|
پێشەکی:
بارودۆخی سیاسی و حوکمڕانی و دۆخی یاسایی، هەمیشە پێویستیی بە ڕیفۆرم، ڕێکخستن و ڕێکخستنەوە هەیە. ناکرێت بمانەوێت، یان پێمان وا بێت کە باری ستاتیک دەتوانێ وەڵامگۆی پرسەکان بێت و هەمیشە خزمەتی ئامانجی گشتی بکات، بەڵام ئەمە هەرگیز ئەوە ناگەیه‌نێت کە بەردەوام ژینگە و پنتەکانی ئارامی و سەقامگیری، بە ناوی چاکسازی و بەرەوپێشچوون ڕووبەڕووی پرسیار و گریمانە بکرێنەوە؛ هەروەها، نابێت بۆ ئامانجێکی ڕەوایش حزب، یان بەرەیەکی سیاسی هەموو ئامرازێکی شیاو و نەشیاو بگرێتە بەر، بەبێ فەراهەمکردنی ژینگەی گشتی و سازانێکی ئەوتۆ، کە نەبێتە هۆی تێکدانی ئاشتیی سیاسی و کۆمەڵایەتی.
بارودۆخی سیاسیی کوردستان
بە لەبەرچاوگرتنی جیاوازییەکان، دەبێ لە کەرتبوون، پشێوی، ناسەقامگیری، دابڕان و یەکترسڕینەوە هەڵوەستە بکەین. دەبێ لە کوردستان بارستە و قەبارەی پێکەوەیی و ئینتیگرەیشن تۆکمەتر بکەین و، پاشاگەردانی و ماڵماڵوکێ، سنووری بۆ دابنێین.
ئەمە چۆن دەکرێت؟ بێ گومان مرۆڤی دەوێت. بە سووتاندنی ئاڵای کوردستان و تفکردن لە ڕەنگەکانی و هەڕەشەکردن و پەکخستنی دامەزراوەکان و کۆنتڕۆڵکردنیان بۆ مەرام و پڕۆژەی سیاسی و تەحەدداپێکردنیان، نابێت. ئەگەر پرسەکە بە وشەی بچووک، بچووک نەکەینەوە، دەبینین مێژووی گەلان قەیرانی سیستەمە دیموکراسییەکانیان لە ڕووی دەستوورییەوە چارەسەر کردووە.
بێ گومان چارەسەر هەیە؛ دەکرێ بۆ هەر کات و شوێنێك چارەسەرێک هه‌بێت. بەڵام، وردکردنەوەی ئەزموونی گەلان گرنگە و، هەروەها گەورەییی ڕۆشنبیر و سیاسەتکاران لە مامەڵەکردن لەگەڵ گشت کێشەکان گرنگتر، تا چەند بە کەشکۆڵێکی دەوڵەمەندی هزری نیشتمانی شەن و کەو دەکەن؛ ئەمەیش لە سەرەتاوە تا کۆتایی، بە دروشم و، "من چاک و تۆ خراپ"، نابێت.
- هەندێک وای دەبینن و ئەوەیان لا ڕاستە، کە پرسەکە – لە بواری چارەسەریدا – تەنیا دەرکردنی یاسایەک، واتە بوونی ئەم دەق و ئەوی ترە، واتە تەنها بەستنەوەیە بە (لایەنی حەرفی دەق) بە گوێرەی قوتابخانەی شرۆڤەکردن لەسەر دەقەکان (مدرسة الشرح على المتون)، بەڵام ئەم دیدە کورتە و، مەبەستی داینەمیکییەتی سیستەمی سیاسی و یاسایی و بزاوتی پیادەکردنی دەسەڵات وەخۆ ناگرێت، بەڵکوو دەبێ تێگەیشتن لە پرسی ڕۆحی گشتیی یاسا و دەستوور و دەق و پرینسیپەکان و لایەنی دەروونی و تێگەیشتنی عەقڵی لە ئارادا بێت، بۆ؟
دەستوورناسێکی بەناوبانگ، پیتۆڵێکی شارەزای ئەم بوارە پڕۆفیسۆر "جیرۆ" دەڵێ: هەڵەیە سەرکەوتن، یان فەشەلی دیموکراسی تەنیا بۆ خودی سیستەمەکە بگێڕیتەوە، بەڵکوو میزاجی گشتی و نەتەوە و ترادسیۆنی مێژوویی و دەروونیی گەل و بارودۆخی ژینگەی کۆمەڵایەتی و بوونی شایستەیی و لێهاتووییی سیاسییەکان لە هەمبەر تێگەیشتن لە ئاستی قۆناغەکەدا و... ڕۆڵی زیاتر و سەرەکیتر دەبینن لە بوونی دەقە دەستوورییەکان.
بێ گومان لە دەستگرتن بە دەقەکان و کارکردن لە چوارچێوەی دنیابینیی دروستی دەقەکان نابێ کەمتەرخەمی بکەین، یاسادانراوەکان (وەزعیەکان) بە ئامانج بگرین و، لە هەمان کاتدا نابێت لە بایەخی دەستوور و یاسا و سروشت دەستوورییەکان کەم بکرێتەوە، بەڵام وەک یاساناسی ناوداری فەڕه‌نسی، لیۆن دوگی، دەڵێ: "نموونەی باڵا، دەبێ لەسەر زەوی بێت، نەک لە ئاسمان." واتە دەبێ دیدی گشتی دەقەکان لە بەرچاوبگرین و پەیگیرییان پێوە بکەین.
بەم شێوەیە بارودۆخی کوردستان و پڕۆژە و پڕۆژەکارییەکان چەند جوان و، بە مەبەست و نییەت پاک بن، رووی یاسایی و رەوابوونیان هەرچییەک بێت، هەرگیز پێویست نەبوو کە بەبێ هۆ و پاساوی یاسایی رێگە لەوە بگیرێت پڕۆژەی دەستوور بخرێتە ریفراندۆمەوە.
لە لایەکی تر، بەگوێرەی یاسا کارپێکراوەکانی هەرێم و عورفی سیاسی و، لۆژیکی کاری دەستووری و حوکمڕانی، هەر دوو دانیشتنی پەرلەمان لە ٢٣ی حوزەیران و لە ١٩ی ئابی ٢٠١٥، لە دەرەوەی سیاقاتی دەستووری و کاری پەرلەمانی ئەنجام دران و، ئەم کارە ناپەرلەمانییانە بەرپرس بوون لە تێکدانی رەوشی سیاسی و، نادیدەگرتنی حوکمڕانیی ئیئتیلافی و شەڕی داسەپاوی تیرۆری نێودەوڵەتی لە ناو ماڵی کوردستاندا. ئەگەر دادگا‌ی دەستووریمان هه‌بوایە، هەردووک دانیشتن نادەستووری دەبوون و هەڵدەوەشانەوە.
هەنگاوەکان و بیری چارەسەری
لە ئێستادا و بۆ ئاییندەیش، دەکرێ بڵێین کە چەند هەنگاوی ژیرانە پێویستن کە وەردیان بکەینەوە و، لەناواخنی ئەم کورتە شڕۆڤەیەی خوارەوەدا و هیی تریش هەڵیان بهێنجین و بیانخەینەروو:
یەکەم: گیانی هاوکاری و سۆڵیدارێتی
یەکەم ئامرازی چارەسەری، بوونی گیانی هاریکاری و هەماهەنگی و هاوکارییە. دەبێ ئەم ڕۆحە لەناو هەموو گرووپ و دەستە و دامەزراوەکاندا هەبێت. ئەگەر سیستەمە سیاسییەکان و حوکمرانی و هاوپەیمانەکانی حکوومەتێک نەیانتوانی بە سانایی بە ئارامی و بێ تێکدانی سەقامگیریی سیاسی، بەرەو سەرکەوتن بڕۆن، کاتێ لەناو پەرلەمان بە هۆی فرەیی و زۆریی حزبەکان نەیانتوانی هەماهەنگی و سازان بهێننە دی، ئەوا مێژوو و ئەزموون پێمان دەڵێن کە: لەگەڵ ئەوەیشدا زۆر لە سیستەمەکان وێڕای ئەو فرەیییە، توانییان سەرکەوتن بەدەست بێنن. ئەمەیشیان بۆ بوونی گیانی هاوکاریی نێوان سەرجەم حزبە جیاوازەکان گەڕاندۆتەوە؛ کە لەگەڵ جیاوازی ئایدیا و بەرنەمای سیاسی، دەتوانن لینکی هابەش بدۆزنەوەو بەرهەمی هاوبەشیان هەبێت، هەروەک لە وڵاتانی هاوشێوەی فرەیی سەرکەوتنی بەدەست هێناوە. کەواتە گیانی تێکگەیشتن و هاریکاریی بەردەوام، دەمانگەیه‌نێتە کەناری دیموکراسی و سیستەمێکی سەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی لە ئارادا دەبێت.
دووەم: گیانی پێشکەوتن
دەبێ لە کاتی دانانی سیستەمە دەستوورییەکان، یان چاککردنیان، گیانی پێشکەوتن و پلەبەندی، هەنگاو بە هەنگاو پێش بخرێت؛ دەبێ لە بازدان و میسالییەت و ئایدیاڵییەت دوور بکەوینه‌وه، دەرفەتی مومکین نەک مەحاڵ بەرجەستە بکەین، بۆ نموونە: جارتەر دەڵێ لە پێشینەی ئەو فاکتەرانەی کە بوونەتە هۆی سەرکەوتنی سیستەمی دیموکراسی لە ئەمریکا، ئەوە بوو کە: ئەمریکییەکان ئەوەیان نەکرد کە گەلانی تر کردیان؛ کاتێ سیستەمی دیموکراسییان هێنایە ناوەوە و پیادەیان کرد. بۆ وێنە ئەمریکییەکان لە بری ئەوەی بە یەکجار بە هەڵبژاردنی گشتی وەربگرن، واتە پێش ئەوەی بڕیار بدەن کە هەموو کەس مافی دەنگدانی هەیە، سەرەتا دەنگدانیان سنووردار کرد و، دواتر بەگوێرەی پێگەیشتووییی سیاسی، بە شێوەیەکی قۆناغ بەندی فراوانیان کرد.
هەر بۆیە، دەبێ ئەو ڕاستییە وەربگرین کە وێڕای پره‌نسیپە گشتییەکان، دیموکراسییەتی ئەمریکا، سەرەتا، ئاراستەیەکی میانڕەو (نەزعەیەکی موعتەدیل)ی ناوەندگیری هەبوو و پارێزگارانەیش بوو؛ دواتر پەرەی سەند و بوو بە پێشەنگ. شرۆڤەکاران هۆکاری سەرکەوتنی ئەو سیستەمە، بۆ چارەی ناوەندی دەگێڕنەوە. هەر ئەمەیشە کە دەگوترێت لە ئەمریکا حزبەکان و دەسەڵاتەکان چارەسەری ناوەندییان لە بواری کاروباری دەستووری و سیاسەتی ناوخۆییدا لە نێوان دەستە و گرووپ و دەسەڵاتە ناوخۆیییەکانی دەوڵەتدا، لا په‌سه‌ند بووە.
سێیەم: بوونی عەقڵی كرده‌یی (عه‌مه‌لی)
کارزانی و کارناسی و عەقڵی كرده‌یی لە ناوخۆی وڵاتدا زۆر پێویستە، دەبێ عەقڵی عەمەلی نەک تیۆری لەکاردا بێ. دەبێ ڕۆشنبیر و مرۆڤە مەزنەکان، هەمیشە هەڵوەستە و داکۆکیی لەسەر عەقڵی عەمەلی بکەن. لە نێوان ئەو فاکتەرانەی کە دەبنە هۆی سەرکەوتنی سیستەمی دیموکراسی و بەرەوپێشچوونی لە دەوڵەتێک لەناو سیستەمێکی سیاسیدا، پیادەکردن و پەیڕەوکردنی عەقڵی كرده‌یییه؛ ئەو عەقڵەی کە ناچێتە ناو خیلافات و تێگیران و گاگۆڵە و ئیعتیباراتی لۆژیکییه‌وه!
عەقڵی كرده‌یییه، بەکردەیی دەمانگەیه‌نێتە بنەچەی ئەوەی کە گرفتەکانمان سووک و سووکتر بن و کار و راپەڕاندنەکانمان و رێکخستنیان زیاتر بێت. بوونی ئەم ڕۆشنبیرییە لە نێوان دەستە و تاقم و گرووپەکان، لە پەیوەندیی نێوان دەستە و گرووپ و دەسەڵاتەکاندا، دەبێتە هۆکاری سازانی گشتی و، جیاوازییەکان دەبنە فاکتەری ملدان بۆ باشترین و، سوودی گشتی و هەماهەنگیی گشتی.
یەکێ لە هۆیەکانی سەرکەوتن لە زۆر وڵاتی دیموکراسیدا ئەوەیە کە تیۆرییەکان و قوتابخانەکان لە پێناو عەقڵی كرده‌ییدا کار پێ دەکەن، نەک هەموو شتێک بکرێتە "مبدأ" و، کەس "لە سەری دارێ، نەهێتە خوارێ". هەر بۆیە لە کاروباری تەفسیڵیدا تێکگیرانیان بۆ دروست نابێت. له‌به‌ر ئه‌وه، هەمیشە دەگوترێت کە ئەمریکییەکان ئارەزووی ئەزموون دەکەن لە کاروباری حوکمدا، بەڵام ئارەزووی ڕوودانی هاتنەئارای بزووتنەوەی ئینقیلابی لە سیستەمەکانیاندا، ناکەن.
کورد دەبێژێ: فڵان بۆتە "بنێشتە خۆشکە"؛ بە شێوەیەک پێوە دەنووسێ، بشمرێ، لێی نابێتەوە و دانابەزێ. ئەمە ئازایەتی و عەقڵانییەت و بەرپرسیارێتی نییە، بەڵکوو ئەمە کردنی پرەنسیپی زاتییە لە دیدی زاتیی خودەوە بە ئایین و تابۆ کراوە، واتە پیرۆزییەکی پێ دراوە وەک ئایین دەقی گرتووە و دەرفەتی خویندنەوەی جیاوازی نییە؛ ئەمە عەقڵی تەوتەمییە، نەك زیاتر، عەقڵێکی سەرەتایی خێڵەکییە.
ئەگەر سەیری ئەنجوومەنی لۆرداتی بریتانی بکەین لە ڕێگەی بۆماوه‌یییه‌وه، ئەوە لەگەڵ دیموکراسییەت ناکۆکە. لەگەڵ ئەوەیشدا ئینگلتەرا لە ڕووی دەستووری كرده‌یییه‌وه پێشەنگی دەوڵەتانی دیموکراسییە. سیاسییەکانی بریتانیا شانازی دەکەن کە سیستەمە سیاسییەکەیان نالۆژیکییە، واتە عەقڵی كرده‌یییه، بەڵکوو زۆر حیسابیان بۆ ڕاستییەکان و واقع کردووە، بەتایبەتی گیانی میانڕه‌وی (ئیعتیدال)؛ واتە ئەگەر هەموو، هەموومان بوێت، ئەوا هەموو بەبێبەشی دەمێنینەوە، یان ده‌بێته یاسای دارستان.
چوارەم: تێپەڕاندنی قۆناغی سروشتی
کۆمەڵگەی کوردەواری، حزب و ڕۆشنبیران، دەبێ که‌لتووری قۆناغی دەرەبەگی بە تیۆری و كرده‌یی تێ پەڕێنن. ناوەڕۆکی سیاسیی کار و گوتار، دەبێ ناسیۆنالیزمێکی دیموکراسی و مەدەنی و پێکەوەژیان بێت. ئەگەر بۆ سەردەمێکی شار و شاخ، یان ئەزموونی وڵاتان و گەلان، هەندێ دوژمنایەتی و نەیاری لە نێوان ئەم تەیار و ئەوی تردا پاساو و ڕەوایه‌تیی هەبێت، ئەوا لە کوردستاندا بە هیچ شێوەیەک پاساوی نییە.
بە ڕای ئێمە، دەبێ پانتاییی سیاسی و ململانێی دەستە و گرووپەکان، لەگەڵ کار و ئەرک و پانتاییی نیشتمانیدا زۆر بەڕوونی لێک جودا بکرێنەوە. ده‌بێ زۆر هەستیارانە مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت؛ سەردەمی "موراجەعاتی نیشتمانی"یە، نەک کەسی و حزبی. لەو پێودانگەیشدا، ئەوەی کە هەیە و ئەوەی کە دەبێ هەبێت، دەبێ بە پرینسیپەکانی بەرپرسیارێتی و بەرژەوەندیی گشتیدا تێ پەڕن .
لە زۆر ڕووەوە واقعی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ناوچەگه‌رێتی و حزبی، ئەوەمان پێ دەڵێت کە کوردستان ـــ باشوورـــ لە دەستی حزبەکاندا هێشتا لە قۆناغی عەقڵی سروشتیی پێش هۆشیاری و مەدنییەتدایە. ئەمەیش وا دەکات گرفتەکان بێچارەسەر بن و، پۆپۆلیستی، جێگه‌ی کاری جددی و ئەرکی گشتی بگرێتەوە.
دەرەنجام:
دەبێ ژینگەی یاسایی و سیاسی و کۆمەڵایەتی لە رووی پیشکەوتن و سەقامگیری و یاساسەروەری لە پێشەنگ بێت، نەک تیۆریی مردوو. بە پێچەوانەوە، ئەگەر بەدیدێکی ستاتیک و دۆگما سەیری هەموو کردەیەکی بکەین، ئەوا کۆمەڵگە و سیستەم بەرەو هەڵدێر دەچێت، هەروەک دەگوترێت خانوویەکی پتەو لە ئارادا بێت، ئەگەر ئاساییش بێت، دەکرێ پتەو و تۆکمە بکرێت، بە پێچەوانەوە چەقبەستوویی وەک ئەوەی لی دێت کە لە کارتۆن خانوو بکەین و لە پەلکی گەڵا جلوبەرگ بکەین، ئەوا دەگلین و ئەوکات نابێ گلەیی لە کارتۆن و گەڵا بکەین، ئەگەر بێخانوو و بێبەرگ بووین، جونکە خۆی ناگرێت، گرنگ ئەوەیە چۆن بتوانین بینای تۆکمەتری بکەین نەک لە رەگەوە شۆڕشی بەسەردا بکەین. کارکردن لەسەر پرسە دەستوورییەکان تەنیا "تووتیگوتن"ی دەقەکان نییە.
لە پەراوێزی ئەم باسانەدا، پەرلەمانتار لە کوردستان بە حوکمی کەمئەزموونی و شەعبەوییەت (پۆپۆلیزم)، ناتوانێ و نەیتوانی ئەو ڕۆڵە ببینێت کە نیشتمان دەیخواست؛ تەنانەت لە عەقڵی كرده‌ییشدا توانای ئیستیعاب (وه‌رگرتن)یان نەبوو، یان نەیانتوانی لە ئاست تیۆری و كرده‌یییه‌كه گەورە بن و هەزمی بکەن. ئەمەیش وا دەکات کە زۆر ڕاستی وەرنەگرن و سەریان لە حزبەکان و خەڵکیش شێواند. تەنانەت به‌رگه‌ی ڕەخنەی خەڵکیش ناگرن و، ٢٤ سه‌عاتیش دەڵێن نوێنەری گەلین. به‌رگه‌ی دوو قسەی موخالیفی سیاسییەک ناکەن و، ٢٤ سه‌عاتیش دەڵێن دیموکراسییەت و سەروەریی یاسا و مەدەنییەت و هتد. ئەم وشانە تا ئێستایش، بۆ مەرامی خۆیان بازاڕیان گەرمە.
سەرەنجام، ئەوەی لە کوردستان ڕووی دا و هەیە، دوور و نزیک پەیوەندیی بە ئیرادەی یاساسەروەرییه‌وه نییە. دیموکراسییەت نییە. پەرۆشی نییە لە بەرامبەر دیکتاتۆرییەت و ملنەدان بۆ سیستەمی پەرلەمانی و هتد. وتەکان، ئاسایییە ڕای جیاوازیان لەسەر هەبێت، دواجار ئەو کەسەی دەبێتە نێوبژیكار، دەبێت کەسی سێیەم بێت. بارودۆخی کوردستان ئەوە دەخوازێت، کە دیموکراسییەت و مەدەنییەت و ئەرکە نیشتمانییەکان بەیەکەوە گرێ بدەین.
شاعیری کوردپەروەر و سیاسەتمەدار، شوکری فەزڵی، دەڵێ:
ئیش کە ڕووی ئێستە لە هەورازە، سەرەولێژی نەکەی
فکری وردیشی ئەوێ، هەر بە دوعا و نوێژی نەکەی
گێرەشێوێنێ کە کای کۆنی بە بادا لە کنت
چاکە هەر لێی خوڕی، سەیری دەم و کاوێژی نەکەی
سەرەتای ئیش هەموو یەکبوونە، ئەویش نابێ هەتا
هەر برینێ کە لە دڵدا هەیە ساڕێژی نەکەی
سەرچاوەکان:
- د. عبدالحميد متولي، المفصل في القانون الدستوري، القاهرة.
- د. ثروت بدوي، النظم السياسية، القاهرة، 1985.
- د. منذر الشاوي، فلسفة القانون، عمانو 2013.
- شوان عمر، الوظيفة السياسية للقانون، أربيل، 2009.
- عثمان علي وەيسي، الطبيعة الدينميكية للديتور الفدراليي، أربيل، 2013.
|
