 |
محه‌مه‌د چه‌تينگوله‌ج
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
ئه‌مريكا، له 1ى ئابدا سزاگه‌لێكى بێپێشينه‌ى به‌سه‌ر دوو وه‌زيرى توركيادا سه‌پاند چونكه ئانكارا ڕه‌تی كرده‌وه قه‌شه‌يه‌كى ئه‌مريكى [قه‌شه ئه‌ندرۆ برۆنسۆن] له زيندان به‌ر بدا؛ لێ هه‌ندێ ناوه‌ند و كۆڕى نێو حكوومه‌تى توركيا بۆچوونێكى ديكه‌يان له‌باره‌ى سۆنگه‌ى ئه‌و هه‌نگاوه‌ى ئه‌مريكا هه‌يه كه له پشت ئه‌م قه‌يرانه‌وه‌يه. به‌گوێره‌ی ئه‌رگيومێنتى ئه‌و ناوه‌ندانه، ئه‌مريكا له هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵاكانى توركيا تووڕه و په‌سته، كه ده‌يه‌وێ دراوگه‌لى نيشتمانى له مامه‌ڵه و بازرگانيكردن له‌گه‌ڵ ئێران و وڵاتانى BRICSدا: به‌ڕازيل، ڕووسيا، هندستان، چين و باشوورى ئه‌فريقا، جێگه‌ى دۆلار بگرنه‌وه.
له 26ى ته‌مووزدا سه‌رۆكى ئه‌مريكا له‌سه‌ر قه‌شه ئه‌ندريۆ برۆنسۆن هه‌ڕه‌شه‌ى سه‌پاندنى سزاى له توركيا كرد. له‌و ده‌مه‌وه پێكناكۆكيى نێوان ئه‌مريكا و توركيا توندتر بووه. بورهان كۆزۆ، كه ئه‌ندامى ده‌سته‌ى به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تيى حزبى داد و گه‌شه‌پێدان (AKP)یه و ڕاويژكارێكى پێشترى سه‌رۆككۆمار، ڕه‌جه‌ب ته‌يیب ئه‌ردۆغان بوو له تويتێكى خۆيدا ده‌ڵێ: "مه‌سه‌له برۆنسۆن نييه، تا ئێستا نه‌تانزانيوه؟ ترامپ بووه‌ته بارمته‌يه‌كى لۆبيى جووله‌كه. ئه‌م كاردانه‌وه‌يه‌ى [ترامپ] له پێوه‌نديى گه‌رمى توركيا به ڕووسيا، ئێران و چينه‌وه سه‌ر هه‌ڵده‌دا. ئه‌مريكا له‌و په‌ره‌سه‌ندانه شێت بووه كه پێوه‌ندييان به بازرگانيكردن به دراوه نيشتمانييه‌كان و به‌لاوه‌نانى دۆلاره‌وه هه‌يه."
وێده‌چێ ئه‌ردۆغان په‌يامێكى هاوشێوه‌يشى بۆ سه‌رۆكى ڕووسى، ڤلاديمیر پووتين ناردبێ له ديمانه‌يه‌كى به‌لاوه [له په‌راوێزى كۆبوونه‌وه‌كه]ى كۆبوونه‌وه‌ى سه‌رانىBRICS له باشوورى ئه‌فريقا. ئه‌ردۆغان گوتى: "هاريكاريى نێوان ئێمه، هه‌ندێ ئيره‌يى ده‌نێته‌وه" و، "پووتين"يش به‌زه‌رده‌خه‌نه‌يه‌كه‌وه باوه‌گۆى دايه‌وه.
زێتر له 1600 كه‌س لايكيان بۆ تويته‌كه‌ى كۆزۆ كردبوو. ئاخر ئه‌و قسانه ته‌واو به دڵى پشتيوانانى AKPن. هه‌روا زۆر خه‌ڵكى ديكه‌یش ئه‌و ئه‌رگيومێنته‌ى كۆزۆيان ڕه‌ت كردبووه‌وه و به ڕه‌خنه‌ى زبر و گاڵته‌جاڕييه‌وه، وه‌ڵاميان دابووه‌وه. به‌كارهێنه‌رێكى تويته‌ر نووسيويه: "من پێم وايه و ده‌بێ زوو به زوو دادگه‌يه‌كى كاتى له ده‌ره‌وه‌ى ماڵى برۆنسۆن دابمه‌زرێنين [ئه‌و ماڵه‌ى كه قه‌شه برۆنسۆنى تێدا ده‌سته‌به‌سه‌ر و گل دراوه‌ته‌وه] و، هه‌ر ئه‌مشه‌و ڕه‌وانه‌ى ئه‌مريكاى بكه‌ينه‌وه، ده‌نا شته‌كان خراپتر ده‌بن." به‌كارهێنه‌رێكى ديكه‌ى تويته‌ر پرسيارێكى گاڵته‌جاڕانه ده‌ورووژێنێ و ئاماژه بۆ سه‌ودايه‌كى ئه‌م دوايیيه ده‌كا: "ئه‌ى بۆ ئێمه داواى قه‌رزێكى 3,6 بليۆن دۆلارى له چين، به دۆلار ده‌كه‌ين؟"
هه‌وڵه‌كانى توركيا بۆ به‌كارهێنانى دراوى نيشتمانى له بازرگانى ده‌ره‌وه له‌گه‌ڵ ئێران و ڕووسيادا، پێشكه‌وتنێكيان به‌خۆوه بينيوه. ئانكارا ده‌يه‌وێ پشتبه‌ستن به دۆلار كه‌م بكاته‌وه و ليره‌ى توركى به‌هێز بكا. ئاخر دابه‌زينى دراماتيكانه‌ى به‌هاى ليره له‌مساڵدا له به‌رانبه‌ر دۆلار، ته‌نيا له سۆنگه‌ى گرژييه‌كانى نێوان واشنتۆن و ئانكارا، خراتر بووه [ئێواره‌ى 10ى ئاب كه بۆرسه پێوه دراوه، نرخى 1 دۆلارى ئه‌مريكى، 6.4230 ليره‌ى توركى بووه- ئاسۆ]. به قسه‌ى ئه‌ردۆغان، "ئامرازێكى هه‌ره باش بۆ بێكاريگه‌ركردنى گوشارى مامه‌ڵه‌كردن به دراوى بيانى، بازرگانيكردنه به دراوى نيشتمانى له ئاستى پلاتفۆرمى نێوده‌وڵه‌تيدا."
هه‌روابێته‌وه توركيا ڕووبه‌ڕووى كورتهێنانێكى به‌رفره‌ى بوودجه بووه‌ته‌وه و له مانگى ئاياردا خۆى له 57,6 بليۆن دۆلار داوه. لێ داخوا توركيا ده‌توانێ ته‌نيا له ڕێگه‌ى به‌كارهێنانى دراوى نيشتمانى له مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ هه‌ندێ شه‌ريكى خۆيدا ئه‌و گرفته له‌مێژينه‌يه چاره‌سه‌ر بكا؟
توركيا پتر كاڵا له ده‌ره‌وه ده‌هێنێ تا شتومه‌ك بنێرێته ده‌ره‌وه و، ئه‌مه‌یش هه‌نده‌ى ديكه گرفت و ئاريشه‌كه‌ى گه‌وره‌تر كردووه. له 2017دا، توركيا به ڕێژه‌ى 10.2% هه‌نارده‌ى زێده بووه و گه‌يشتووه‌ته 157 بليۆن دۆلار، له كاتێكدا هاورده‌كردن، به ڕێژه‌ى 18% زێده بووه و گه‌يشتۆته 234 بليۆن دۆلار. به‌م پێيه، كورتهێنان له بوارى بازرگانيى ده‌ره‌كيدا به ڕيژه‌ى 37% زۆرتر بووه و گه‌يشتۆته 76.6 بليۆن دۆلار. له‌م سۆنگه‌يه‌وه، مامه‌ڵه‌نه‌كردن به دۆلار، چاره‌سه‌رێكى سيحرئامێزى پێ نييه، تا ئه‌و ناهاوسه‌نگييه له بوارى هاورده‌كردن و هه‌ناردندا به‌رده‌وام ببێ. به‌گوێره‌ى ئه‌و ژمارانه‌ى له ڕۆژنامه‌ى دارايیى "دونيا"دا بڵاو بوونه‌ته‌وه، 54%ى هه‌نارده‌كراو و 36%ى هاورده‌كراوه‌كانى ساڵى ڕابردوو به "يۆرۆ" بووه و، ته‌نيا 39%ى هه‌نارده‌كراو و 58%ى هاورده‌كراوه‌كان به دۆلار بووه و، ته‌نيا 3%ى هه‌نارده‌كراو و 2%ى هاورده‌یش به ليره‌ى توركى دراون.
قه‌باره‌ى بازرگانيى توركيا له‌گه‌ڵ وڵاتانى BRICS له ساڵى ڕابردوودا 60.7 بليۆن دۆلار بووه كه 53.4 بليۆن دۆلار بايى شتى هاورده‌كراو بووه و، ته‌نيا 7.3 بليۆن دۆلار به‌هاى شتى هه‌نارده‌كراوى توركيا بووه. له كۆى گشتيى قه‌باره‌ى بازرگانيى توركى كه 391 بليۆن دۆلار بووه، حيسابى وڵاتانى BRICS ته‌نيا 15.5% بووه و زۆرينه‌ى باقيى قه‌باره‌ى ئاڵووێرى بازرگانى له‌گه‌ڵ وڵاتانى ئه‌وروپى و ئه‌مريكادا بووه و، له مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ وڵاتانى برێكسدا، دۆلار و يۆرۆ، دراوى زاڵ بوون.
ئه‌م ژمارانه به‌ته‌نيا ئه‌و ئه‌ركه سه‌خت و دژواره‌‌مان بۆ ڕوون ده‌كه‌نه‌وه كه توركيا له هێنانه‌ئاراى ئه‌لته‌رناتيڤێكى خوازراودا، ڕووبه‌ڕووى ده‌بێته‌وه. هه‌نگاوى بێكاريگه‌ريكردنى به‌كارهێنانى دۆلار له مامه‌ڵه‌ى بازرگانيدا، ڕه‌نگدانه‌وه‌ى خۆدوورخستنه‌وه‌ى توركيايه له ڕۆژاوا كه له سايه‌ى حوكمڕانيى AKPدا گيراوه‌ته به‌ر. وێڕاى كه هێشتا توركيا ئه‌ندامێكى ناتۆيه و پاڵێوراوى يه‌كێتيى ئه‌وروپييه، لێ توركيا هه‌وڵ ده‌دا له "جيهانێكى نوێدا" له پشت ئه‌وروپا و ئه‌مريكاوه، هاوپه‌يمانێتيى نوێ له‌گه‌ڵ ئه‌ملا و ئه‌ولادا دابمه‌زرێنێ. هه‌روا چوونه پاڵ گرووپى BRICSيش، حه‌زێكى ديكه‌ى نيشاندانى بێباوه‌ڕيى توركيايه به ڕۆژاوا.
توركيا به ته‌ماى په‌ره‌پێدانى هاوكارييه له‌گه‌ڵ چيندا و، ده‌يه‌وێ سوود له پۆتانسيۆڵى ئابووريى چين وه‌ربگرێ. بێجگه له به‌كارهێنانى دراوى نيشتمانى له بازرگانيى دووقۆڵیى نێوانياندا، هه‌ر دوو لايه‌ن قسه‌يان له‌سه‌ر ئه‌وه كردووه كه چين دوو پرۆژه‌ى وزه‌ى نوكليارى له توركيا بنيات بنێ و به‌شدارى له پرۆژه سه‌ره‌كييه‌كانى ژێرخانى توركيادا بكا، له‌وانه: هه‌ڵبه‌ستنى كه‌ناڵێكى ئاو له ئيستانبۆڵ. ئه‌ردۆغان، پاش كۆبوونه‌وه‌ى سه‌رانى BRICS، واى به هه‌واڵنێران گۆ. له هه‌نگاويكى ديكه‌ى به‌رچاودا، ئه‌ردۆغان له 3ى ئابدا گوتى كه توركيا بۆ يه‌كه‌مين جار بۆ پشته‌وشاركردنه‌وه و بێكاريگه‌ريكريكردنى "ڕاپۆرته لايه‌نگره‌كان"ى ئاژانسه ڕۆژاواييیه‌كانى پۆلينكردنى كريديت و، بۆ هه‌مه‌چه‌شنه‌كردنى سه‌رچاوه‌كانى پاره‌په‌يداكردن، سه‌نه‌د و قه‌واڵه‌ى پشتبه‌ستوو به قه‌رزوقۆڵه، ده‌رده‌كات. ڕێگه‌چاره‌يه‌كى ديكه‌ى ئانكارا بۆ خۆگرتن له هه‌مبه‌ر گوشارى سه‌خت و دژوارى دراو، به‌كارهێنانى زێڕه. بانكى ناوه‌نديى توركى، خۆى چالاكانه زێڕ له برى يه‌ده‌گه‌كانى دراوى بيانى داده‌نێ و به‌گوێره‌ى ئه‌نجومه‌نى جيهانيى زێڕ، توركيا 546.8 تۆن زێڕى له شوباتى ڕابردوودا هه‌بووه، له كاتێكدا له ئه‌يلوولى 2011دا ته‌نيا 116 ته‌ن زێڕى هه‌بووه. ئه‌و زێده‌بوونه گه‌وره‌يه، توركياى خستۆته نێو ڕێزى 10 وڵاتى يه‌كه‌مينى جيهان كه زۆرترين يه‌ده‌گى زێڕيان هه‌يه. هه‌روا به‌رفره‌كردنى بانكداريى ئيسلامى ڕێگه‌يه‌كى ديكه‌يه بۆ زێتر به‌كارهێنانى زێڕ له بوارى مامه‌ڵه و چالاكيى داراييدا.
وێناچێ ناته‌بايیى نێوان ئانكارا و واشنتۆن وا زوو ببڕێته‌وه، ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئاريشه‌ى نێوان ئه‌و دووانه له‌باره‌ى قه‌شه برۆنسۆنيشه‌وه چاره‌سه‌ر ببێ. كاربه‌ده‌سته ئه‌مریكییه‌كان ئه‌م هه‌فته‌ى ڕۆيى گوتيان: ئه‌وان چاو به گه‌يشتنى توركيا به بازاڕه‌كانى ئه‌مريكا به‌بێ گومركلێوه‌رگرتن، ده‌خشێننه‌وه. ئه‌م ئاخاوتنه‌ى ئه‌وان پاش ئه‌وه هات كه توركيا له هه‌مبه‌ر دانانى تاريفه‌ى گومركى له‌سه‌ر پۆڵا و ئه‌له‌منيۆمى توركى، ئه‌ويش تاريفه‌ى له‌سه‌ر كه‌لوپه‌لى ئه‌مريكی دانا [دوێنێ 10ى ئاب، ترامپ له تويتێكدا فه‌رمانى دا تاريفه‌ى گومركى له‌سه‌ر هێنانى پۆڵا و ئه‌له‌منيۆمى توركى دووهێنده‌ى لێ بكرێ- ئاسۆ]. كه‌واته گرتنى قه‌شه برۆنسۆن، يان هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵاى توركيا به به‌لاوه‌نانى دۆلار له مامه‌ڵه‌ى بازرگانيدا، هۆى جه‌وهه‌ريى ئه‌و قه‌يرانه دووقۆڵييه‌ى نێوان ئانكارا و واشنتۆن نييه، كه له‌گينه ئه‌و قه‌يرانه درێژه بكێشێ و به‌رده‌وام ببێ.
ڕايه‌ڵكه و پێوه‌ندييه‌كانى توركيا- ئه‌مريكا چه‌ندين گرفت و ئاريشه‌ى جددييان تێدايه، له‌وانه: نه‌خشه و پلانه‌كانى توركيا بۆ به‌ده‌ستهێنانى مووشه‌كى "400 ئێس"ى ڕووسى، تێوه‌گلانى هالك بانك له نه‌خشه و پلانه‌كانى ئێران بۆ خۆدزينه‌وه له سزاكانى ئه‌مريكا، جياوازى له‌باره‌ى سووريا و به‌ره‌وپێشچوونى پێوه‌نديى سياسى و ئابوورى و سه‌ربازيى توركيا له‌گه‌ڵ ڕووسيا و ئێران و چيندا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، پرسى قه‌شه برۆنسۆن كه گرنگييه‌كى ڕه‌مزيى بۆ ئه‌مريكا هه‌يه، ئه‌وه‌مان بۆ ڕوون ده‌كاته‌وه كه پێوه‌ندييه‌كانى 66 ساڵه‌ى نێوان ئه‌و دوو وڵاته هاوپه‌يمانه‌ى ناتۆ چه‌ند داخوراون...
سەرچاوە: