركيادا، خستووه‌ته ئه‌ستۆى په‌كه‌كه‌وه و پێم وايه ئه‌وه‌یش تێڕوانينێكى ڕاست نييه- ئاسۆ]. له ئه‌نجامدا، ئاكه‌په و مه‌هه‌په زه‌وينه‌يه‌كى هاوبه‌شيان ديته‌وه، ئه‌ويش ڕێبازى توندى ئه‌و دوو حزبه بووه له به‌رانبه‌ر تيرۆريزمدا. دوا به دواى هه‌وڵى كوده‌تا سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كه‌ى ته‌مووزى 2016، هاوپه‌يمانێتیى ئه‌م دوو حزبه توندوتۆڵتر بووه.
به‌نه‌ته‌وه‌ييبوونى تاكتيكانه له دواى كوده‌تاكه‌ى 2016وه
شيكردنه‌وه‌يه‌كى گوتار و ئاخاوتنه‌كانى سه‌رۆك ڕه‌جه‌ب ته‌یيب ئه‌ردۆغان ڕوونى ده‌كاته‌وه، كه به‌گوێره‌ى جيهانبينيى ئه‌ردۆغان، ناسنامه‌ى گه‌لى توركيا، ناسنامه‌یه‌ك موسڵمانێتييه [11] دوا به دواى 2016، له كاتێكدا هێشتا ئه‌و جيهانبينييه لاى ئه‌ردۆغان باو و زاڵه، لێ توركچێتيیش تا هاتووه تێكه‌ڵ به گوتارى سه‌رۆككۆمار بووه. سه‌ربارى ئه‌وه‌یش، هێشتا به‌ده‌گمه‌ن وشه‌ى "تورك" به‌سه‌ر زارى ئه‌ردۆغاندا دێ، له كاتێكدا ئاماژه بۆ گه‌لى توركى ده‌كا و به چاكى ده‌زانێ به گه‌لى توركى بڵێ "ئه‌م ميلله‌ته" و "ميلله‌تى ئێمه". به‌كورتى وه‌رچه‌رخانى ناسنامه له‌ناو بزووتنه‌وه‌ى ئيسلامى و كۆنزه‌رڤاتيڤى چاكسازيخوازى ئاكه‌په‌دا، ته‌نيا شتێكى ده‌سكرد و تاكتيكييه و ڕه‌نگدانه‌وه‌ى له‌ئامێزگرتنێكى پاك و بێگه‌ردى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى توركى نييه. هێشتا ناسنامه‌ى نوێ و تێكه‌ڵپێكه‌ڵى توركيا، ناوێكى نييه، به‌ڵام ده‌كرێ له بارى پره‌نسيپه‌وه به "ناسنامه‌يه‌كى نيمچه عوسمانلى- ئه‌نادۆڵى- ئيسلامى" دابندرێ.
* ئوموت ئوزه‌ر [دكتۆراى له زانكۆى ڤيرجينيا وه‌رگرتووه و له نێوان 2007- 2011دا لێكۆڵه‌رێكى پۆست-دكتۆرا بووه له سه‌نته‌رى هارڤارد بۆ ديراساتى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوين و، حاڵى حازر مامۆستايه له به‌شى زانسته كۆمه‌ڵايه‌تى و مرۆڤايه‌تييه‌كان له زانكۆى ته‌كنيكيى ئيستانبۆڵ و دانه‌رى كتێبى "مێژووى فيكريى ناسيۆناليزمى توركى و ناسنامه و سياسه‌تى ده‌ره‌كیى توركى"يه.]
سەرچاوە:
[1]İlber Ortaylı, İmparatorluğunEnUzunYüzyılı (The Longest Century of the Empire), (Istanbul: İletişim, 2005).
[2]Soner Çağaptay, Islam, Secularism, and Nationalism in Modern Turkey: Who is a Turk? (London: Routledge, 2005).
[3] Robert Olson, The Emergence of Kurdish Nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925. (Austin: University of Texas Press, 1989), pp. 47, 153.
[4] Umut Uzer, “Turkey’s Islamist Movement and the Palestinian Cause: the 1980 Liberation of Jerusalem Demonstration and the 1997 Jerusalem night as case studies,” Israel Affairs 23, no. 1 (2017): p.22.
[5]For a sympathetic but informative article see Ömer Baykal and Ömer Çaha, “Politik Aktörolarak Necmettin Erbakan’ın Türk Siyasetindeki Yeri”, Akademik Hassasiyetler 4, no. 8 (2017): pp.12-13
[6] See Necmettinerbakan.net , 2 September 2014, last accessed 14 March 2019.
[7] “Hasan Hüseyin Ceylan: “Asker kalkmış diyor ki PKK’lı olmanıza müsaade ederiz ama şeriatçı olmanıza asla” diyor,” oncekultur.com , last accessed 14 March 2019.
[8] Ibid.
[9] For the closure decision of the Constitutional Court, see here .
[10]Umut Uzer “Glorification of the Past as a Political Tool: Ottoman History in Contemporary Turkish Politics” The Journal of the Middle East and Africa 9, no. 4 (2018): p.340.
[11]Ibid, p.352.