د. یاسین تەها، پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
دەسپێك
پاش ساڵانێكی زۆر لە مشتومڕ و دوو هەوڵی دیكەی سەرنەكەوتوو لە پاش 2003، پەرلەمانی عێراق، لەژێر گوشاری “چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعی”دا، خوێندنەوەی یەكەمی بۆ هەمواری یاسای باری كەسیی عێراق (188ی 1959) تێ پەڕاند؛ بەم پێیەیش پڕۆژەكە لەسەر نەخشەی خوێندنەوەی دووەم و پاشان دەنگدان و تێپەڕاندنە. ئەم پێشهاتە و نێوەڕۆكی هەموارەكە، هەروەها لێكەوتە نێوخۆیی و دەرەكییەكانیشی لەسەر ئاستی جیاجیا جێگەی گفتوگۆ و مشتومڕن و لە نێوەندی زنجیرە یاسایەكدا دێن كە وردە وردە گۆڕانكاری لە شوناسی دەوڵەت و كۆمەڵگەدا دەكات. ئەم شرۆڤەیە تیشك دەخاتە سەر لایەنەكانی ئەو هەموارە.
باری كەسیی 188 و مێژوویەك لە هەموار و ناڕەزایی
یاسای باری كەسیی ژمارە 188، لە سەردەمی كۆماری یەكەمی پاش قۆناغی پاشایەتی لە عێراق دەرچووە. بنەڕەتی ئەم یاسایەیش بەرهەمی كاری لیژنەیەكی تایبەتمەندی وەزارەتی دادی عێراق بووە و لە شوباتی 1959 دەستبەكار بوون. ئامانجی لیژنەكەیش دانانی یاسایەكی باری كەسی بووە لە بوارەكانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە و ڕێكخستنی خێزان، لەسەر بنەمای پابەندی بە حوكمەكانی شەریعەتی ئیسلامی؛ لەمەیشدا ئەوانەیان وەرگرتووە كە ڕێككەوتنیان لەسەرە بەبێ پابەندبوون بە هیچ ئایینزایەكی شەرعزانیی دیاریكراوی شیعی و سوننی. لیژنەكەیش لە كۆتایییەكانی هەمان ساڵ كارەكانی تەواو كردووە و یاساكەی گەڵاڵە كردووە، بەڵام لە نێوان ساڵانی 1963_ 1999دا لە عێراق 17 جار ئەم یاسایە هەموار كراوەتەوە و دەستكاری كراوە بەپێی پێشهاتە جۆربەجۆرەكان[1]. لە هەرێمی كوردستانیش بە هەمان شێوە لە یاسای 15ی 2008دا هەموار كراوەتەوە؛ ئەم هەموارەیش جیاوازە لەوانەی عێراق[2].
بەپێی نوسخەكانی یاساكە سەرجەم هەموارەكانی ناوەند بۆ یاسای 188ی 1959 لە چوارچێوەی ئایینزاكانی “جەعفەری” و “حەنەفی”دا بوون كە یەكەمیان ڕێباوەڕی مامەڵەی زۆرینەی پەیڕەوانی شیعەیە، دووەمیش هی سوننەكانی بەغدا. بەڵام ئێستا شیعەكان یاساكە و هەموارەكانیان بەدڵ نییە و پێیان وایە ئەم یاسایە بەرهەمی سەردەمی باڵادەستیی شیوعییەكانە لە حوكمڕانیی عێراقدا؛ بەو پێیەی لە كۆماری یەكەمدا گەڵاڵە كراوە[3].
لە كاتی دەرچوونی یاسای باری كەسیدا (1959) مەرجەعی باڵای شیعە ئایەتوڵڵا “موحسین ئەلحەكیم” (مردووە: 1970) ڕەخنە و ناڕەزاییی زۆری لە یاساكە هەبووە و پێی وا بووە كە هەندێك لە ماددەكانی لەگەڵ شەریعەتدا ناجۆرن. هەر بەم هۆیەیشەوە لەگەڵ زانا ناسراوەكانی دیكەی شیعە لە نەجەف ناڕەزایینامەیان گەیاندۆتە “عەبدولكەریم قاسم” كە سەرۆكوەزیران بووە، بەفەرمییش داوای هەڵوەشاندنەوەی یاساكەیان كردووە[4]؛ بەڵام دیارە پێداگرییەكەیان سەری نەگرتووە.
لە پاش 2003 و باڵادەستبوونی هێزە شیعەكانیش دوو جار هەوڵ دراوە یاساكە هەموار بكرێت، بەڵام بەئاكام نەگەیشتووە؛ یەكەمیان لەسەردەستی عەبدولعەزیز حەكیم لە سەردەمی ئەنجومەنی فۆمانڕەواییی (2004)، دووەمیش لە ویلایەتی دووەمی مالیكی (2013) لەسەر دەستی حزبی فەزیلەی ئیسلامی كە وەزارەتی دادی بەدەست بووە و پڕۆژەكەی لە ئەنجومەنی وەزیرانیش تێ پەڕاندووە[5]. ئێستایش كە چوارچێوەی شیعی سوورن لەسەر هەمواری گشتیی ئەو یاسایە، وەها لێك دراوەتەوە كە جۆرێكە لە تۆڵەكردنەوە لەو یاسایەی كە بەنابەدڵیی ئەوان زیاتر لە شەش دەیەیە بەركارە.
لایەنگرانی یاساكە پێیان وایە ڕاستە یاساكە هی سەردەمی عەبدولكەریم قاسمە، بەڵام كەڵەكەبوونی ئەزموون و كەلتووری شەرعزانیی چەند وڵاتێكی ترە و دەربڕی سیمای مۆدێرنانەی دەوڵەتە لە ڕێگەی بەمەرجەعكردنی دادگە و دامەزراوەكانی لە ڕێكخستنی باری كەسی لە بری شەرعزان و سەرۆكهۆز و سەرۆكخێزان. بەڵام كۆمەڵێكی زۆر لە شەرعزانەكانی شیعە ئەمەیان بە زیادەڕۆییكردن لەسەر دەسەڵاتی ئەوان لێك داوەتەوە لە ڕێكخستنی باری خێزاندا[6]؛ بەو پێیەی خێزان بەردی بناغەی كۆمەڵە. بە درێژاییی ئەو شەش دەیەیشی یاسای 188 بەركار بووە، سیستەمی دادوەریی عێراق دەستوپەنجەی لەگەڵدا نەرم كردووە و چەندان بڕیاری بەناوبانگی لە دادبینییەكانیدا داوە كە بوونە پێشینە. بە شێوەیەكی گشتییش لەم ڕێگەیەوە شوناسی هاووڵاتیبوون بەسەر ئینتیمای ئایینزاییی جیاجیادا زاڵ كراوە و ڕێگە لە دابەشكردنی یاساییی عێراقییەكان لە دادگەكاندا گیراوە.
نێوەڕۆكی هەمواری باری كەسی
بەپێی ئەو پڕۆژەیەی كە لە پەرلەمان لە 4ی ئابی 2024دا خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە و بەردەستە[7]، گرنگترین بڕگەکانی هەموارکردنەوە نوێیەكانی پڕۆژەیاساكەی باری کەسی بریتین لە:
– سەرپشككردنی تاکی عێراقی بۆ هەڵبژاردنی ئەحكامی یاسای باری كەسیی خۆی و خێزانەكەی بەپێی بیروباوەڕ و ئایینزاكەی (شیعە و سوننە)؛ لەگەڵ ئەمەیشدا هاوسەرەكان بۆیان هەیە ئەوە نەكەن و بە بڕگەكانی یاسای باری كەسیی 188ی 1959 پەیوەست بن، كە مۆركی ئایینزاییی پێوە دیار نییە و دادگەكان دەكاتە مەرجەعی یەكلاییكردنەوەی بابەتەكانی باری كەسی (هاوسەرگیری، جیابوونەوە، نەفەقە، بەخێوكردنی منداڵ و هتد).
– بڕگەكانی جێبەجێكردنی شەریعەت لە هەمواری نوێدا، بە دوو پاكێجە ئەحكام ڕێك دەخرێنەوە: یەکێکیان بۆ فیقهی جەعفەریی شیعی و، ئەوی دیکەیان بۆ فیقهی ئایینزای سوننی. ئەم پاكێجانەیش لەلایەن ئەنجومەنە زانستییەكانی شەرعزانیی دیوانەکانی ئەوقافی شیعە و سوننە بەهەماهەنگی لەگەڵ ئەنجومەنی دەوڵەت ڕێك دەخرێت. لە حاڵەتی هەبوونی ناكۆكییشدا ڕای شەرعزانە ناسراوەكان بەهەند وەردەگیرێت. بۆ پەیڕەوانی شیعەیش، ڕای ئەو مەرجەعەی زۆرترین شوێنكەوتەی هەیە بە یەكلاكەرەوە دانراوە. ماوەی كۆتاییی ئامادەكردنی ئەم دوو پاكێجەیش شەش مانگ پاش دەچوونی هەموارەكەیە.
– دادگەكان پابەند دەكرێن بە پشتڕاستكردنەوەی گرێبەستەكانی هاوسەرگیری لە دەرەوەی دادگە كە لای شەرعزانەكان ڕێك دەخرێت و ئیمزای مامۆستا ئایینییەكانی لەسەرە؛ هەر كەس بەپێی ئایینزای تایبەتی خۆی (شیعە و سوننە).
– پێگەیشتن (باڵغبوون) كراوەتە بنەما بۆ هاوسەرگیریی كوڕ و كچ بەبێ دیاریكردنی ساڵی تەمەن؛ ئەمەیش جێگەی مشتومڕە و دواتر دێینە سەری.
– بەبنەماكردنی ئایینزای كوڕ یان پیاو لە باری كەسی لە كاتی سەرهەڵدانی ناكۆكی لە نێوان ژن و پیاو لەبارەی ژیانی هاوسەرگیری. ئەگەر لە خێزانێكیشدا ناكۆكی هەبوو لەبارەی ئەو ئایینزایەی پەیڕەویی لێ دەكەن، “پەنا دەبردرێتە بەر شەریعەت” بەبێ ڕوونكردنەوەی زیاتر.
دۆخی هەمواركردنی یاسای باری كەسی
پێداگریی لایەنە شیعەكان لەسەر هەمواری یاسای باری كەسی لەم خولەی ئێستای پەرلەمان لە كاتێكدایە كە چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە جومگە گرنگەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و سیستەمی دادوەرییشیان لەدەستدایە. بەر لەم پڕۆژەهەموارەیش، زۆرینەی شیعە هەر لەمساڵدا لەناو پەرلەمان، سەرباری ناڕەزایەتیی زۆر، یاسای بەفەرمیناساندنی “ڕۆژی غەدیر”یان وەك جەژنی نیشتمانی لە عێراق بە زۆینەی دەنگ تێ پەڕاند[8]؛ پاریش (2023) لە یاسای شارەوانیدا جێگەیان بۆ قەدەغەكردنی فرۆشتنی مەی و ماددە كحولییەكان كردەوە[9]. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە قۆناغێكی نوێی بەئایینیكردنی شوناسی دەوڵەتی عێراق بە شێوازی شیعی دەستی پێ كردووە؛ بەو پێیەی گۆڕانكارییە یاسایییەكان زیاتر گوزارشت لە داكەوتەی باڵادەستیی چوارچێوەی شیعی دەكەن و، تانوپۆی پڕۆژەكانیش هەڵقووڵاو و دەرهاوێشتەی عەقڵی شەرعزانی و پێداویستییە ئایینزایییەكانی شیعەیە.
ئەوانەیشی پڕۆژەی هەموارەكەی یاسای باری كەسییان لە پەرلەماندا دابەش كردووە، بە پێنووسێكی سووری سۆفت لەسەریان نووسیوە “لەسەر ڕاسپاردەی مەرجەعییەتە”[10]؛ بەبێ ئەوەی بزانرێت كێ ئەوەی نووسیوە و مەبەستیشیان لە مەرجەعییەت چییە! تا ئێستایش “مەرجەعییەتی سیستانی” بەفەرمی لە ئاستی ئەم مشتومڕە و هەموارەیاساكە بێدەنگیی هەڵبژاردووە. ئەمەیش میكانیزمێكی باوی پەیڕەوكراوە لەلایەن مەرجەعییەتی نەجەفەوە لە كاتی تەنگژەكان. بەڵام ئەگەر لەسەر بێدەنگییەكەی بەردەوام بێت، ئەوە لایەنگرانی هەموارەكە، دەیقۆزنەوە و لە بەرژەوەندیی ئەواندا دەبێت، مەگەر بەئاشكرا ڕەتی بكاتەوە؛ ئەوكات بەپێی ئەزموونەكانی ڕابردوو هەموارەكە پەكی دەكەوێت چونكە فەتوا و ڕێنمایییەكانی سیستانی وەك دەستوور و یاسای نەنووسراو وەهان.
ڕەخنەی ناڕازییەكان
ناڕەزایی لە هەمواری یاسای باری كەسی، دەنگدانەوەی زۆری هەیە و گەیشتووەتە میدیا جیهانییەكان و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانیش. بە شێوەیەكی گشتی ئەوانەی ناڕازین و خۆپیشاندان و گردبوونەوەیشیان لە نەجەف ڕێك خستووە، چەند ڕەخنەیەكیان هەیە كە دەشێت سەرجەمیان بەم جۆرە كورت بكرێتەوە:
– تۆخكردنەوەی تائیفەگەری و مەزهەبگەرایی لە عێراق لە ڕێگەی دیاریكردنی شوناسی ژن و مێرد لە تۆماری مارەبڕین، لە كاتێكدا هیچ بەڵگەنامەیەكی فەرمیی عێراق ئێستا ئەوەی تێدا نییە. هەروەها هەموارەكە دەرگەی لێكترازانی زیاتر دەكاتەوە و بەفەرمی و یاسایی كۆمەڵگەی عێراقی بەسەر چەند ئایینزایەكدا پۆلێن دەكات كە شیعە و سوننە و لە دەرەوەی ئەوانیش پێكهاتە ئایینییەكانی ترن.
– پێشێلكردنی مافی ژن و، لێدان لە دەستكەوتەكانی لە ڕێگەی باڵادەستكردنی پیاوان و بەهەندوەرگرتنی خواست و بەرژەوەندییەكانیان لە هەموارەكەدا، بۆ نموونە دەكرێت هەموارەكە بقۆزرێتەوە بۆ ئایینزاگۆڕینی پیاوان لە كاتی جیابوونەوەدا لە پێناو كەڵكوەرگرتن لە نزمی و كەمیی بڕی مارەیی و قەرزی مارەیی لە فیقهی شیعیدا. هەروەها گرنگی بە ئایینزای پیاو دراوە لە هاوسەرگیری و، ئەو مافەیش لە ژن زەوت كراوە كە ئایینزای هەڵبژێردراو بە خواستی ئەو بێت.
– دەرگەكردنەوە بۆ مارەی كاتی و بچڕبچڕ (المتعة) لە دەرگەی بەپێوەركردنی فیقهی شیعییەوە بۆ ڕێكخستنی باری كەسی. لەم هاوسەرگیرییەیشدا مافی ژنان دەكەوێتە بەر مەترسیی پێشێلكاری و، ژیانێكی جێگیری كۆمەڵایەتی بەرقەرار ناكات.
– دەرگەكردنەوە بۆ مارەكردنی كچانی خوار 14 ساڵ و بگرە 9 ساڵانیش؛ چونكە لە دانراوە فیقهییەكانی شیعیدا (سیستانی بەتایبەت) ڕێگە بە مارەكردنی كچی تەمەن 9 ساڵ دراوە (بڕوانە: المسائل المنتخبة، ص 262). ئەمەیش عێراق دەگێڕێتەوە بۆ وێناكردنی خراپی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و، مەترسییەكانی توندوتیژیی جەستەیی و سێكسی لەسەر منداڵان زیاتر دەكات و لێكەوتەی دەروونی و بێبەشبوون لە خوێندنی هەیە، بەتایبەت كە هاوسەرگیریی منداڵان لە عێراق خۆی لە بنەڕەتدا لە هەڵكشاندایە .[11] لەم نێوەیشدا “ڕێكخراوی منداڵپارێزی كوردستان” داوا له په‌رله‌مانتاران ده‌كات ئه‌وه له‌بیر نه‌كه‌ن عێراق ڕێككه‌وتننامه‌ی مافی منداڵانی په‌سه‌ند كردووه. ده‌شڵێت: “پێشنیاره‌كان بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسای باری كه‌سی به هه‌موو شێوه‌یه‌ك پێچه‌وانه‌ی بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی ڕێككه‌وتننامه‌ی مافی منداڵانه”[12].
– دروستكردنی مەرجەعییەتی یاساییی سێبەری ئایینزاكانی شیعە و سوننە (ئەنجومەنەكانی شەرعزانیی ئەوقاف) لە پەنا دادگەكاندا.
– هەموارەكە دابڕینی خەڵكە لە دەوڵەت و دژی ئاوێتەبوونی خەڵك و دەوڵەتە (لە سیستەمە نوێ و هاوچەرخەكاندا دەوڵەت نوێنەرایەتیی سەرجەم هاووڵاتیان دەكات). دەزگە مەزهەبی و بەرتەسكەكانیش كە لە یاساكەدا كراونەتە مەرجەع، تەنیا دامەزراوەی باوەڕدارەكانن[13].
– زۆر لە شەرعزانەكانی شیعەی عێراق “بەڕەچەڵەك ئێرانین و دەشێت لە سروشت و پێكهاتەی عێراق تێ نەگەن، كەچی لە هەموارەكەدا كراونەتە سەرچاوە بۆ یەكلاییكردنەوەی كێشەكانی باری كەسی”[14].
– كێشەی زۆر لە دەرەوە بۆ عێراق دروست دەكات و دەیكاتە جێگەی ڕەخنەی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان. ئەمەیش لێكەوتەی خراپی لەسەر دۆخی ئابووری و پۆلێنی عێراق دەبێت.
– دیاریكردنی ئەو مەرجەعەی كە “شوێنكەوتەی زۆرتر”ی هەیە كە لە هەموارەكەدا بۆ یەكلاییكردنەوە ئاماژەی پێ كراوە، كێشەی دیاریكردنی دروست دەكات و میكانیزمێك نییە بۆ دەستنیشانكردنی. ئەمەیش قەیرانێكی لابەلای لێ دەكەوێتەوە.
– سەرباری هەبوونی پاڵپشتی لە دەستوور بۆ ئەوەی هەموو پێكهاتەیەك یاسای باری كەسیی خۆی هەبێت (ماددەی 41)، بەڵام زۆر ماددەی دیكە هەن پێچەوانەی ئەمانەیش؛ لەوانەیش ماددەی 14 كە جەخت لە یەكسانی لە بەردەم یاسا و قەدەغەكردنی جیاكاری دەكاتەوە لەسەر بنەمای ڕەگەز، نەتەوە، ڕەچەڵەك، ڕەنگ، ئایین، ئایینزا، بۆچوون و دۆخی ئابووری و كۆمەڵایەتی[15].
– هەموارەكە دیوانەكانی وەقفی شیعی و سوننی ڕادەسپێرێت كە پاش شەش مانگ لە هەموارەكە یاسا و ڕێنماییی خۆیان ئامادە بكەن. ئەمەیش بە مانای ئەوە دێت كە یاسایەك دەردەچێت بەبێ زانینی نێوەڕۆكەكەی لە كاتی دەرچوونیدا.
– ئەم پەرلەمانەی ئێستا، نوێنەرایەتیی كەمترین خەڵكی عێراق دەكات بەراورد بە خولەكانی پێشوو، بەهۆی بایكۆتی دەنگدان و كشانەوەی “سەدرییەكان”ەوە. بەم پێیەیش مافی تێپەڕاندنی ئەو هەموارەی نییە.
– فەتوا مەزهەبییەكان دژیەكیی زۆریان لەگەڵ بڕگە یاسایییەكان هەیە لە بابەتەكانی فرەژنی، هاوسەرگیریی كاتی، بەخێوكردنی منداڵ لە پاش جیابوونەوە؛ هەروەها دەشێت لە هەموارەكەدا بە جۆرێك بن پێچەوانەی خواست و پێداگریی بەرگریكارانی ژن بن.
– بۆچوونێكی دەروونناسی هەیە باس لەوە دەكات هەموارەكە ڕێسا و بەندوباوە كۆنە خراپەكان زیندوو دەكاتەوە كە ئارەزووی مارەكردنی كچانی منداڵە لەنێو كەلتووری عەرەبیدا، بەتایبەت لە گوندەكان. پەند و ئیدیۆم و گۆرانییە فۆلكلۆرییەكانیش هاندەری ئەمەن بەبێ گوێدانە پێكەوەگونجانی دەروونی و ڕۆحیی ژن و پیاو.[16]
– ڕاپۆرتە بەردەستەكان ئەوە پشتڕاست دەكەنەوە كە زۆربەی كێشە خێزانییەكان لەنێو مارەبڕاوە هەرزەکارەکان و، ئەم هەموارە كە پاساوەكەی كەمكردنەوەی جیابوونەوەیە، كێشەكە ئاڵۆزتر دەكات. ! [17]
پاساوی بەرگریكاران
بەرامبەر ناڕەزاییی چالاك و ڕێكخراوە مەدەنییە سیكۆلارەكان، یاساناس و پەرلەمانتاران و ناوەندە ئایینییەكانی شیعەیش كەمپینێكیان هەیە بۆ بەرگریكردن لە هەموارەكە و، دەشێت بەم جۆرە ئاماژە بە نێوەڕۆكی سەرنجەكانیان بكرێت:
– ڕێکخستنەوەی بابەتی باری کەسی لە کۆمەڵگەکاندا پێویستییە؛ عێراقیش پێویستیی بە یاسایەکە خێزان بەیەكەوە ببەستێتەوە نەک یارمەتیدەر بێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی. ئەو یاسای باری کەسییەی کە ئێستا کاری پێ دەکرێت، هەڵقووڵاوی ژینگەی عێراقی نییە و پێویستیی بە گۆڕانكارییە[18]. ئەم بۆچوونە پێی وایە گۆڕانكاری شتێكی سروشتییە و، نابێت بە نامۆ و خراپ تەماشا بكرێت.
– هەموارەكە هەندێك لایەنی باشی تێدایە، لەوانەیش: “بەخشینی نەفەقەی شایستە بە ژنان؛ ژن مافی ئەوەی هەیە وەک بریكاری هاوسەرەکەی مامەڵە بکات بۆ ئەوەی هەر کاتێک بیەوێت خۆی لە هاوسەرەكەی جیا بكاتەوە؛ هەروەها مافی ئەوەی پێ دەدات کە بە شێوەیەکی یاسایی خۆی بپارێزێت بە تۆمارکردنی هاوسەرگیرییەکەی لە بری ئەوەی لە دەرەوەی دادگە و بەبێ ماف بمێنێتەوە”[19].
– بەهۆی ئەوەی زۆرینەی پەرلەمان (چوارچێوەی شیعی) نوێەرایەتیی زۆرینەی دەنگدەران دەكات، مافی خۆیەتی سیاسەتی یاساییی خۆی پەیڕەو بكات و، ئەمەیش پێچەوانەی دیموكراسییەت نییە.
– لە هۆكاری دەرچوواندنی هەموارەكەشدا ئاماژە بەوە كراوە نابێت هیچ یاسایەك دەرچێت لە عێراق كە پێچەوانەی شەریعەت بێت[20]، وەك ئاماژەیەك بۆ نەگونجانی یاسای 188 لەگەڵ شەریعەت.
– هەموارەكە لەگەڵ دەستووری هەمیشەییی 2005دا دەگونجێت و جێبەجێكردنی دەقاودەقی بڕگەکانی ماددەی ٤١ی دەستوورەكەیە کە تێیدا هاتووە: عێراقییەکان ئازادن لە پابەندبوون بە باری کەسیی خۆیانەوە، بەپێی ئایین، مەزهەب، بیروباوەڕ، یان هەڵبژاردنەکانیان و، ئەمەیش بە یاسا ڕێک دەخرێت[21].
– نوێنەرە شیعەكان باس لەوەیش دەكەن كە لە زۆرێک لە وڵاتانی جیهان کەمینەکان مافی هەڵبژاردنی بڕگەکانی باری کەسیی خۆیانیان پێ دراوە، كەچی لە عێراق زۆرینە ناچارن ملکەچی حوکمڕانی و بۆچوونی کەمینە بن و ئەوان دەیانەوێت ئەمە ڕاست بكەنەوە[22].
– هەندێك لە پەرلەمانتارە ناسراوەكانیان پێیان وایە هەموارەكە گەرەنتیی پاراستنی خێزانی عێراقی و ماف و پێگەی ژن دەكات بەپێی ڕێنمایییەكانی ئیسلام. ئەو ڕێكخراوانەی كۆمەڵگەی مەدەنییش كە دژایەتیی یاساكە دەكەن “بوقی بەكرێگیراون و پارە لەو وڵاتانە وەردەگرن كە پشتیوانی لە ڕیزپەڕیی سێكسی دەكەن”[23].
– یەكێك لە پیاوە ئایینییە دەركەوتووەكانی شیعە (سەید ڕەشید ئەلحوسێنی) لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا جەخت لەوە دەكاتەوە هەموارەكە دروستە؛ ئەوانەیش كە دژی هەموارەكەن بە “فاسد” تۆمەتبار دەكات؛ هەڕەشەی ئەوەیش لە لایەنە شیعەكان دەكات ئەگەر لەوە زیاتر گوێ بۆ گوشارەكان بگرن، ئەوە ئەمان هەڵوێستی تریان دەبێت و، دەڵێت “ئارامیمان سنووری هەیە” و جەخت لەوە دەكاتەوە خەڵكی “بێدین” نابێت ڕێگە بۆ دیندارەكان دابنێن، چی باشە و چی خراپە بۆیان[24].
لێكەوتەی یاساكە لەسەر هەرێمی كوردستان
یاسای باری كەسیی عێراق لە كوردستانیشدا بەركارە؛ هێندە هەیە لە ساڵی 2008 لە هەرێمیشدا هەموار كراوەتەوە. ئەمەیش ئەگەری ئەوە بە دوای خۆیدا دەهێنێت كە هەمواركردنەوەی ئەو یاسایە لە بەغدا ببێتە هۆی لەقبوونی كاركردن بە یاساكە لە كوردستاندا. بەڵام بەپێی بڕیاری ژمارە 11ی 31/ 8/ 1992ی پەرلەمانی كوردستان، یاساكانی حكوومەتی ناوەندیی عێراق ڕاستەوخۆ لە هەرێمی كوردستاندا بەركار نابن، بەتایبەت ئەوانەی لەگەڵ بەرژەوەندیی هەرێمی كوردستاندا ناگونجێن؛ بۆ بەركاربوونی یاساكانی ناوەندیش دەركردنی بڕیاری پەرلەمانی كوردستان بۆیان كراوەتە مەرج[25]. بەپێی ئەم بڕیارەیش، دەشێت دەسەڵاتە جێبەجێكارەكانی هەرێمی كوردستان نەچنە ژێرباری هەمواری یاسا فیدراڵییەكە، ئەگەر هات و بۆچوونیان وەها بوو كە شایستە و شیاو نییە. بەڵام بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستان خاوەن یاسای تایبەتی خۆی نییە بۆ باری كەسی و كار بە یاسای فیدراڵیی 188ی 1959 و هەموارە لۆكاڵییەكەی دەكات، دەشێت بە جۆرێك لە جۆرەكان هەڵوێستی زۆر بەهێز نەبێت لە بەرگریكردن لە یاسا بنەڕەتییەكە ئەگەر هات و لە بەغدا هەڵوەشێنرایەوە یان هەموار كرا.
بە شێوەیەكی گشتییش ئەم مشتومڕەیشی كە ئێستا لەسەر یاسای باری كەسی هەیە لە عێراق، ئەوەی ئاشكرا كرد، هەرێمی كوردستان پێویستیی بە یاسایەكی باری كەسیی تایبەت بە خۆی هەیە. ئەمەیش خولی شەشەمی داهاتووی پەرلەمان دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتی و ئەركی دەركردنی ئەو یاسایە، بەتایبەت ئەگەر هات و یاسا بنەڕەتییەكە لە عێراق گۆڕانكاریی تێدا كرا.
كۆبەند
هەمواری یاسای باری كەسی لە عێراق دەچێتە خانەی سیاسەتی یاساییی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە كە ئامانج لێی زاڵكردنی مۆركی ئایینی و مەزهەبیی شیعییە بەسەر كایەكانی ژیان لە عێراقدا بە كەڵكوەرگرتن لە باڵادەستیی تەواوەتی لەم خولەی پەرلەماندا. هەموارەكە جێگەی مشتومڕ و ناكۆكیی زۆرە و هەندێك لێكەوتەی نەرێنییشی لەسەر عێراق هەیە. بەهۆی ئەوەی هەرێمی كوردستانیش پەیڕەوی لە یاسا بەئامانجگیراوەكە دەكات، ڕووبەڕووی ئاڵنگاریی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ هەموارەكە دەبێتەوە ئەگەر تێ پەڕێنرا. سەرباری ئەوەیشی كە دەرچەی یاسایی هەیە بۆ ئەوەی هەرێم كار بە یاساكە نەكات، بەڵام ئەمە هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت كە هەرێم پێویستی بە یاسایەكی تایبەتی باری كەسی هەیە لەگەڵ ژینگە و داكەوتەی ژیانی خەڵكەكەیدا تەبا بێت و، ئەمەیش دەبێت لە پەرلەمانی ئاییندەدا ببێتە ئەولەوییەت.
