 |
![پۆپۆليزم و ديموكراسى [1]](/archive/media/k2/items/cache/850e17edce6779cc111d239710be36ab_XL.jpg)
د. عه‌بدولحوسێن شه‌عبان [نووسه‌ر و سياسه‌تكارێكى عێراقييه، دكتۆراى له فه‌لسه‌فه‌ى یاسادا هه‌يه و پرۆفيسۆرى یاساى نێوده‌وڵه‌تييه و له بواره‌كانى مافى مرۆڤدا شاره‌زايه.]
وەرگێڕانی لە عەرەبییەوە: ئاسۆ کەریم
*****
لێكۆڵه‌ر ڕووبه‌ڕووى پرسيارێكى سه‌ره‌كى ده‌بێته‌وه كه له ناونيشانى ئه‌م وتاره، سه‌رچاوه هه‌ڵده‌گرێ:
چ پێوه‌ندييه‌ك له نێوان پۆپۆليزم و ديموكراسيدا هه‌يه؟ [2]
داخوا پۆپۆليزم هيچ شۆپ و كاريگه‌رييه‌كى بۆ سه‌ر ديموكراسى هه‌يه؟
ئه‌گه‌ر ئه‌و دوو چه‌مكه [پۆپۆليزم و ديموكراسى] له ده‌ورى هه‌مان بيرۆكه‌ى بنه‌ڕه‌تيدا بخولێنه‌وه و بناغه‌ى ئه‌و بيرۆكه‌يه‌یش له‌سه‌ر ئه‌وه ڕۆ نرابێ، كه ده‌بێ ده‌سه‌ڵاتى ده‌وڵه‌ت له گه‌له‌وه سه‌رچاوه هه‌ڵببه‌ستێ، كه‌واته ئه‌و دوو چه‌مكه له گه‌وهه‌ردا پێكناكۆك و ناته‌بان؛ بۆ؟ چونكه ئايدياى پۆپۆليزم له‌سه‌ر ڕه‌تكردنه‌وه‌ى "ده‌سته‌بژێرێكى دياريكراو" هه‌ڵبه‌ستراوه، جا ئه‌و ده‌سته‌بژێره چ بوونێكى ڕاسته‌قينه‌ى هه‌بێ يان گريمانه‌يى، لێ وه‌كوو كۆسپێكى به‌رده‌م گه‌ل چاو له ده‌سته‌بژێر ده‌كرێ و هه‌وڵى دوورخستنه‌وه‌ى له [ده‌سه‌ڵات] ده‌درێ [3]، ئه‌مه‌یش بنه‌ماى ئاراسته‌ى پۆپۆليزم دژ به ديموكراسى پێك ده‌هێنێ.
به‌گوێره‌ی ئه‌م لۆژيكه‌ى سه‌ره‌وه، پۆپۆليزم وه‌سفێكه كه به ستايل و ته‌رزێكى بيركردنه‌وه‌ى سياسى ده‌گوترێ و ده‌لكێنرێ كه بيه‌وێ و گه‌ره‌كى بێ، جۆرێ له پيرۆزى به گه‌ل وه‌كوو هه‌قيقه‌تێكى ڕه‌ها، بدات؛ وشه‌ى پۆپۆليزم له گه‌ل و، له تواناى قه‌ناعه‌تپێهێنانى كۆمه‌ڵانێكى به‌رفره‌ى خه‌ڵكه‌وه هاتووه. ئه‌م وه‌سفه پشت به ديماگۆژى ده‌به‌ستێ كه له ڕێگه‌ى گوتارێكى ڕاسته‌وخۆوه ئاراسته‌ى خه‌ڵك ده‌كرێ. گوتارێك كه ختوكه‌ى سۆزى زۆرينه‌ى خه‌ڵك بدا و، كار له هه‌ست و نه‌ستيان بكا، گوايا نوێنه‌رايه‌تیى "گه‌ل" ده‌كا و، به ناوى ئه‌وانيشه‌وه قسه ده‌كا و ده‌ئاخێوێ. به شێوه‌يه‌كى گشتى، پۆپۆليزم بۆ خۆگرتن و پاراستنى ڕادده‌ى پته‌وى و يه‌كگرتوويیى خۆى و شوێنكه‌وتووه‌كانى، حه‌ز به دابڕان و دووره‌په‌رێزى ده‌كا.
هيچ ديبه‌يتێكى سياسى، يان ديبه‌يتێكى هه‌ڵبژاردن نييه كه له‌م ساڵانه‌ى دواييدا كرابێ، گڕگڕ قسه‌وباس و چمكێكى نه‌هاتبێته‌وه سه‌ر پۆپۆليزم. هه‌رچه‌ند پۆپۆليستان بارسته‌يه‌كى هاوچه‌شن نين، يان بارسته‌يه‌كى يه‌كگرتوو پێك ناهێنن، يان ڕاوبۆچوونێكى يه‌كگرتووى سياسى، يان قزگه و ژێده‌رێكى فيكريى يه‌كگرتوويان نييه، به‌ڵكه ئه‌وان به‌سه‌ر شه‌به‌نگێكى لێكجيا و دوورله‌يه‌ك و تا ڕادده‌ى پێكناكۆكبوون، دابه‌ش بوون و، هه‌ڵوێسته‌كانيان له نێوان چه‌پ و ڕاستدا و، له‌و په‌ڕى توندڕه‌وييه‌وه له‌مسه‌ر و بۆ سه‌ره‌كه‌ى ديكه‌ى توند‌ڕه‌وى ده‌گۆڕێ، لێ ئه‌وه‌ى كۆيان ده‌كاته‌وه، گوتارێكه كه لاف و گه‌زافى نوێنه‌رايه‌تيكردنێكى "ڕاسته‌قينه"ى گه‌ل لێ ده‌دا و، بێ له خۆيان، كه‌س و لايه‌نى ديكه‌يان، هه‌موو پێ دوژمنى گه‌ل و نه‌يار و ناحه‌زى هه‌ق و هه‌قيقه‌ته. به‌زۆرى پۆپۆليزم له‌نێو چينه‌كانى خوارێى كۆمه‌ڵگه‌دا سه‌ر هه‌ڵده‌دا كه هه‌ست ده‌كه‌ن نوێنه‌رايه‌تيكردنێكى ڕاسته‌قينه‌يان [له‌ناو داموده‌زگه ڕه‌سمييه‌كاندا] نييه له لايه‌كه‌وه و، به‌رته‌ك و كاردانه‌وه‌يه‌كيشه له به‌رانبه‌ر سياسه‌ت و داموده‌زگه و ڕژێمگه‌لێكى ئارادا له لايه‌كى ديكه‌وه. به هۆى گوتارى سازده‌ر [مۆباليزه] و دنه‌ده‌رانه‌ى پۆپۆليستى و شوێنه‌واره‌كانى، پۆپۆليزم له دنياى سياسه‌تدا بڵاو بۆته‌وه و، شۆپ و كاريگه‌ریى له‌سه‌ر چه‌ندين ڕێكخراوى سياسى به‌رچاو بووه، نه‌خوازه له‌نێو ئه‌و ڕێكخراو و سازمانانه‌دا كه خودان ڕابه‌رى كاريزمايى چه‌پڕه‌ون، يان ڕاستڕه‌و، عه‌لمانى يان ئايينى، چ له‌نێو ده‌سه‌ڵات و حكوومه‌تدا بن يان نا. هه‌ندێ له پۆپۆليستان توانيويانه له‌نێو په‌رله‌مانى ئه‌وروپيیشدا له ستراسبۆرگ، كورسیى ئه‌ندامێتى به‌ده‌ست بهێنن، له كاتێكدا هه‌ندێكى تريان ئاڵا و به‌يداخى به‌رهه‌ڵستى و به‌ره‌نگاريى جيهانگيرييان هه‌ڵكردووه، يان دژايه‌تیى كۆچ و كۆچبه‌ر و په‌ناهه‌ندان، يان دژايه‌تیى ئيسلام ده‌كه‌ن، يان داموده‌زگه‌ى ئارا ڕه‌ت ده‌كه‌نه‌وه و، به‌ره‌نگاريى ڕۆڵى ده‌سته‌بژێران ده‌كه‌ن و، دروشمگه‌لێكى ديكه‌ى هاندان به‌رز ده‌كه‌نه‌وه. لێ هه‌ميشه خاڵى ناوه‌نديى پۆپۆليزم، بوونى ڕابه‌رێكى كاريزمييه كه ڕۆڵێكى گرنگ له يه‌كخستنى گه‌لدا ده‌بينێ؛ ڕۆڵێك كه گه‌ل له قه‌به‌ڵ ئه‌و ڕابه‌ره‌ى كردووه بۆ گۆڕينى "خواست و ويستى ميللى" بۆ حوكمڕانييه‌ك.[4] [د. عه‌بدولحوسێن، لێره‌دا، سه‌رچيخ چووه، چونكه به‌پێى هه‌ندێ لێكۆڵينه‌وه، هه‌موو بزاڤێكى پۆپۆليستى، ڕابه‌ر و سه‌ركرده‌يه‌كى پۆپۆليستى نييه. بۆ ئه‌مه‌یش ده‌كرێ بگه‌ڕێينه‌وه بۆ: Barr, Robert R. 2009. ‘Populists, Outsiders and Anti-Establishment Politics’, Party Politics, Vol. 15 (1), pp. 29–48. ... له‌و لێكۆڵينه‌وه‌يه‌دا، قامك بۆ ئه‌و ڕاستييه ڕاده‌كێشرێ كه له نزيك ڕابه‌ره گرنگه كاريزمايه پۆپۆليسته‌كاندا "سه‌ركرده‌ى پۆپۆليستى ناكاريزيماييش هه‌ن،" كه ئه‌لبيڕتۆ فۆجيمۆرى پيرۆ يه‌كێ له‌و نموونانه‌يه؛ [2009 , 40 Barr] وه‌ك ئه‌نجام ئه‌گه‌ر سه‌ركردايه‌تييه‌كى كاريزمايى هه‌ندێ جار هاوده‌م و هاوڕێى پۆپۆليزميش بێ، لێ ئه‌و سه‌ركردايه‌تييه توخمێكى پێكهێنه‌رى پۆپۆليزم نييه- ئاسۆ].
كۆن و نوێيه‌تیی پۆپۆليزم
بێ ئه‌ملاو ئه‌ولا و نكۆڵيكردن، ساڵى 2016 ساڵى پۆپۆليزم بووه له سه‌ر ئاستى دنيادا. ئاخر له ڕێگه‌ى سندووقه‌كانى ده‌نگدانه‌وه، پۆپۆليستان هاتنه نێو په‌رله‌مان و گه‌يشتنه ده‌سه‌ڵاتڕانى. ئا ئاواهى له‌ژێر تايتلى پۆپۆليزمدا، "دۆناڵد ترامپ"ى سه‌رۆكى ئه‌مريكا، "مارى لۆپين"ى فه‌ڕه‌نسا، "خيرت فيلرز"ى هۆڵه‌ندا، "بێرنى ساندرز"ى ئه‌مريكا و "سيريزا"ى يۆنان، "پۆديمويس"ى ئیسپانيا، "يانوش ئه‌دير"ى هه‌نگاريا، بێجگه له "هۆگۆ چاڤێز"ى فه‌نزوێلا، "ئيڤۆ مۆراليس ئيما"ى بۆليڤيا، "برليسكۆنى"ی ئيتاڵيا... هى ديكه‌یش كۆ ده‌كرێنه‌وه. جان فيرنه‌ر مۆله‌ر (Jan-Werner Müller) [ئه‌م نووسه‌ره، ناميلكه‌يه‌كى له‌باره‌ى پۆپۆليزم چييه، له 2016دا نووسيوه و كراوه به عه‌ره‌بى به ناوى "ما الشعبوية- رشيد بوطيب"] زاراوه‌ى پۆپۆليزم زێتر بۆ سۆز و مه‌زاج و گێول ده‌گێڕێته‌وه تا ئه‌وه‌ى ناوه‌ڕۆك و ناواخنێكى هه‌بێ [5].
به چاوپۆشين له ڕايه‌ڵه فيكرييه‌كانى سياسه‌توانان و ئاراسته و سه‌مته كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كانيان، يه‌كێ له‌و پرسانه‌ى كه هه‌رتم بير و زه‌ينى داگرتوون، ئه‌وه‌يه كه چۆن ده‌ستيان به ئاپۆراى خه‌ڵك بگا، چۆن به گوتارێكى كاريگه‌رى هه‌ستبزوێن ئاراسته‌يان بكه‌ن و سۆز و متمانه‌يان بۆ خۆ ڕابكێشن، جا چ له ڕێگه‌ى هه‌ڵبژاردن و سندووقه‌كانى ده‌نگدانه‌وه بێ له سيسته‌مگه‌لێكى ديموكراتيدا، يان له ڕێگه‌ى سازدانى ئاپۆراى زۆروزه‌به‌ندى خه‌ڵك بێ، وه‌كوو سه‌رده‌مى لووله‌ى دووكه‌ڵكێشان و پاڵنانيان به ئاراسته‌ى هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه و سه‌رهه‌ڵدان و يه‌كلاكردنه‌وه‌ى ململانه؛ جا چ به ئاشتييانه بێ، يان به توندوتيژى و هه‌ر شێوه‌يه‌كى ديكه بۆ به‌ديهێنانى ئه‌و ئامانجانه‌ى كه پۆپۆليزم هه‌وڵيان بۆ ده‌دا، به‌تايبه‌تى له جيهانى سێيه‌مدا. هه‌ر هه‌نده ئاپۆراى خه‌ڵك به گوتارى پۆپۆليستى بورووژێ و ببزوێ، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر ڕابه‌ره‌كه‌ى خه‌سڵه‌ت و ئه‌دگارى كاريزمايیى هه‌بێ، ئيدى ده‌بێته به‌رفه‌رمانى ويست و خواستى سه‌ركرده و به هه‌ست و سۆز و جۆش و خرۆشه‌وه به دواى ده‌كه‌وێ. له‌وانه‌يه ئه‌و خاڵه‌ى پۆپۆليستان كۆ بكاته‌وه بريتى بێ له: ساده‌كاريى سياسى، به‌كارهێنانى سۆزه‌كييانه‌ى وشه‌ى "گه‌ل" و، هه‌ندێ جاريش په‌نابردن بێ بۆ كه‌له‌پوور و هێما و سيمبوڵى مێژوويى، يان لافى نوێنه‌رايه‌تيكردنى ميلله‌ت و ده‌ربڕينى ويژدانى خه‌ڵك بێ. به‌گشتى گوتارى پۆپۆليستى، گوتارێكى لێڵ و پڕته‌مومژه، تا ڕادده‌يه‌كى زۆر گشتييه و، مه‌يل و خولياى سۆزجووڵاندن و به‌ڵێندان و خه‌ون و گه‌ڕانه‌وه بۆ مێژوو و به‌كارهێنانى ئايدیۆلۆژيكانه‌ى وه‌كوو كاردانه‌وه؛ به‌قه‌د ئه‌وه‌ى كه پۆپۆليستان ته‌كه‌ز له‌سه‌ر پراكتيك ده‌كه‌ن، سه‌روكارێكيان له‌گه‌ڵ هزروبيردا نييه و، تيۆريزه‌كردن به چيڕه‌درێژييه‌كى بۆش و بێتام داده‌نێن. له‌وما پۆپۆليزم به‌و مانايه، نزيكتره له ميتافيزيكى سياسى يان له لاهووتى سياسى.
به‌كورتى، ده‌كرێ گرنگترين ئه‌دگار و خه‌سڵه‌تى پۆپۆليزم به‌م شێوه‌يه پوخت بكه‌ينه‌وه:
- به‌ر‌هه‌ڵستيى هه‌ر شتێكى ئارا و مه‌وجوود، دژايه‌تیى ده‌سته‌بژێران و؛
- پێداگرتن و جه‌ختكردنه‌وه له‌سه‌ر هاوچه‌شنێتى له چوارچێوه‌ى دابه‌شبه‌نديى كۆمه‌ڵگه به‌سه‌ر "ئێمه" و "ئه‌وان"دا و [واته هه‌م "ئێمه" كۆيه‌كى هاوچه‌شنه و هه‌م ده‌سته‌بژێر و، هيچ جياوازى و ناته‌بايیيه‌كيان تێدا نييه- ئاسۆ]؛
- باوه‌ڕبوون به ڕابه‌رايه‌تيى ڕه‌هاى سه‌ركرده‌يه‌كى كاريزماى ئيلهامبه‌خش و؛
- سازدان و كۆكردنه‌وه‌ى كۆمه‌ڵانى خه‌ڵك وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى هێز و؛
- گوتارێك كه هه‌موو چاره‌سه‌رێكى مامناوه‌ند به‌لاوه بنێ؛
- سه‌رباريش داوه‌رييه‌كى ئه‌خلاقى به‌سه‌ر گه‌لدا بدرێ وه‌كوو سه‌رچاوه‌ى ده‌سه‌ڵات و، به‌رزكردنه‌وه‌ى دروشمى ڕاديكاڵانه له‌باره‌ى چاكسازييه‌وه [6].
ده‌كرێ بڵێین، پۆپۆليزم وه‌كوو ديارده‌يه‌ك، نيشانه‌يه‌كه له نيشانه‌كانى قه‌يران له بار و ڕه‌وشى وڵاتاندا به‌گشتى و، له ڕۆژاوادا به‌تايبه‌تى؛ وه‌كوو چۆن به‌ڵگه‌يه‌كيشه له‌سه‌ر خه‌وش و كون و كه‌له‌به‌رى داموده‌زگه ديموكراتييه نوێنه‌رايه‌تييه‌كان و، له‌گوێنه ڕواڵه‌تێكيش بێ له ڕواڵه‌ته‌كانى داكشانى مۆدێرنه و به‌هاكانى.
گوتارى پۆپۆليستى، به چى له گوتاره‌كانى ديكه جيا ده‌كرێته‌وه؟
ئه‌گه‌ر بارى پتر، كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ى پۆپۆليستى له په‌نجاكان و شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، ڕه‌گوره‌گه‌ماى چه‌پڕه‌وانه‌يان هه‌بووبێ و تێكه‌ڵه‌يه‌ك بووبن له ته‌وژم و ئاراسته‌ى ماويستى و ترۆتسكى و ناسيۆناليستى كه ڕه‌نگدانه‌وه و ڕه‌نگوڕوويان له وڵاتانى ئێمه‌یشدا هه‌بووه، ئه‌وا ئه‌مڕۆ بزووتنه‌وه پۆپۆليسته‌كان، بزووتنه‌وه‌گه‌لێكى ڕاستڕه‌وانه‌ن و، له وڵاتانى ئێمه‌یشدا به‌گشتى، به شێوه‌ى كۆڕ و كۆمه‌ڵى ئيسلامى و ته‌وژم و ئاراسته‌ى ئايينى خۆ ده‌نوێنن و خۆ ده‌ده‌نه پشت گه‌ل و، گره‌و له‌سه‌ر سروشتى خۆڕسكانه‌ى خه‌ڵك ده‌كه‌ن و، پێيان وايه ده‌كارن له ڕێگه‌ى هاندان و په‌مپدانى ئايينى و تائیفيى سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵانى خه‌ڵك يان به‌شێكيان: واته تائیفه‌‌يه‌ك يان مه‌زهه‌بێك يان ئيتنیك Ethnicity كه گوايا ئه‌وان نوێنه‌رايه‌تيیان ده‌كه‌ن و به ناوى ئه‌وانه‌وه ده‌ئاخڤن؛ سه‌ركردايه‌تیى ميلله‌ت بكه‌ن. هه‌نووكه ئه‌مه يه‌كێكه له ته‌نگژه‌كانى سياسه‌ت.
له ڕۆژاوادا ته‌باى وڵاتانى ئێمه، هه‌ندێ جار گوتارى پۆپۆليستى كاردنه‌وه‌ى توندى لێ ده‌كه‌وێته‌وه كه خه‌ته‌رى بۆ سه‌ر ئاشتیى كۆمه‌ڵايه‌تى هه‌يه. له‌م سۆنگه‌يه‌وه كه ئه‌م جۆره گوتاره، توانايه‌كى ڕاماڵينى [ئه‌وانى ديكه‌ی- ئاسۆ] هه‌يه و، ده‌كارێ گێله‌وه‌ژه و ئاژاوه و هه‌را له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌كاندا بنێته‌وه. هه‌ندێ جاريش پۆپۆليستان ڕه‌هه‌ندێكى ئه‌خلاقیى "خێرخواز و شه‌ڕخواز" و "هه‌ق و ناهه‌ق" به‌به‌ر "ئێمه" و "ئه‌وان"دا ده‌كه‌ن و به‌زۆريش ئه‌و پۆلينبه‌ندييه دژى ناحه‌ز و نه‌يار و دوژمنه‌كانيان به‌كار ده‌هێنن.
پۆپۆليزم يه‌كده‌ست و يه‌ك جۆر نييه، به‌ڵكه چه‌ند چه‌شنێكى هه‌یه، وه‌كوو: پۆپۆليزمێكى سياسى، نه‌مازه كاتێ به قۆناغى ميليتاريزه‌كردن و هه‌ڵكشانى ده‌سته‌بژێرێكى سه‌ربازى كه ئاراسته‌گه‌لێكى ناسيۆناڵيستييان هه‌بێ، گرێ ده‌درێ كه دوا به دواى ئه‌و شۆڕش و كوده‌تايانه‌دا له ميسر و عێراق و سووريادا كران، هاتنه سه‌ر حوكم، ده‌كرێ يه‌مه‌ن و جه‌زاير و هى تريشيان بخرێته پاڵ. ده‌سته‌بژێرێكى كه‌لتووريیش هه‌يه، هه‌رچه‌نده ياسين حاج ساڵح پێی وايه ته‌وژمێكى پۆپۆليستيى كه‌لتوورى له ئارادا نييه و، سه‌رنج بۆ ئه‌وه ڕاده‌كێشێ كه ته‌وژمه تۆتاليتاره نه‌ته‌وه‌يى و ئايينى و چه‌پڕه‌وه‌كان، له نوخته‌نيگايه‌كى باوكانه‌وه سه‌يرى گه‌ل ده‌كه‌ن؛ ئه‌مه‌یش به لاى ئه‌وه‌وه، زێتر مايه‌ى داخ و كه‌سه‌ره، زێتر له‌وه‌ى مايه‌ى شادى و خۆشى بێ. [7]
له‌گوێنه پرسياره‌كه‌ى سه‌ره‌وه، سه‌رله‌نوێ له‌باره‌ى پێوه‌نديى پۆپۆليزم به ديموكراسى بهێنينه‌وه گۆڕێ: ئايا پۆپۆليزم كۆسپێكه له به‌رده‌م ديموكراسيدا، يان ئه‌وه‌تا پۆپۆليزم خوليايه‌كه بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ى ڕێڕه‌و‌ى خواروخێچى ديموكراتى؟
هه‌ڵبه‌ت سه‌رهه‌ڵدانى پۆپۆليزم ئه‌نجامێكى به‌بنبه‌ستگه‌يشتنى ئاسۆكانه له ڕۆژاوادا، له كاتێكدا ئه‌و ئالينگارييانه‌ى ڕێگه له گرتنه‌به‌رى ڕێره‌وێكى ديموكراتى له وڵاتانى په‌ره‌ئه‌ستێندا ده‌گرن، بوون به مايه‌ى سه‌هه‌ڵدانى ته‌وژمگه‌لێكى پۆپۆليستى، به‌تايبه‌تى كۆڕ و كۆمه‌ڵى ئيسلامیى سياسى له چاره‌كه سه‌ده‌ى ڕابردووه‌وه.
جياوازى له نێوان پۆپۆليزمێكى ڕۆژاوايى، ئه‌گه‌ر ده‌ربڕينه‌كه ورد و ڕاست بێ، له‌گه‌ڵ پۆپۆليزمێكى جيهانى سێيه‌مدا، پێوه‌نديى به گۆشه‌نيگاى نێوان پۆپۆليزمى ڕه‌تكراوه و پۆپۆليزمى خوازراودا هه‌يه. عه‌زيز عه‌زه‌مه پێی وايه، كه پۆپۆليزم كۆسپێكه و ڕێگه به لێتێگه‌يشتنى چه‌مكايه‌تيى ديموكراسى نادا. ئاخر ديموكراسى، تيۆريى پلۆراليزم و عه‌قڵانيیه‌ت و عه‌لمانيیه‌ت [سێكیۆلاریزم]ه. ئه‌مڕۆ عه‌لمانيیه‌ت له گوتارى هانده‌رانه‌ى چه‌پڕه‌وى و ئيسلامى و نه‌ته‌وه‌ييدا بۆ ديموكراسى حزوورى هه‌يه، به‌تايبه‌تى واهيمه‌يه‌ك هه‌يه كه گه‌ل جه‌وهه‌رێكى ميتافيزيكى سه‌روومێژووییى هه‌يه له ڕه‌وت و ڕێره‌و و خه‌سڵه‌ت و ئه‌دگاره‌كانى خۆيدا [8].
وه‌ك مورشد ئه‌لقوبى ناوى لێ ناوه پۆپۆليزمێكى شۆڕشگێرانه هه‌يه. ئه‌و پۆپۆليزمه شۆڕشگێره، قۆناغێكه له‌گه‌ڵ شۆڕشه‌كانى به‌هارى عه‌ره‌بى و دروشمه سه‌ره‌كييه‌كانيدا ده‌ستی پێ كردووه "گه‌ل ده‌يه‌وێ...."، قاره‌مانى ئه‌و جۆره پۆپۆليزمه شۆڕشگێره، خه‌ڵكى جاده و هاووڵاتیى خواسايیى ناحزبى و له‌قاڵبنه‌دراوه. پاشان هه‌وڵى داوه ده‌ست به‌سه‌ر شيله‌ى شۆڕشدا بگرێ [9]. به‌ڵام به ڕاى من، پۆپۆليزمى ئيتنى و ئايينى، به شێوه‌يه‌كى تايبه‌تيش تائیفى يان مه‌زهه‌بى، خه‌ته‌رترين جۆرى پۆپۆليزمه، چونكه پێوه‌نديى به ناسنامه (شوناس) و تايبه‌تمه‌ندى و هه‌ستكردن به ئينتیماوه هه‌يه بۆ كۆمه‌ڵێكى يه‌كگرتوو له چوارچێوه‌ى نيزامێكى سيسته‌ماتيكدا. به‌م مانايه، ده‌كرێ پۆپۆليزم له ديموكراسى جودا بكه‌ينه‌وه؛ جا پۆپۆليزم له‌نێو به‌ره‌ى ئۆپۆزيسيۆندا بێ يان كاتێ كه ده‌گاته ده‌سه‌ڵات له ڕێگه‌ى سندووقه‌كانى ده‌نگدانه‌وه و، ئه‌و ته‌نگوچه‌له‌مانه دهقۆزێتهوه كه له وڵاته‌كه‌يدا هه‌ن و، له‌سه‌ر ژێى سۆز و هه‌ستى خه‌ڵك وازى ده‌كا و گوايا نوێنه‌رايه‌تیى كۆى گه‌ل و داكۆكى له به‌رژه‌وه‌نده‌كانى ده‌كا:
1) پۆپۆليزم نه عه‌قيده‌يه‌كى سياسييه نه ئايديۆلۆژى. چونكه پۆپۆليزم له ستايلێكى دياريكراودا، يان له سيسته‌مێكى سياسيدا، يان له ناوه‌ڕۆكێكى يه‌كگرتوو و موكمى فيكريدا به‌رجه‌سته نابێ و، جودايه له‌و بزاڤانه‌ى كه ڕواڵه‌تێكى شۆڕشگێرانه‌ى نه‌ر‌يتئاسايان هه‌يه، به‌ڵام به شێوه‌يه‌كى گشتى پۆپۆليزم بريتييه له ستايل و شێوازێكى نوێ كه شێوه و فۆرمى ناڕه‌زايى و كاردانه‌وه وه‌رده‌گرێ و بزووتنه‌وه‌ى جوداجودا "ته‌به‌نى"يان ده‌كه‌ن و، هه‌ر هه‌موویشيان لاف و گه‌زافى ئينتيما بۆ گه‌ل و ته‌عبيركردن له خه‌ڵك لێ ده‌ده‌ن و، بارى پتريش له ده‌ره‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتن؛ كاتێكيش ده‌گه‌نه ده‌سه‌ڵات، پاساوى بوون و حزوورى خۆيان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن، به‌تايبه‌تى كه خودان پرۆژه‌يه‌كى ڕوون و دياريكراوى سياسى نين. له كاتێكدا ديموكراسى بريتييه له داموده‌زگه، یاسا و ميكانيزمه‌كانى حوكمڕانى؛ له‌وانه وه‌كوو به‌ڕێوه‌بردنى هه‌ڵبژاردنى ناوبه‌ناو و به‌پێی پره‌نسيپى ئه‌مده‌ست و ئه‌وده‌ستپێكردنى به‌ئاشتييانه‌ى ده‌سه‌ڵات و، بناغه‌كه‌یش بريتييه له لێكجياكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته گشتييه‌كان و، بوونى دادوه‌رييه‌كى ده‌ستپاك و بێلايه‌ن و پارێزه‌ر و، به‌رپرسيارێتی و ئازادييه گشتى و تايبه‌ته‌كان.
2) لاف و گه‌زافى پۆپۆليزم كه ته‌نيا خۆى و خۆى نوێنه‌رايه‌تیى گه‌ل ده‌كا، به‌تايبه‌تى كاتێ ئه‌م ئيدعايه له بارى ئه‌خلاقييه‌وه هه‌ميشه و بێ حيساب و بێ پێوان، به پۆپۆليستانه‌وه گرێ ده‌درێ و، ڕكابه‌ره‌كه‌يشى به "ده‌سته‌بژێرێكى گه‌نده‌ڵ" حيساب ده‌كرێ. لێ كاتێ پۆپۆليزم ده‌ستى له حكوومه‌ت گير ده‌بێ، ئه‌وده‌م كێ به‌رهه‌ڵستیى بكات به "بێكه‌لك و چروك"ى داده‌نێ. له كاتێكدا ديموكراسى به‌گوێره‌ى پێناسه‌كه‌ى خۆى، بريتييه له "سه‌روه‌ريى گه‌ل له ڕێگه‌ى نوێنه‌ره‌كانييه‌وه و مافى بڕیاردانی چاره‌نووس به خواست و ويستى ئازادانه‌ى خۆى،" به پشتبه‌ستن به پره‌نسيپه‌كانى ئازادى و يه‌كسانى و لێكجياكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان. "نايگل فاراگ"ى سه‌رۆكى حزبى سه‌ربه‌خۆيى دژ به به‌رده‌وامبوونى بريتانيا له‌نێو يه‌كێتيى ئه‌وروپيدا، ئه‌م لێتێگه‌يشتنه پۆپۆليستانه‌يه‌ى ده‌ربڕيوه، كاتێ گوتى سه‌ركه‌وتنى ڕاسته‌قينه بۆ گه‌لى "ڕاسته‌قينه" هاته دى. له نه‌ريتى ئه‌و پياوه‌دا، ئه‌و %48ى خه‌ڵكى بريتانيا كه ده‌نگيان بۆ مانه‌وه له چوارچێوه‌ى يه‌كێتيى ئه‌وروپى دا، نوێنه‌رايه‌تیى "گه‌لى ڕاسته‌قينه" ناكه‌ن!
3)ڕه‌تكردنه‌وه‌ى پلۆراليزم و داننه‌نان به‌وى ديكه؛ چونكه به لاى پۆپۆليزمه‌وه ته‌نيا خۆى مافى نوێنه‌رايه‌تيكردنى گه‌لى هه‌يه. ها ئه‌مه سه‌رۆك "ئه‌ردۆغان"مان بير دێنێته‌وه كاتێ له كۆنگره‌يه‌كى تايبه‌تدا به جه‌ماوه‌ره حزبييه‌كه‌ى خۆى گۆ: "ئێمه گه‌لين... ئێوه كێن؟" لێره‌دا مه‌به‌ستى ئه‌ردۆغان هه‌موو نه‌يار و دوژمنه‌كانى خۆى بوون و، سيفه‌تى ئينتيما بۆ گه‌ل و نوێنه‌رايه‌تيكردنى به‌شێكى ميلله‌تى لێ داڕنين. ئه‌وه هه‌مان قسه‌ى لۆيسى چوارده‌یه‌مه كه ده‌يگۆ و ده‌يگۆته‌وه: ده‌وڵه‌ت منم و، منيش ده‌وڵه‌ت. له كاتێكدا يه‌كێ له بنه‌ما سه‌ره‌كييه‌كانى ديموكراسى، داننانه به هه‌مه‌جۆرى و پلۆراليزم و ئه‌وانى ديكه‌دا. با زۆرينه‌یش حوكمڕان بێ، ئه‌ركى ئه‌وه‌يه كه‌مينه بپارێزێ، وه‌كوو چۆن ئه‌ركى كه‌مينه‌یشه، ددان به مافه‌كانى زۆرينه‌دا بنێ، ئه‌گه‌ر كار له ڕێگه‌ى ئه‌مده‌ست و ئه‌وده‌ستپێكردنى ده‌سه‌ڵات و هه‌ر جاره‌ى يه‌كێ به‌ڕێوه بچێ و سندووقه‌كانى ده‌نگدان ببنه بڕيارده‌ر له پرۆسه‌ى گۆڕاندا، له ته‌ك بوونى سيسته‌مێكى یاسایى كه بنه‌ماكه‌ى حوكمى یاسا و دادوه‌ريى سه‌ربه‌خۆ و لێپرسراوێتی و شه‌فافيیه‌ت بێ.
4)گرێدراويى پۆپۆليزم به سياسه‌ته‌كانى ناسنامه (شوناس)ه‌وه: ناسنامه ده‌خوازێ ددان به مه‌رجه دادپه‌روه‌ره‌كانى پێكه‌وه‌ژياندا بنرێ، نه‌مازه بنه‌ماگه‌لێكى ساغ و پته‌و بۆ ئايدياى هاووڵاتيبوون و يه‌كێتيى ئاره‌زوومه‌ندانه‌ى هاووڵاتييه ئازاد و هاوشانه‌كان، كه له هه‌مان كاتدا لێكجيان چونكه هه‌مه‌جۆرن. لێ هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵا بۆ له‌نێوبردنى ئه‌و جياوازیيانه به بيانووى "يه‌ك گه‌ل"ى هاوچه‌شن كه هيچ جياوازييه‌ك له نێوان تاكه‌كانيدا نه‌بێ، خوليايه‌كه به ئاراسته‌ى خۆبه‌سه‌رداسه‌پاندن كه خۆى له خۆيدا واهيمه و خه‌ياڵێكه. چونكه جياوازى و هه‌مه‌جۆرى له سروشتى خۆبه‌خۆى شته‌كانه‌وه‌ن. ئا به‌م شێوه‌يه پۆپۆليستان مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ئه‌وانى ديكه‌دا به‌كۆ وه‌كوو "دوژمنانى گه‌ل" ده‌كه‌ن، چونكه گه‌ل داڕشته‌ى كۆى "ئێمه"يه و بێ له‌و "ئێمه"يه، ئه‌وه‌ى ده‌مێنيته‌وه بريتييه له خرتوپرتێكى بڵاوه و ده‌ره‌وه‌ى چوارچێوه‌ى گشتى، شتێكى ديكه نين كه گوايا "ئه‌وان" نوێنه‌رايه‌تى ده‌كه‌ن.
ئه‌گه‌ر زاراوه‌ى پۆپۆليزم ڕۆژانه و له‌گه‌ڵ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا دووباره ببێته‌وه، هه‌روه‌كوو له هه‌ڵمه‌تى سه‌رۆك دۆناڵد ترامپ و دواى ئه‌ويش له ئه‌مريكادا هاته پێشه‌وه، يان له‌گه‌ڵ ده‌نگدان له‌سه‌ر برێگزیت له بريتانيا يان له هه‌ڵبژاردنه‌كانى نه‌مسا، ئيتاڵيا، هه‌نگاريا و وڵاتانى ديكه‌یشدا، بينرا. له‌وما ناكرێ و ناشێ پۆپۆليزم له يه‌ك تاقيكردنه‌وه يان ته‌وژم و ئاراسته‌دا كورت بكه‌ينه‌وه، چونكه پۆپۆليزم به‌رجه‌سته‌ى ديارده‌گه‌لێكى فره جياواز ده‌كا، سه‌ربارى نه‌بوونى پێوه‌ر و ته‌رازووێكى يه‌كگرتوو كه ئه‌و ديارده‌يه‌ى پێ بپێورێ.
هه‌ندێ فه‌رهه‌نگى زمان پێيان وايه، پۆپۆليزم بريتييه له گوتارێكى سياسى كه ئاراسته‌ى چينه ميللييه‌كان بكرێ و له‌سه‌ر ڕه‌خنه‌گرتن له ڕژێم، له به‌رپرسان و ده‌سته‌بژێران ڕۆ نرابێ. به قسه‌ى مارك گلۆرباى، پۆپۆليزم بريتييه له "هه‌وڵ و ته‌قه‌ڵڵاى ئه‌و سياسه‌تكاره كاريزمايانه‌ى كه به دواى پشتيوانێكى گه‌وره‌ى ميللیى ڕاسته‌وخۆوه‌ن له ڕێگه‌ى گوتارێكى گشتييه‌وه كه به‌ره‌نگارى داموده‌زگه نه‌ريتئاسا ديموكراتييه‌كان ببێته‌وه." [10]
كه‌ى پۆپۆليزم په‌يدا بووه؟
ناكرێ مێژووێك بۆ سه‌رهه‌ڵدان و په‌يدابوونى پۆپۆليزم ده‌ستنيشان بكرێ و، ڕه‌نگه له هه‌موو سه‌رده‌م و قۆناغێكدا هه‌بووبێ. به‌ڵام په‌يدابوون و سه‌رهه‌ڵدانى پۆپۆليزم، له وڵاتێكه‌وه بۆ وڵاتێكى ديكه جياوازى هه‌يه. هه‌رچى سه‌رهه‌ڵدانه هاوچه‌رخانه‌ى پۆپۆليزمه، بۆ په‌يدابوونى بزووتنه‌وه‌ى پۆپۆليستى له ڕووسيا و ئه‌مريكا له كۆتاييیه‌كانى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌مدا ده‌گه‌ڕێته‌وه. هه‌رچه‌ند هه‌ر گوتارێك ئاراسته‌ى خه‌ڵكى خواسايى بكرێ و به ناوى ئه‌وه‌وه قسه بكا، گوتارێكى پۆپۆليستييه، لێ له بنه‌ڕه‌تدا له ڕووسيا له‌و ده‌مه‌وه پۆپۆليزم ناس كراوه كه بزووتنه‌وه‌يه‌كى جووتيارى، هه‌ندێ ئاراسته و سه‌متى گرتۆته به‌ر كه پێوه‌ندييان به داده‌روه‌ریى كۆمه‌ڵايه‌تييه‌وه هه‌بووه. ئه‌و بزاڤه‌یش له سه‌رده‌مى تزاره‌كانى ڕووسدا، ساڵى 1870 كه‌وتۆته خۆ و چالاكیى نواندووه، له هه‌مان ده‌مدا بزاڤگه‌لێكى ناڕه‌زايى له گونده‌واره‌كانى ئه‌مريكادا دژ به بانكه‌كان و كۆمپانياكانى هێڵى ئاسن له ئارادا بوون.
ئه‌م زاراوه‌يه له ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى بيسته‌مدا له‌سه‌ر ده‌ستى سه‌ركرده‌ى ئارژا‌نتينى، "خوان بيرۆن" و "گيتۆڤارگاس"ى بڕازيلى خه‌سڵه‌تى ديكه‌یشی بۆ په‌يدا بوون. ئه‌م دوو سه‌ركرده‌يه، نوێنه‌رايه‌تیى كۆمه‌ڵێك بزووتنه‌وه‌ى ميللى و نه‌ته‌وه‌يیى خودان ئاراسته و سه‌متگه‌لێكى جڤاكيیان ده‌كرد. ئه‌گه‌ر ئه‌وه په‌يدابوونێكى هاوچه‌رخانه‌ى پۆپۆليزم بێ، لێ به‌ر له‌مه‌یش، له هه‌موو گوتارێكى سياسى، يان ئايديۆلۆژى يان ئايينيدا هه‌بووه كه لافى ئه‌وه‌ى لێ داوه كه ڕاستى لاى ئه‌وانه و ئه‌وان له خه‌ڵكى ديكه باشترن و مافيان هه‌يه نوێنه‌رايه‌تیى گه‌ل بكه‌ن و ختوكه‌ى سۆز و هه‌ست و غه‌ريزه‌كانى بده‌ن. ئه‌گه‌ر ئێمه باسمان له پۆپۆليزم كردبێ له ده‌ره‌وه‌ى حوكمڕانيدا، ئه‌وا ده‌كرێ هه‌ندێ ڕواڵه‌تى پۆپۆليزم ديارى بكه‌ين وه‌ختێ له‌ناو ده‌سه‌ڵاتدا خۆى ببينێته‌وه:
- تێڕوانينى تۆليتارى: نه‌مازه كه ده‌گاته ده‌سه‌ڵات و يه‌كجێ له ڕێگه‌ى دامه‌زراندنى ده‌ستوپێوه‌ند و شوێنكه‌وتووه‌كانى خۆيه‌وه له وه‌زيفه‌ى گشتيدا، به‌ره‌و "داگيركردن"ى ده‌وڵه‌ت مل ده‌نێ، هه‌روا ده‌ستوه‌ردان له ميديا و ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى و پێدانی "ماف"ى نوێنه‌رايه‌تیى گه‌ل به خۆی.
- ده‌ستوپێوه‌ندپه‌يداكردن: پۆپۆليزم، به‌تايبه‌تى دواى ئه‌وه‌ى ده‌گاته حوكم، ده‌سكه‌وته‌كان دابه‌ش ده‌كا. ئه‌وه‌یش له پێناوى مانه‌وه و لايه‌نگرپه‌يداكردن بۆ خۆى، جا چ به شێوه‌ى به‌رتيڵدانى سياسى بێ، يان دارايى، يان كاربگێڕى، يان هى ديكه، ئه‌مه سه‌ربارى ختوكه‌دانى هه‌ست و سۆزى خه‌ڵك؛ يان بانگه‌شه‌ى دابه‌شكردنى ڕاسته‌وخۆى داهاته‌كانى نه‌وت بێ؛ يان كاتێ كه سياسه‌توانه پۆپۆليسته‌كان له ئه‌وروپادا به ئاره‌زووى خۆيان كۆمه‌ك و باروبووه‌كانى EU به‌بێ ڕه‌چاوكردنى یاسا و ڕێنوێنييه‌كان، دابه‌ش و مامه‌ڵه‌ى پێوه ده‌كه‌ن له هه‌وڵێكدا بۆ به‌رتيڵدان به هه‌ندێ توێژ و ده‌سته و گرۆى كۆمه‌ڵايه‌تى، تا پشتگيريى ئه‌وان بۆ خۆى مسۆگه‌ر بكا.
- داپڵۆسينى سيسته‌ماتيكانه‌ى فيكرى و سياسى: جا له ڕێگه‌ى ئايديۆلۆژى و سه‌رلێتێكدانى ميديايى بێ، يان له ڕێگه‌ى داپڵۆسينى سياسى و پۆليسييه‌وه بێ، به‌تايبه‌تى ده‌رهه‌ق به دوژمنان و نه‌ياران و هه‌موو شێوه‌كانى به‌رهه‌ڵستكارى له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌ى مه‌ده‌نيدا، هه‌ر ڕه‌خنه‌يه‌ك له عورفى پۆپۆليستاندا، هه‌ڕه‌شه‌يه له لاف و گه‌زافه‌كانيان سه‌باره‌ت به نوێنه‌رايه‌تيكردنى ئه‌خلاقى و تايبه‌تيى ميلله‌ت. ئاخر له ڕوانگه‌ى ئه‌وانه‌وه، دوژمنان شتێكى ديكه نين جگه له كرێگرته‌ى بيانى و ده‌ستى ده‌ره‌كى و گومانلێكراوان. ته‌نانه‌ت كاتێ كه پۆپۆليستان سه‌ريش ناكه‌ون و تێ ده‌شكێن، سه‌رنه‌كه‌وتنى خۆيان بۆ دوژمنداريى ده‌سته‌بژێر ده‌گه‌ڕێننه‌وه كه گوايا له ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ى وڵاتدا پيلانيان له‌دژ ده‌گێڕێ؛ واته له گوتارى پۆپۆليستيدا هه‌ميشه تيۆریى پيلانگێڕی [نظرية المؤامرة] ئاماده‌يه.
ڕه‌نگه يه‌كێ بپرسێ: ئه‌ى له‌به‌ر چ پۆپۆليستان پاش ئه‌وه‌ى ده‌گه‌نه حوكم، هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن، خۆ ده‌توانن سيسته‌مى هه‌ڵبژاردن بگۆڕن و هێژموونى خۆيان به‌سه‌ر ميديادا بسه‌پێنن؟ به‌ڵام ئه‌وه شتێكه و، توان و شيانى ده‌ستبه‌ردان له ديموكراسى شتێكى ديكه‌يه، به‌تايبه‌تى ديموكراسى به‌ره به‌ره و له‌سه‌ره‌خۆ و له ماوه‌يه‌كى دوورودرێژدا كه‌ڵه‌كه بووه و بووه‌ته به‌شێكى داب و نه‌ريتى كۆمه‌ڵگه، نه‌خاسمه ئازادى و مافه مه‌ده‌نى و سياسييه‌كان؛ ئه‌وه سه‌ربارى ئه‌و ده‌سكه‌وتانه‌ى له‌سه‌ر ئاستى ئازاديى ڕاده‌ربڕين و مافى باوه‌ڕ و مافى ڕێكخستنى حزبى و سه‌نديكايى و مافى به‌شداريكردن به‌دی هاتوون و بریتين له مافگه‌لێكى بنه‌ڕه‌تى كه ناكرێ بازيان به‌سه‌ردا بدرێ يان لێيان كه‌م بكرێته‌وه، به‌تايبه‌تى له وڵاته ديموكراتييه‌كاندا كه پۆپۆليزم له ڕێگه‌ى سندووقه‌كانى ده‌نگدانه‌وه هه‌ڵكشاوه؛ ئه‌مه سه‌ربارى هه‌ندێ مافى ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى و كه‌لتوورى.
ئا به‌م شێوه‌يه ديموكراسیى ناليبراڵ دروست ده‌بێ، يان هه‌ندێ جار سنوور بۆ په‌ره‌سه‌ندنى ديموكراسى داده‌نێ. ئه‌م پرسه به‌تايبه‌تى ڕووبه‌ڕووى وڵاتانى په‌ره‌ئه‌ستێن ده‌بێته‌وه كه هێشتا تاقيكردنه‌وه‌ى ديموكراتييان تێدا جێگير و ڕه‌گئاژۆ نه‌بووه و، له به‌شى زۆرياندا هێشتا ديموكراسى كۆرپه‌له‌يه، يان ناكام و ناته‌واوه؛ ئه‌وه بێ له هه‌وڵدان بۆ سووككردن يان به‌تاڵكردنى ديموكراسى له ناوه‌ڕۆكى خۆيدا. ئه‌گه‌ر وا كه‌وته‌وه، ديموكراسى ته‌نێ لافيته و قاوغه‌‌كه‌ى لێ ده‌مێنێته‌وه، وه‌كوو چوارچێوه‌يه‌كى بێوێنه‌يه يان ناونيشان و تايتلێكى بێنێوه‌ڕۆك. بۆ نموونه له وڵاتێكى وه‌كوو هه‌نگاريا كه پۆپۆليزم حوكمى تێدا ده‌كا، هه‌ر ڕه‌خنه‌گرتنێك له ده‌ستوورى ئه‌و وڵاته، به ماناى ڕه‌خنه‌گرتن له نيشتمان دێ. ئه‌مه‌یش له پێشه‌كیى ده‌ستووری ناوبراودا جه‌ختى لێ كراوه‌ته‌وه كه به "ديموكراتى" وه‌سف ده‌كرێ و به‌پێى خولياى ديارى نه‌ته‌وه‌يى له‌و وڵاته‌دا "نه‌ته‌وه‌يه‌ك له كريستيانه ساڵح و پشتاوپشت هاتووى گرووپێكى زۆرينه‌ى ئيتنى." ئا ئه‌وه له‌گه‌ڵ ڕۆح و جه‌وهه‌رى ديموكراسيدا ناكۆكه كه له‌سه‌ر بنه‌ماكانى يه‌كسانى، ئازادى، كه‌ڕامه‌ت و شكۆ، دادپه‌روه‌رى و به‌شداريكردن ڕاوه‌ستاوه.
كاتێ نيكۆلاس ماودرۆ له كۆتايیى 2015دا له هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تيى له ڤێنزوێلا برديیه‌وه، هه‌وڵى دا به بيانووى خه‌ته‌رى ده‌ره‌كى، ده‌سه‌ڵات له ده‌ستى خۆيدا چڕ بكاته‌وه، تۆمه‌تى كلكگرێدانى له‌گه‌ڵ هێزه بيانييه‌كاندا دايه پاڵ ئۆپۆزيسيۆن؛ كاتێكيش نه‌يتوانى به‌ئاسانى هه‌ندێ بريار به‌سه‌ر په‌رله‌ماندا تێ بپه‌ڕێنێ، بۆ هێنانه‌ئاراى شه‌رعيیه‌تێكى هاوته‌ريبى په‌رله‌مان، كۆمۆناتى دامه‌زراند؛ ئا به‌م شێوه‌يه پۆپۆليستييه‌كان كاتێ له حوكمدا ده‌بن، له ڕێگه‌ى ده‌ستووره‌وه، هه‌وڵ ده‌ده‌ن ڕادده‌يه‌ك بۆ هێز و تواناى نه‌يارانى خۆيان دابنێن.
ئه‌گه‌ر له زۆر ڕژێماندا، هه‌ڵبژاردنيان تێدا بكرێ، ئه‌وه به ماناى ئه‌وه نايێ كه ئه‌و وڵاتانه ديموكراتيكن، چونكه هه‌ڵبژاردن به‌بێ ليبراڵيزم ته‌واو نييه، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر ده‌ست به حوكمى یاسا‌وه نه‌گيرێ و ميكانيزمه‌كانى Checks and balancesى ده‌سه‌ڵات پێشێل بكرێن، چونكه ئه‌گه‌ر ده‌ستيان پێوه بگيرێ و كارى خۆيان بكه‌ن، مافه‌كان به‌رفره ده‌بن. هه‌ندێ جار حوكمڕانيى زۆرينه و حوكمى یاسا ده‌كه‌ونه به‌رانبه‌ر يه‌ك؛ واته ئه‌گه‌ر زۆرينه ده‌ستى له هه‌وكى ئۆپۆزيسيۆن نا و هه‌ڕه‌شه‌ی له مافه بنه‌ڕه‌تييه‌كان كرد. نموونه‌ى هه‌ره خاسيشن، ئه‌و نموونانه‌ن كه له دواى لاچوونى حوكمڕانيى سۆسياليستى له ئه‌وروپاى ڕۆژهه‌ڵاتدا هاتنه سه‌ر كار.. ئاخر بنه‌ما و بناغه‌ى ديموكراسى له‌سه‌ر ڕه‌وايیى ململانه و ڕه‌وايیى جياوازى داده‌مه‌زرێ.
داخوا پۆپۆليزم خه‌ته‌ره له‌سه‌ر ديموكراسى؟
به سه‌ركه‌وتنى ترامپ له ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا و سه‌ركه‌وتنى گرۆى برێگزیت له بريتانيا، به نه‌مانى ڕه‌زامه‌نديى كۆمه‌ڵايه‌تى، نيگه‌رانى زۆرتر بووه. هه‌ر زوویش هۆشدارى درا كه ده‌بێ پۆپۆليزم تێك بشكێندرێ، چونكه هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى ڕاسته‌قينه بۆ سه‌ر ديموكراسى پێك ده‌هێنێ. "شانتاڵ مۆف"ى بيرمه‌ندى چه‌پڕۆى به‌لژيكى، پۆپۆليزم به جۆر و ستايلێك له پراكتيكى سياسى ده‌زانێ كه ئامانجى هێنانه‌دیى "خواستێكى ئازادانه‌ى به‌كۆمه‌ڵ"ه له به‌رانبه‌ر ديموكراسييه ليبراڵه‌كاندا كه له‌سه‌ر گرێبه‌ستى كۆمه‌ڵايه‌تى دامه‌زراون و دواتر بوون به مايه‌ى كه‌مكردنه‌وه‌ى ڕادده‌ى ململانه‌ى جڤاكى، به شێوه‌يه‌ك كه هيچ جياوازييه‌كى چۆنايه‌تى له نێوان ئه‌و حزبانه‌دا نه‌ماوه كه له نێوان خۆياندا جێگۆڕكێ به ده‌سه‌ڵات ده‌كه‌ن. به قسه‌ى ئه‌و بيرمه‌نده: "به‌شه‌يتانزانينى پۆپۆليزم و ترسان و تۆقين له گه‌ڕانه‌وه‌يه‌كى له‌گوێنه‌ى فاشيزم، به‌سن بۆ ڕێگه‌گرتن له نه‌شونماى ئه‌و حزب و بزاڤانه‌ى كه ده‌خوازن نيوليبراڵيزم بخه‌نه ژێر پرسياره‌وه." [11]
ڕه‌نگه يه‌كێ له هۆيه ڕاسته‌قينه‌كانى به‌ره‌وژوورهه‌ڵكشانى پۆپۆليزم له‌م ساڵانه‌ى دواييدا، وازهێنان و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى حزبه "ديموكراتييه‌كان" بێ له پره‌نسيپه‌كانى سه‌روه‌ريى ميللى و يه‌كسانى، ئه‌مه سه‌ربارى هه‌ڵكشانى نيوليبراڵيزم كه هه‌ندێ تاقيكردنه‌وه‌ى ديموكراتیى خزانده ناو قۆناغى پۆست-ديموكراسييه‌وه به قسه‌ى شانتاڵ مۆف و، ئاخر ديموكراسى كه به ماناى ده‌سه‌ڵاتى گه‌ل دێ له وشه‌يه‌كى لێكدراوى يۆنانى "ديمۆس- كراتۆس"ه‌وه هاتووه؛ واته پره‌نسيپى شه‌رعيیه‌ت به شێوه‌يه‌كى ئه‌بستراكت پراكتيزه ناكرێ، به‌ڵكه له ڕێگه‌ى ده‌زگه‌گه‌لێكى تايبه‌ته‌وه. ئه‌م ده‌زگه‌یانه‌یش له پێڤاژۆى مێژوويیى ڕۆژاوادا به ناونيشانى لێكجيا په‌ره‌يان سه‌ندووه: ديموكراسيى مۆدێرن، ديموكراسیى نوێنه‌رايه‌تى، ديموكراسيى په‌رله‌مانى، ديموكراسيى ده‌ستوورى، ديموكراسيى ليبراڵى، ديموكراسيى پلۆراليستى. لێ هه‌ر هه‌موويان له‌سه‌ر "ليبراڵيزمێكى سياسى، حوكمى یاسا، جياكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاته‌كان و ئازادييه گشتى و فه‌ردييه‌كان" ڕۆ نراون.
به قسه‌ى كارل شمیت، ليبراڵيزم، ديموكراسى ڕه‌ت ده‌كاته‌وه و ديموكراسيیش هه‌روا ليبراڵيزم ڕه‌ت ده‌كاته‌وه، چونكه كارل شميت ئه‌و ديارده سياسييه‌ى له‌سه‌ر دووانه‌ى دۆست و دوژمن ڕۆ نراوه، جيا ده‌كاته‌وه، له كاتێكدا ئه‌سڵ به قسه‌ى هابه‌رماس ئازادى و يه‌كسانييه، لێ په‌ره‌سه‌ندنه‌كان بوون به مايه‌ى كزى و لاوازيى به‌ها ديموكراتييه‌كان وه‌ك ئه‌نجامێكى هێژموونى نيوليبراڵيزم كه ته‌نيا هه‌ندێ حزبى ديموكرات ليبراڵ، ڕازی بوون به دێكته‌ى سه‌رمايه‌دارى بۆ پاره‌پێدان، نه‌مازه ده‌ستێوه‌ردانیان و سياسه‌ته‌كانى ده‌وڵه‌ت و كه‌مبوونه‌وه‌ى ڕۆڵى په‌رله‌مان و ئه‌و ده‌زگه‌يانه‌ى كه كه له ڕێگه‌يانه‌وه هاووڵاتيان ده‌توانن كاريگه‌رى له‌سه‌ر بڕياره سياسييه‌كان دروست بكه‌ن و، بێبه‌شكردنى هاووڵاتيان له شيان و توانى پراكتيزه‌كردنى مافه ديموكراتييه‌كانيان [12].
ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌یش له سايه‌ى ڕۆڵى كه‌رتى دارايى له‌سه‌ر حيسابى ئابووريى به‌رهه‌مهێنان و زۆربوونى ژماره‌ى كرێكاری هه‌قده‌ستكه‌م و نه‌مانى چه‌ندين ئه‌رك و وه‌زيفه، ڕووی داوه. سياسه‌تى تايبه‌تيكردن و كه‌مبوونه‌وه‌ى به‌رهه‌مهێنان، مايه و سۆنگه‌ى هاتنه‌ئاراى ڕه‌وشێكى بێكارى و خراپبوونى بار و گوزه‌رانى كرێكاران بووه و ئه‌مه‌یش يه‌كێ بووه له ئه‌نجامه‌كانى قه‌يرانى 2008 كه چه‌ندين بانكى زه‌به‌لاح و كۆمپانياى گه‌وره‌ى بيمه هه‌ره‌سيان هێنا و جياوازى له نێوان باكوور و باشووردا هه‌راوتر بوو؛ ئه‌مه بێ له كۆچكردن له باشووره‌وه بۆ باكوور و، كۆچبه‌ران و په‌نابه‌ران بوون به ئالينگارييه‌كى گه‌وره‌ى به‌رده‌م ڕۆژاوا، ئالينگاريى تيرۆرى نێوده‌وڵه‌تييش سه‌ربار. ئه‌م ڕه‌وشه شۆپى بۆ سه‌ر چينى ناوه‌ڕاست هه‌بووه و كه‌وتۆته ناو پرۆسه‌يه‌كى هه‌ژار و نه‌داركه‌وتنه‌وه‌ى خێراوه؛ له لايه‌كى ديكه‌یشه‌وه نه‌مانى گوتارى يه‌كسانى له لايه‌ن هێزه ديموكراتييه ليبراڵه‌كانه‌وه له سايه‌ى كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى به‌رخۆردا، به‌تايبه‌تى له سايه‌ى هه‌ڵكشانى ده‌سته‌بژێرێكى ئۆليگارشى كه له پشت سه‌ركه‌وتن و ئاماده‌گيى حزبه پۆپۆليسته ڕاستڕه‌وه‌كانه‌وه‌يه، به بيانووى داكۆكيكردن له گه‌ل دژى جيهانگيرى و گه‌ڕاندنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى ده‌ستبه‌سه‌رداگيراوه‌وه و شتى ديكه‌ى له‌م بابه‌ته، نه‌خوازه پرسى دژمنايه‌تيكردنى خه‌ڵكى بيانى.
پۆپۆليزم ساتى گۆڕانكارى بۆ خۆى دهقۆزێتهوه و به پشتبه‌ستن به چه‌مكێك كه قه‌ره به قه‌ره و شان به شانى گه‌ل بڕوا، بۆ ئه‌مه‌یش به‌ره‌يه‌ك كه چه‌ند كه‌رت و تويژێكى چينى كرێكار و چينى ناوه‌ڕاستى تێدا بێ و كه‌وتبنه ژێر كاريگه‌ريى جيهانگيريى نيوليبراڵ، پێك ده‌هێنێ.
هه‌ڵبه‌ت خاڵى جياوازى له نێوان پۆپۆليزمى ڕاستڕه‌و و پۆپۆليزمى چه‌پڕه‌و له فه‌ڕه‌نسا بۆ نموونه له‌وه‌دا خۆى ده‌بينێته‌وه كه پۆپۆليزمى ڕاستڕه‌و كه مارى لوپن نوێنه‌رايه‌تیى ده‌كا، چه‌مكێكى سنووردارى گه‌ل پێڕه‌و ده‌كا و ته‌نيا هاووڵاتييه ئه‌سڵى و ڕه‌سه‌نه‌كانى فه‌ڕه‌نساى پێ "ئێمه"يه، واته كۆچبه‌ران "ئه‌وان" دوور ده‌خاته‌وه و ئه‌وانه‌یش ده‌خه‌نه ناو چه‌مكى ده‌سته‌بژێرى ناحه‌ز و نه‌ياره‌كانى گه‌له‌وه؛ له كاتێكدا پۆپۆليزمى چه‌پڕه‌و كه جۆن لۆك ميلانخۆ نوێنه‌رايه‌تیى ده‌كا، كۆچبه‌ران و بزووتنه‌وه‌كانى ژينگه و كۆمه‌ڵه‌ى هاوڕه‌گه‌زبازانيش ده‌خاته ناو چه‌مكى "ئێمه"وه؛ هه‌رچى "ئه‌وان"يشن به ڕاى پۆپۆليزمى چه‌پڕه‌وه، بريتين له كۆمه‌ڵێ هێز كه پشته‌وانى له سياسه‌ته‌كانى نايه‌كسانيى كۆمه‌ڵايه‌تى ده‌كه‌ن.
جياوازى له نێوان پۆپۆليزمى ڕاستڕه‌وى به‌رته‌سك و پۆپۆليزمى چه‌پڕه‌وى به‌رفراوان، بريتييه له هه‌ڵوێستوه‌رگرتن له ديموكراسى. ئه‌وه‌ى يه‌كه‌ميان له‌سه‌ر ده‌سه‌ڵاتڕانى و ئۆتۆريته و ده‌ستوپێبه‌ستنى ديموكراسى هه‌ڵبه‌ستراوه و، ئه‌وه‌ى دووه‌ميشيان هه‌وڵ ده‌دا له ڕوانگه‌ى خۆيه‌وه بازنه و ئاقارى ديموكراسى به‌رفره بكا و ڕه‌گ دابكوتێ كه دوژمنان گۆشه‌گير بكا و بازنه‌ى نه‌يار و ناحه‌زانيش ته‌سك بكاته‌وه.
دووانه‌ى پۆپۆليزم
سياسه‌تگه‌لى ناسنامه (شوناس) هه‌ميشه پێويستى به دووانه‌يه‌ك هه‌يه؛ واته "ئێمه" و "ئه‌وان" له چوارچێوه‌يه‌كى پێكناكۆكدا. هه‌ندێ جار ئه‌م چوارچێوه‌يه به‌رجه‌سته‌ى دژبه‌رييه‌ك ده‌كا كه به ئاقارى ململانێيه‌كى ناعه‌قڵانى ده‌ڕوا، له سايه‌ى به‌ره‌وڕووبوونى هه‌ق و ناهه‌ق و خێر و شه‌ڕدا. شۆڕشى فه‌ڕه‌نسى به شێوه‌يه‌كى توند ئه‌و ناكۆكييانه‌ى ورووژاند. له وڵاتانى عه‌ره‌بيدا، پێم وايه ململانه‌يه‌كى به‌هێز له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌كانى ئێمه‌دا له نێوان پۆپۆليزمێكى ڕاستڕه‌و، بارى پتريش ئايينى و تائیفى، له‌گه‌ڵ پۆپۆليزمێكى چه‌پڕه‌وى ناسيۆناليستى و ماركسى و پاشماوه‌كانياندا به‌ڕێوه ده‌چێ. ئه‌م ململانه‌يه له ساڵانى داهاتوودا توندتر ده‌بێ، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر ئاپۆرايه‌كى زۆرى مرۆيى تێكه‌ڵ ئه‌و ململانه‌يه ببێ. پێیشم وايه ئه‌و بيركردنه‌وه سياسييه‌ى كه له په‌نجاكاندا تا كۆتايیى هه‌شتاكان باو بووه، ناكارێ ئه‌و ململانه‌يه به لايه‌كدا بخاته‌وه، به‌تايبه‌تى به سه‌رهه‌ڵدانى ناسنامه‌ى لاوه‌كیى ديكه، جا چ ئايينى بن يان ئيتنى يان زمانى و بنه‌ماڵه‌يى، له ته‌ك به‌ره‌وژوورهه‌ڵكشانى ڕۆڵى هۆكارى تائیفى (مه‌زهه‌بى) و، ئه‌و ڕۆڵه‌ى كه هێزه ده‌ره‌‌كييه ملهوڕه‌كانى سايه‌ى جيهانگيرى وازى ده‌كه‌ن له سه‌رده‌مى دواى جه‌نگى سارد و گۆڕانكارييه‌كانى ململانه‌ى ئايديۆلۆژى له‌سه‌ر ئاستى گه‌ردوونيدا. ئه‌گه‌ر ديموكراسيى ڕۆژاوايى پشتى له چينه هه‌ژار و بێده‌ره‌تانه‌كان كردبێ، ئه‌وا ئه‌و چينانه‌یش پێشتر ڕوويان له ديموكراسى وه‌رگێڕاوه. لێ سه‌رنجدان له پرسى كۆمه‌ڵايه‌تى، هه‌نووكه ئه‌و بايه‌خپێدانه‌ى هێناوه‌ته ئارا و پۆپۆليسته‌كان ده‌يانه‌وێ له ڕۆژاوا و له وڵاتانى ئێمه‌یشدا بۆ خۆيان ده‌عه‌مه‌لى بهێنن. چونكه ئه‌و مه‌سه‌له‌يه سه‌روكارى له‌گه‌ڵ ململانه‌ى ئايينى و شێوه‌كانى ململانه مه‌زهه‌بى و دابه‌شبه‌ندييه قووڵه‌كاندا هه‌يه كه له شۆڕشى 1979ى ئێرانييه‌وه تا ئێستا كه‌وتوونه‌ته‌وه.
له ده‌مه‌ده‌مى ڕووخانى ديوارى به‌رلين (1989) و هه‌ره‌سهێنانى ڕژێمه سۆسياليسته‌كانى ئه‌وروپاى ڕۆژهه‌ڵات: له پۆلۆنيا، هه‌نگاريا، چيكۆسلۆڤاكى و ئه‌ڵمانياى ديموكراتى و يۆگسلاڤى و ڕۆمانيا و هی ديكه‌یش، پۆپۆليزم به شێوه‌يه‌كى ديار سه‌رى ده‌رێ ناوه. مه‌يدان و گۆڕه‌پانه‌كان تژى ببوون له دروشمگه‌لێكى پۆپۆليستى و ئيدعاى نوێنه‌رايه‌تيكردنى گه‌ل و دروشمه‌كانى ئازادى و شكۆ و مافه بنه‌ڕه‌تييه‌كانى مرۆڤ و داننان به‌وى ديكه‌دا كه ئه‌وروپاى ڕۆژهه‌ڵاتيان ته‌نيبووه‌وه له وارشۆوه تا بوداپێست و تا پراگ و به‌رلين، وێڕاى كه خوێنێكى زۆر له مه‌يدانه‌كانى بوخارست ڕژان و پاشان يۆگسلاڤى بووه شه‌ش قه‌واره؛ لێ به شێوه‌يه‌كى گشتى ململانه له ناوه‌نددا ساغ بووه‌وه، به‌دياريكراويش له مۆسكۆ كاتێ كه يه‌كێتيى سۆڤيه‌تى پێشوو، بووه 15 قه‌واره و، شه‌ڕوشۆڕ له گورجستان و ئۆكراينا و پاشتريش له نيمچه‌دوورگه‌ى كریمیا [قڕم] و هی ديكه‌یش قه‌ومان.
له‌وانه‌يه دروشمه‌كانى وه‌ك ئازادى، نان و كه‌ڕامه‌ت كه به‌م دوايیيانه له تونس و ميسر له جاده و شه‌قامى حه‌بيب بۆرقێبه‌وه تا مه‌يدانى ته‌حرير له قاهيره به‌رز كرانه‌وه و گه‌يشتنه چه‌ند پايته‌ختێكى ديكه‌ى عه‌ره‌بى، ده‌يانگۆ: ئه‌و كه‌سانه‌ى له‌و مه‌يدان و گۆڕه‌پانانه‌دان نوێنه‌رايه‌تیى ئاوات و چاوه‌ڕوانييه‌كانى گه‌لانى ئه‌و وڵاتانه ده‌كه‌ن نه‌ك ده‌سه‌ڵاتداران. كاتێ ده‌سه‌ڵاته‌كانى زه‌ينولعابدين بن عه‌لى و حوسنى موباره‌ك و موعه‌مه‌ر قه‌زافى و عه‌لى عه‌بدوڵڵا ساڵح له‌ناو بران، لێره و له‌وێ بانگه‌شه ده‌كرا بۆ بره‌ودان به ئايدياى لادانى سياسى و ڕێگه‌نه‌دان به ئه‌نجامده‌ران و پێڕه‌وانى ڕژێمى پێشوو كه پله و پايه‌ى سياسى وه‌ربگرن؛ ئه‌م بانگه‌شه‌يه‌یش، له‌سه‌ر ئه‌و ئايديا پۆپۆليستييه بنه‌ڕه‌تييه دامه‌زراوه كه ئێمه سه‌كه‌وتووين و ئه‌وانيش دۆڕاو.
به‌پێى ئه‌م بنه‌مايه‌یش "ئايدياى دادپه‌روه‌ريى ڕاگوه‌زه‌ر" هاته گۆڕێ، كه پێويست به ئاشكراكردنى ڕاستى به‌ته‌واوى ده‌كا: چ ڕووی دا و بۆ ڕووی دا و چۆن ڕووی دا؟ پاشان لێپرسينه‌وه به ئامانجى قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ى زيان و بژاردنه‌وه تا ده‌گاته ئاشته‌وايى و پێكهاتنه‌وه‌ى ڕاسته‌قينه و ڕيفۆرمى سيسته‌مگه‌لى یاسایى و قه‌زايى و ئه‌منى تا ئه‌وانه‌ى ڕوويان داوه، دووباره نه‌بنه‌وه [13].
به‌پوختى پۆپۆليزمى ئه‌وروپى كه به‌رايیى ديمه‌نى سياسیى له ڕۆژاوادا گرتووه، بريتييه له تێكه‌ڵه‌يه‌كى ناهاوچه‌شنى هێزگه‌لێكى ڕاستڕه‌و و چه‌پڕه‌و كه پشت به سيسته‌مگه‌لێكى كه‌لتوورى و به‌ها ده‌به‌ستن و ده‌يانه‌وێ بارى ئارايان پێ بگۆڕن.
ئه‌و حزبانه‌ى كه ئاڵاى ئه‌و گۆڕانه و سه‌مته‌يان هه‌ڵگرتووه بريتين له:
حزبى به‌ره‌ى نيشتمانیى فه‌ڕه‌نسى (FN) كه له 1972دا دامه‌زراوه، له دوا هه‌ڵبژاردندا (2017)، %13.2ى ده‌نگه‌كانى به‌ده‌ست هێناوه و حزبى باوكانه‌ى چه‌پڕه‌و و پۆپۆليستيى فه‌ڕه‌نسى (Front de gauche)، له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا %11 كه ئه‌ويش داواى هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ى فه‌ڕه‌نسا له ڕێككه‌وتنه‌كانى EU و له ناتۆ ده‌كا.
حزبى ئه‌ڵته‌رناتيڤى ئه‌ڵمانى (AfD) كه له 2013وه دامه‌زراوه و فراوكا پيتيرى ڕابه‌رايه‌تیى ده‌كا، له دوژمنه‌كانى "يۆرۆ" ده‌ژمێردرێ، له هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2017دا، %12.3ى ده‌نگه‌كانى به‌ده‌ست هێناوه و حزبى ئازاديى نه‌مسايى (FPÖ)یش كه هاينز كريستيان شتراخه ڕابه‌رايه‌تیى ده‌كا، %26ى ده‌نگه‌كانى له هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2017دا برده‌وه و ئه‌ويش دژايه‌تیى EU ده‌كا. له هه‌نگاريا، حزبى فيدز (Fidesz) كه سه‌رۆكوه‌زيرانى پێشووى ئه‌و وڵاته فيكتۆر ئۆربان ڕابه‌رايه‌تیى ده‌كا له هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2014دا، %44.9ى كورسييه‌كانى په‌رله‌مانى برده‌وه و ئه‌ويش حزبێكى دژ به يه‌كێتيى ئه‌وروپييه.
حزبى ڕايه‌ڵه‌ى باكوور Northern League (Lega Nord)) (له ئيتاڵيا و سه‌رۆكه‌كه‌ى، ماتيۆ ساڵڤينى، له هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2018دا، %17ى ده‌نگه‌كانى به‌ده‌ست هێناوه و، حزبى بزووتنه‌وه‌ى پێنج ئه‌ستێره (M5S) كه ئه‌كته‌رى كۆميدى، جۆزيبى گريللۆ ڕابه‌ریى ده‌كا، %32.7ى كورسييه‌كانى به‌ده‌ست هێناوه.
ئه‌مما له هۆڵه‌ندا، حزبى ئازادى (Party for Freedom (PVV)) ، له هه‌ڵبژارنه‌كانى 2017دا، پله‌يه‌كى ديكه‌یش چووه پێشه‌وه و %13.1ى ده‌نگه‌كانى هێناوه.
له پۆلۆنيا، حزبى یاسا و دادپه‌روه‌رى (PiS) له هه‌ڵبژاردنه‌كانى 2015دا، %37.6ى ده‌نگه‌كانى هێناوه كه ليخ كاشينيسكى و برا جمكه‌كه‌ى، سه‌ركردايه‌تیى ده‌كه‌ن و، پێشه‌واى بزووتنه‌وه‌ى هاريكارى (1981- 1989)، ليخ ڤاليسا به هه‌ڵكه‌وتووترين ڕابه‌رى پۆپۆليستى له ئه‌وروپادا داده‌نرێ كه دژى حوكمڕانيى حزبى شيوعى وه‌ستايه‌وه (پارتى يه‌كگرتووى كرێكارانى پۆلۆنيا) و سه‌ركردايه‌تیى بزاڤێكى ناڕه‌زاييیانه‌ى كرێكارانى كرد و له 1989دا سه‌ر كه‌وت. حزبى ئانۆ (ANO)ی چيكى، ئه‌ندرێ كه ميلياردێرێكى خه‌ڵكى چيك-ه و "ترامپ"ى چيكيشى پێ ده‌گوترێ، سه‌ركردايه‌تیى ده‌كا.
هه‌رچى گوتارى پۆپۆليستييه له وڵاتى ئێمه‌دا، ئه‌وا وه‌ك ئه‌وه‌ى هه‌نگى له داردا دۆزيبێته‌وه؛ ڕه‌خنه له سه‌ره‌ڕۆيى و ملهوريى ده‌وڵه‌ت ده‌گرێ كه له لايه‌ن بزاڤه پۆپۆليسته‌كانه‌وه (چ چه‌پڕه‌و بن يان نه‌ته‌وه‌يى يان ئيسلامى) به‌رهه‌ڵستكارى ده‌كرێ و ده‌وڵه‌ت به خه‌ڵك و كۆمه‌ڵگه نامۆ ده‌كه‌ن، له چوارچێوه‌يه‌كى پۆپۆليستيدا كه بنه‌ماكه‌ى لاف و گه‌زافى نوێنه‌رايه‌تيكردنى گه‌ل و، سه‌رله‌نوێ گرێدانه‌وه‌ى ده‌وڵه‌ت و گه‌له.
ئيسلامى و ئيسلامييه‌كان، نه‌مازه ڕێكخراوى قاعيده و پاش ئه‌ويش ڕێكخراوى داعش داهێنانيان له ئاراسته‌كردنى گوتارێكى كاريگه‌ردا كردووه و به‌رده‌وام "ملكه‌چبوون"يان بۆ ده‌ره‌وه قۆزتووه‌ته‌وه كه تا ئێستا چاره‌سه‌رى كێشه‌ى فه‌ڵه‌ستينيان نه‌كردووه و دانيان به مافه‌كانى گه‌لى عه‌ره‌بى فه‌ڵه‌ستين، به‌تايبه‌تى مافى بڕياردانى چاره‌ونووس نه‌ناوه؛ داگيركردنى ئه‌فغانستان و عێراقيش له 2001 و 2003دا سه‌ربار. له‌م سۆنگه‌يه‌وه توانیيانه بنكه‌ى كۆمه‌ڵگه و توێژه ناڕازييه‌‌كانى خواره‌وه له ڕه‌وش و بارى كۆمه‌ڵايه‌تى و گوزه‌رانى خراپى خۆيان، بدوێنن. ئاخر ئه‌و توێژانه له لايه‌كه‌وه به هۆى هه‌ستكردنيان به په‌راوێزخستن و بێبه‌شبوونيان و، هێژموونى ده‌ره‌كى و، كه‌ڵه‌گايیى ڕايه‌داران بۆ سه‌ر ئازادى و مافه بنه‌ڕه‌تييه‌كانيان له لايه‌كه‌ى ديكه‌وه، ئه‌وانه ئيسلامييه‌كانى پاڵ داوه له ماوه‌ى 15 ساڵێكدا ئاگر له ته‌واوى ناوچه‌كه، به‌ڵكه له دنيایش به‌ربده‌ن. ئه‌وه‌یش له ڕێگه‌ى ئه‌نجامدانى تاوانگه‌لێكى دژ به مرۆڤايه‌تى، جينۆسايد و تاوانه‌كانى جه‌نگه‌وه ده‌رهه‌ق به پێكهاته سه‌ره‌كييه‌كانى وه‌كوو كريستيانان، ئێزدييه‌كان، و پێڕه‌و و شوێنكه‌وتووانى هه‌موو ئه‌و ئايين و ئول و مه‌زهه‌بانه‌ى كه له‌گه‌ڵ ئاراسته تاكلايه‌نه‌كانى ئه‌واندا نين له‌باره‌ى "الفرقه الناجيه"ه‌وه؛ به‌و مانايه‌ى ئه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ فيرقه‌ى ناجيه‌دا نه‌بێ، جگه له دوژمنانى ئيسلام شتێكى ديكه نييه: واته ده‌سه‌ڵاتداران و بزووتنه‌وه و ته‌وژمه سياسى و كۆمه‌ڵايه‌تييه‌كان؛ ئايين و مه‌زهه‌به‌كان و ڕۆژاوا و بگره ته‌واوى جيهان.
سه‌رچاوه:
په‌راوێزه‌كان:
[1]- نشر هذا المقال في مجلة يتفكرون الصادرة عن مؤسسة مؤمنون بلا حدود، عدد 13
[2]- نظّم منتدى أصيلة في موسمه الدولي 39 (2017) ندوة بعنوان: "الشعبوية والخطاب الغربي حول الحكامة" شارك فيها 26 باحثاً ومثقفاً وممارساً سياسيّاً وناشطاً مدنيّاً أجانب وعرباً، وافتتحها بكلمة ترحيب محمّد بن عيسى، وقدّم للكتاب د. المختار بنعبدلاوي، واحتوت الندوة على أربعة محاور أساسيّة: الأوّل الشعبويّة والنظام الدولي بعد نهاية الحرب الباردة، والثاني: الشعبويّة والأزمة الأمنيّة، والثالث: انهيار الاقتصاد العالمي وصعود الشعبويّة، والرابع: الشعبويّة ونموذج الديمقراطيّة التمثيليّة في تشكيلاتها المؤسّسيّة، ويمكن الاطلاع على آراء الباحثين والمشاركين التي تضمّنت طيفاً واسعاً من الآراء ووجهات النظر تمثّل خلاصات مهمّة بلورها محمّد بن عيسى بكلمته الافتتاحيّة، حين دعا للتحرّك في ثلاثة اتجاهات: الأوّل: تفعيل قنوات الاتصال بالغرب وفتح حوار مع نخبه ومؤسّساته الفاعلة لتبيان مخاطر الانسياق في التعاطي العاطفي مع التيّارات الشعبويّة الفوضويّة. الثاني: الانكباب على التأمّل والتفكير في أوضاعنا العربيّة والأفريقيّة من زاوية أنَّ الشعبويّة حالة يجب عزلها عن الحركات الآيديولوجيّة التي تستمدّ منها النار. الثالث: تقوية الأواصر الفكريّة بين النخب العربيّة والأفريقيّة لتستعيد مكانتها ودورها التنويري في المجتمع.
وللمزيد من المعلومات انظر: د. المختار بنعبدلاوي- الشعبويّة والخطاب الغربي حول الحكامة، إصدار منتدى أصيلة، الرباط، 2018.
[3]- Benjamin Arditi - Populism as an internal periphery of Democratic politics, in Francisco Panizza, ed, populism and the mirror of democracy, London, New York, Verso, 2005, pp 72-98. Margaret, Cannoun- Trust the people, populism and the two faces of democracy, political studies, Vol.47, no.1 March 1999, pp 2-16.
[4]- انظر: عماد سلامة- التحوّل الديمقراطي والشعبويّة الطائفيّة: حالة لبنان، مجلة المستقبل العربي، العدد 403 أيلول/ سبتمبر 2012.
[5]- انظر: جان فيرنر مولر- ما الشعبويّة؟ ترجمة: رشيد بو طيب، منشورات منتدى العلاقات العربيّة والدوليّة، ط1 2014 وط2 2017.
[6]- انظر: عماد سلامة- التحوّل الديمقراطي والشعبويّة الطائفيّة: حالة لبنان، مصدر سابق.
[7]- انظر: ياسين الحاج صالح- لا شعب ولا شعبويّة... إنَّها خطط نخبويّة فقط، جريدة الحياة (اللندنيّة) 28/3/2008.
[8]- انظر: عزيز العظمة- الشعبويّة ضدّ الديمقراطيّة -خطاب الديمقراطيّة المعاصر في الوطن العربي، في "ديمقراطيّة من دون ديمقراطيين"، إعداد: غسان سلامة، مركز دراسات الوحدة العربيّة بالتعاون مع المعهد الإيطالي "فونداسيوني ايني انريكوماتيي"، 2000.
[9]- انظر: مرشد القبي- الشعبويَّة، إنعاش للديمقراطيَّة أم تهديد لها، مجلة المستقبل العربي، العدد 31، شهر 7/2011.
انظر كذلك: عبد الحسين شعبان- الشعب يريد- تأمّلات فكريَّة في الربيع العربي، دار أطلس، بيروت، 2012.
[10]- نقلاً عن حازم صاغية...لكن ما هي الشعبويَّة؟ ومن هو الشعبوي؟ وكيف يدار الصراع ضدَّهما؟ جريدة الحياة، 31/أغسطس 2017.
[11]- انظر: شانتال موف، هل يمكن أن تكون الحركات الشعبويَّة ديمقراطيَّة، ترجمة محمود هدهود، موقع إضاءات، 1/2/2018. قارن كذلك: مرشد القبي، الشعبويّة، إنعاش للديمقراطيّة أم تهديد لها؟ مصدر سابق، ويأتي على ذكر أعمال بيير أندريه تاغاييف وغاي هارماي وشانتال موف وألكسندرا دورنا، وهي أعمال تصبّ في الفلسفة والسياسة وعلم النفس.
[12]- قارن: عبدالله ولد أباه، الشعبويَّة الجديدة ورهانات الديمقراطيَّة والأمن، جريدة الاتحاد، 18/7/2017.
[13]- انظر: عبد الحسين شعبان، العدالة الانتقاليَّة": مقاربات عربيَّة للتجربة الدوليَّة، مجلة المستقبل العربي، العدد 413، الشهر السابع 2013.