 |
مایکل نایتس**
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: جەمال پیرە
ژووری بازرگانیی نێودەوڵەتی لە پاریس (ICC) دوای چاوەڕوانییەکی زۆر، لە 25ی ئاداری 2023دا بڕیاری خۆی سەبارەت بە ناوبژیكارییەك دەرکرد، کە لە ساڵی 2012 لەلایەن عێراقەوە پێشکەش کرابوو و، تیایدا هاتبوو تورکیا چەندان لایەنی ڕێککەوتننامەی بۆڕیی عێراق و تورکیا (ITP)ی ساڵی 1973ی پێشێل کردووە کە لە ساڵانی 1976، 1985 و 2010 نوێ کراوەتەوە. بەغدا داوای کردووە کە دەبوو "کۆمپانیای بۆتاش"ی تورکیی بەگەڕخەری بۆڕییەکان، پێش ئەوەی ڕێگە بە هەرێمی کوردستان بدات بۆ گواستنەوە، هەڵگرتن و هەناردەی نەوتی عێراقی بە بەکارهێنانی ITP و دامەزراوە پەیوەندیدارەکانی هەناردەکردنی عێراقی لە بەندەری جەیهانی تورکی، مۆڵەتی ئاشکرای لە حکوومەتی فیدراڵی عێراق وەربگرتایە .
بڕیارەکەی ناوبژیكاری، بەئاشکرا نییە، بەڵام ئەوەی دزە پێ کراوە و هیچ لایەنێك ڕەتی نەکردۆتەوە ئەوەیە، کە دادگه‌ی نێودەوڵەتیی تاوانەکان لە پێنج داواکارییەکەدا لانی کەم یەکێکیانی لە بەرژەوەندیی عێراقدا دەرکردووە و، تیایدا بڕیارێکی پابەندکەر هەیە بە بڕی 1.46 ملیار دۆلار (بە قازانجیشەوە) بۆ بەغدا بێت، کە هی بەشێك لە ماوەی مەزەندەکراوی (2014-2018، لەگەڵ 2018-2023 و هەندێك ماوەی پێشووترە). ڕوونە کە تورکیا واژۆکەری ڕێککەوتننامەی نیویۆرکە سەبارەت بە ناوبژیكارییەکە، لە ڕۆژی دەرچوونی بڕیارەکەی دادگه‌ی نێودەوڵەتییەوە بەغدای ئاگادارکردەوە کە ڕێز لە بڕیارەکە دەگرێت و کار بە ITP ناکات، یان ڕێگە نادات نەوتی خاوی بەرهەمهێنراوی هەرێمی کوردستان لە جەیهانەوە بار بکرێت، تا بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە مۆڵەت لە عێراق وەرنەگرێت.
لە ئەنجامدا هەناردەکردنی ڕۆژانەی نزیکەی 500 هەزار بەرمیل نەوتی خاو بۆ تورکیا و شوێنەکانی دیکە وەستا (کە 420 هەزار بەرمیلی لەلایەن کوردستانەوە دەخرێتە بازاڕەوە و 80 هەزاریشی لەلایەن عێراقەوە)؛ ئەمەیش دەبێتە هۆی دەستگرتن بەسەر نزیکەی تەواوی داهاتی هەرێمی کوردستان، کە دانیشتووانەکەی نزیكه‌ی پێنج ملیۆن کەسه. ئەگەر وەستانی نەوت بۆ چەند هەفتەیەك یان چەند مانگێك بەردەوام بێت، کورد تووشی قەیرانێکی ئابووری دەبێت و نرخی نەوت بەرز دەبێتەوە. هاوکات لەگەڵ ئەوەیشدا، وەبەرهێنەرە سەرەکییە بیانییەکان لە کوردستان- لەنێویاندا ژمارەیەك کۆمپانیای نەوتیی ئەمریکی- ناچار دەبن پڕۆژەکانیان دابخەن.
ئەم وەستانە بۆ؟ بۆچی ئێستا؟
ئەو پرسیارە سەرەکییەی کە دەبێت بخرێتە ڕوو، تەنیا ئەوە نییە بگوترێت بۆچی بڕیارەکە دەرکرا، بەڵکوو پرسیار ئەوەیە بۆچی ئێستا دەرکرا و کێ قازانج دەکات؟ بڕیارەکە لەم ساتەدا چاوەڕوانکراو نەبوو. ئەمەیش لەبەر ئەوەیە دادگه‌ی نێودەوڵەتیی تاوانەکان حەز ناکات وا دەرکەوێت دەستێوەردان لە سیاسەت یان لە ڕۆیشتنی نەوتدا بکات؛ ئەم ساتەوەختەی ئێستایش هەستیارە، هەم لە تورکیا کە هەڵبژاردنێکی ئاڵۆز و گرژ لە 14ی ئایاری داهاتوو ئەنجام دەدات و لە عێراق کە پرۆسەیەکی سەخت خەریك بوو بگاته ئه‌نجام و بابەتەکانی وزە و داهات لە نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستاندا بەرەوپێشەوە بچن. هەرچەندە بڕیارەکە بە ماوەیەکی کەم لە دوای کۆبوونەوەی لووتکەی عێراق و تورکیا دەرچووە، پێ دەچێت دزەپێکردنەکان نزیککردنەوەی کاتەکەیان سەپاندبێت؛ ئەمەیش بووەتە هۆی ئەوەی دادگه‌ی نێودەوڵەتیی تاوانەکان ڕاوێژە بەشەکییەکانی خۆی بڵاو بکاتەوە.
لەنێو "چوارچێوەی هەماهەنگی"ی عێراقیدا- ئەو دەزگه‌یەی کە لەلایەن میلیشیاکانەوە بەڕێوە دەبردرێت و ئێران پشتیوانیی دەکات و کڕۆکی پشتیوانیی سیاسی بۆ محەمەد شیاع سوودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق پێک دەهێنێت- ئەو لایه‌نەی زۆرترین دوودڵی و گومانی هەیە لە بوودجەی بەغدا و هەرێمی کوردستانی عێراق و ڕێککەوتنی نەوت، فراکسیۆنەکەی نووری مالیکی، سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراقە. سوودانی و کۆمەڵێك لایەنی کارای وەك هادی عامری، عەمار ئەلحەکیم، حەیدەر عەبادی، ئامادەییی خۆیان دەربڕیوە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا ڕێک کەون، بەڵام مالیکی و کاراکتەرێکی دیکە- کە ئەمریکا وەك تیرۆریست و پێشێلکاری مافی مرۆڤ ناوی دەبات، ئەویش "قەیس خەزعەلی"یە- بەبەردەوامی هەوڵیان داوە لەناو چوارچێوەی هەماهەنگیدا هێز و توانای خۆیان نمایش بکەن وەك گوشارێك بۆ ڕێککەوتنێکی توندتر لەگەڵ کورددا.
پێ دەچێت بۆ ئەمە سێ هۆکار هەبن:
یەکەم، مالیکی و خەزعەلی دەیانەوێت خۆیان بەسەر چوارچێوەی هەماهەنگی و سوودانیدا زاڵ بکەن. دووەم: ئەوان لەو ئەندامانەی چوارچێوەی هەماهەنگین، کە خراپترین پەیوەندییان لەگەڵ "بنەماڵەی بارزانی"دا هەیه که سەرکردایەتیی هەرێمی کوردستان دەکات. سێیەم: ڕەنگە ئەو دواکەوتنەی کارەکانی ڕێککەوتنی بەغدا و هەرێمی کوردستان سوودی بۆ یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان هەبێت، کە بافڵ تاڵەبانی، سەرکردەکەی، لە بەغدایە بۆ نێوەندگیریی دەرەنجامێك لەگەڵ چوارچێوەی هەماهەنگیدا.
بەرژەوەندیی ئەمریکا چییە؟
بەرژەوەندییەکانی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا ڕوونن: نەهێشتنی نیو ملیۆن بەرمیلی نەوت لە بازاڕە جیهانییەکاندا هەرگیز پێشوازیی لێ ناکرێت، بەڵام پێشهاتێکی مەترسیدارە، بەتایبەتی لەناو جەرگەی ململانێی ئۆکراینا و لە ساتێکدا کە نەیارانی ئەمریکا وەك ڕووسیا و ئێران دەیانەوێت نرخی نەوت بەرز بکەنەوە. کاریگەریی لەدەستدانی نەوتی هەرێمی کوردستان باشتر بووە یان سووکتر بووە، بەهۆی هاوکاتیی بارودۆخی بازاڕەوە کە پەیوەندیی بە گەمارۆدانی قەیرانی بانکییەوە هەبوو، لەگەڵ پێشبینییە ناڕاستەکانی بازاڕ، بەوەی کە وەستاندنی نەوتەکە کورتخایەن دەبێت؛ بەڵام ڕەنگە ئەم هۆکارە هاوسه‌نگكه‌رانه کاڵ ببنەوە. دەشێ لە هەر ساتێکدا هەناردەکردنی نەوتی دیکە لەدەست بچێت- بەهۆی قەیرانەکە، یان کەشوهەوا، یاخود بەهۆی ڕووداوەکانەوە- هەروەها ئەو زیان و لەدەستدانەی هەناردەکردنی جەیهان کە دەکرێ لێی دوور بکەوینەوە و پێچەوانە بکرێتەوە، هەندێك لە بەربەستی لە بازاڕە جیهانییە بەرتەسکەکان لا دەبات.
جگە لەوەیش، ئەمریکا بەرژەوەندییەکی ڕاستەوخۆی هەیە- لە ڕووی داهات و هەلی کار و بەهای بازاڕی بۆرسە- لەو وەبەرهێنەرە ئەمریکییانەی کە بەهۆی داخستنی بۆڕییەکانەوە زیانیان پێ دەگات ئەگەر تەنانەت بۆ چەند هەفتەیەکیش ئەم وەستانە بەردەوام بێت. سەبارەت بە عێراقیش، بەهای بڕیاری ناوبژیكاری کە دەگاتە 1.4 ملیار دۆلار و بڕەپارەیەکی دیکەی پاشکۆ و هاوشێوە کە ساڵانی 2018-2023 دەگرێتەوە، بەخێرایی دەسڕێتەوە بەهۆی لەدەستدانی 80 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا لە ڕۆیشتنی نەوتی فرۆشراوی عێراق لە ڕێگەی جەیهانەوە.
ڕەنگە هەوڵەکانی تورکیا بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە نەوتی ئێرانی و ڕووسی پێچەوانە ببنەوە، ئەگەر باسی دواکەوتنی ئەگەری هەناردەکردنی غازی هەرێمی کوردستان نەکەین، کە زۆر پێویستە، بۆ عێراق یان تورکیا و ئەوروپا. جگە لەوەیش، گونجاویی وەبەرهێنان لە عێراقدا بەهۆی داڕمانی وەبەرهێنانەکانی ئەمریکاوە زیانی پێ دەگات - کە بەئاشکرا لەگەڵ سیاسەتی ئابووریی ئەم دوایییەی ئەمریکا یان هەوڵە چالاکەکانی ژووری بازرگانیی ئەمریکا-عێراقدا ناگونجێت. هەرێمی کوردستان کە لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و هاوکاریکردنی پەنابەراندا هاوبەشێکی سەرەکیی ئەمریکایە، لە ڕووی ئابوورییەوە ناسەقامگیر دەبێت و وای لێ دێت بەشێك لە نەوتەکەی لە ڕێگەی ئێرانەوە بڕواتە دەرەوە؛ ئەمەیش سوودی بۆ ڕژێمەکەی تاران دەبێت، کە ئەمریکا گەمارۆی داوە.
هەرێمی کوردستان، کلیلێکی ئەمریکییە و بەمەیش ئەو دۆخەی ئێستا، زیان بە ئەمریکا، عێراق، تورکیا و هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت و هه‌رسێكیان ده‌دۆڕێن. لە دۆخێكی ئاڵۆز و سه‌رلێشێوێنه‌ردا، گرنگە جەخت بکەینە سەر ئەو شتانەی کە پێویستە ڕوو بدەن بۆ ئەوەی نەوتەکە لە ڕێگەی ITP بڕوات: پێویستە حکوومەتی عێراق کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) ڕاسپێرێت نامەیەك بۆ تورکیا بنێرێت و تێیدا داوای کردنەوەی هێڵی بۆڕیی نەوتی بکات لەگەڵ هەموو کارەکانی هەڵگرتن، هەروەها کۆمەڵێک ڕێنماییی بارکردنی تانکەرەکان دابین بکات بۆ ڕێگەدان بە بەردەوامبوونی بارەکانی مانگی نیسان.
هەردوو لایه‌نه‌كه، دان بەو ڕیزبەندییە دەنێن وەك هەنگاوێکی کتوپڕ، کاتەکەی سنووردارە بۆ ڕێگرتن لە زیانگەیاندنی ئابووری بە عێراق (بە هەرێمی کوردستانیشەوە)، بە تورکیا (بەو پێیەی لایەنی بەرامبەرە لە ITP بۆ بەدەستهێنانی ڕسوومات، کە لانی کەمی پابەندبوونی هەیە لەو بەرهەمهێنانەی کە پێویستە هەردوو لا پێیەوە پابەند بن) و، بە هەمان شێوە زیانگەیاندن بە بازاڕە جیهانییەکان لە ئەوروپا و ئاسیادا. هەروەها کاتێکی باش بە عێراق و تورکیا دەدات بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەکانی ناوبژیكاری. بەغدا و "پارتی دیموکراتی کوردستان"یش بە هەمان شێوە دەتوانن هەناسەیەک وەرگرن و بگەڕێنەوە سەر مێزی دانوستان؛ بەو پێیەی بناغەکانی ئەو ڕێککەوتنەی کە بەم دوایییانە لێی نزیک بوونەتەوە، هێشتا کاریگەرن.
بژاردە سیاسییەکانی ئەمریکا
لە کاتێکدا ئەمریکا لە سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەرنجی لەسەر هەنگاوە ئەرێنییەکان و- بەدیهاتنی پێشکەوتنە، نەك تەنیا شەڕکردن-، گرنگترین و سوودبەخشترین شت کە دەتوانێت لە عێراقدا ئەنجامی بدات، یارمەتیدانی وڵاتەکەیە بۆ بەرقەرارکردنی ئاشتی لەگەڵ گەورەترین کەمینە نەتەوەیییەکانیدا کە "کورد"ە. ئێستا لە هەموو کاتێك زیاتر ڕێککەوتنێکی مێژووییی بوودجە و یاسای نەوتی نێوان بەغدا و هەرێمی کوردستان نزیکترە، بۆیە پێویستە واشنتۆن هەوڵێکی زۆر بدات بۆ بەدیهێنانی. لەوانەیە بۆڕییەکە زوو بکرێتەوە- تەنانەت لە ڕۆژانی داهاتوویشدا- بەڵام ئەگەر نەکرایەوە، ئەمریکا دەبێت بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە هەنگاو بنێت. ئەمەیش واتا هەوڵەکانی بەرفراوانتر بکات تا هەموو لایەنە ناگەندەڵەکان بگرێتەوە و دووبارە دانوستانەکانی نێوان عێراق و تورکیا و بەغدا و هەرێمی کوردستان دەست پێ بکەنەوە و ڕێڕەوەی ڕاستی خۆیان بگرن. ڕەنگە ئەم هەنگاوانەی خوارەوە لەو بارەیەوە زۆر باش بن:
زیاتر بەشداریکردن لە دانوستانەکانی بەغدا و ئەنقەرە
هەروەك نووسەری ئەم بابەتە چەند ساڵێکە تێبینیی کردووە، ناوبژیکاریی ITP هەمیشە سەکۆیەکی پێشکەش کردووە بۆ هاندانی ئامانجەکانی سیاسەتی ئەمریکا سەبارەت بە پەیوەندییەکانی عێراق و تورکیا و، هێشتایش ئەمە ده‌کات. بەخشینی بەشەکی بە بڕی یەك ملیار و 460 ملیۆن دۆلار بە بەغدا، یارمەتیدەرە بۆ دەستنیشانکردنی پێشبینییەکان بۆ بەشی دووەم و، ئەمەیش لای خۆیەوە دەتوانێت یارمەتیی واشنتۆن بدات نێوەندگیری لە نێوان بەغدا و ئەنقەرەدا بکات دەربارەی ئاو و کارەبا و بازرگانی و ژێرخانی ئابووری.
دابینککردنی دارایی بۆ لەئەستۆگرتنی قەرزەکانی مامەڵەکار
لەوەی کە پەیوەندیی بە پرسی دیاریکراوی بەبازاڕکردنی نەوتەوە هەیە لە جەیهان، ئەمریکا دەتوانێت یارمەتیی عێراق بدات لە بەدەستهێنانی پارە بۆ "کڕینی" قەرزەکانی هەرێمی کوردستان بۆ مامەڵەکار و بازرگانانی نەوت (کە پێ دەچێت 2-4 ملیار دۆلار بێت). ئەمەیش ڕێگە بە چەند شتێك دەدات: بازرگانییەکە بۆ سۆمۆ بگوازرێتەوە، عێراق به نرخێکی باشتر ئەو نەوتە خاوەی دەست دەکەوێت کە هەرێمی کوردستان بەڕێوەی دەبات، بۆ ئەوەی نەوت تەنیا بۆ بەکارهێنەرانی کۆتایی بێت، کە سۆمۆ ڕێگەیان پێ دەدات. ڕەنگە یەکێك لە بژاردەکان ئەوە بێت حکوومەتی ئەمریکا نەوتی عێراق بکڕێت بۆ دووبارە کۆکردنەوەی یەدەگی ستراتیژیی نەوت.
پشتگیریکردنی کەسایەتییە سیاسییە بنیاتنەرەکان
بافڵ تاڵەبانی لە "یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان"دا پەیوەندیی باشی لەگەڵ بەغدا هەیە بۆ هەڵوەشاندنەوەی بەربەستی هەناردەکردن و بووژانەوە لە خاڵی ئومێدبەخشدا، بەوەی کە دانوستانەکانی بوودجە و یاسای نەوت وەستاون. ئەمریکا لە نزیکەوە پاڵپشتیی سەربازی و هەواڵگریی یەکێتی دەکات و، پێویستە سوود لەم پەیوەندییە وەربگرێت و بافڵ تاڵەبانی هان بدات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کەسانی وەك مالیکی.
هۆشداریدان بە تێکدەران بۆ ئەوەی پاشەکشە بکەن
حکوومەتی ئەمریکا بەتەواوی دەزانێت کێ هەوڵی تێکدان دەدات یان کێ سوودمەندە. یەکێك لەو تێکدەرانە مالیکییە، کە واشنتۆن لە کۆتاییی ساڵی ٢٠٢٠دا خەریک بوو لەسەر گەندەڵی سزای بدات. هەر لایەنێك هەوڵی تێکدانی ڕێککەوتنی بەغدا و هەرێمی کوردستان بدات- لەسەر حسابی عێراق و کوردستان و سەقامگیریی ناوچەکە- پێویستە هۆشدارییەکی توند و ڕاشکاوانەی پێ بگات؛ بەوەی کە ئەگەر سەلمێنرا بۆ سەر سەقامگیریی عێراق هەڕەشەن، ئەوا سزا دەدرێن.
* ئەم وتارە لە (٣١-٣-٢٠٢٣)دا لە ماڵپەڕی https://www.washingtoninstitute.org بڵاو کراوەتەوە.
** مایکڵ نایتس (Michael Knights) له پەیمانگه‌ی واشنتۆن لێکۆڵەرە و پسپۆڕە لە کاروباری سەربازی، ئەمنیی عێراق و ئێران و وڵاتانی کەنداو و، یەکێکە لە دامەزرێنەرانی پلاتفۆرمی میلیشیا سپۆتڵایت.
سەرچاوە: