هیوا مەجید خەلیل، دکتۆرا لە گەشەسەندنی سیاسی

پێشەکی

ئۆپۆزیسیۆن بە مانای مودێرن، بەرهەمی سیستەمی حزبایه‌تیی ڕكابەرێتیی لیبراڵ و پەرلەمانییە (النظم الحزبیة التنافسیة اللیبرالی- البرلمانی). ئەم سیستەمە لەگەڵ گەشەكردنی كۆمەڵگه‌ی ئەوروپی و سەرهەڵدانی بۆرژوازی هاتووەتە ناو ئەدەبیاتی سیاسییەوە و ئەم فاكتەرانە ڕێگەخۆشكەر بوونە بۆ فەراهەمبوونی دوخێكی بەرهەڵستكارانە لەناو سیستەمی پەرلەمانیدا. سەرهەڵدانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی وەك دامەزراوەیەكی فەرمی بەرامبەر بە سیاسەت و زیادەڕۆیییەكانی حكوومەت، دەگەڕێتەوە بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی دەستووری لە نیوەی یەكەمی سەدەی هەژدەیەم لە بریتانیا؛ بەڵام توێژینەوە لەسەر ئۆپۆزیسیۆن، دەگەڕێتەوە بۆ نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، بەتایبەتیش لە لایەن زانای ئەمریكی، ڕوبرت داڵ، كە لە ساڵی 1966دا كتێبێكی بە ناوی political oppositions in western democracies بڵاو کردەوە.

وشەی opposition لە وشەی لاتینی  oppositio هاتووە و بە مانای ڕووبەڕوو وەستان و لە بەرامبەر یەك وەستان دێت و بە مانای دوو شتی تەواو پێچەوانە و یان یەك دوو بلۆك یان لایەنی جیاواز و دژبەیەكیش دێت. ئۆپۆزیسیۆن بریتییە لە 1. كۆمەڵە تاك و ڕێكخراوی سیاسیی بەرهەڵستكاری حكوومەتی بەرقەرار 2. هەڵوێستوەرگرتن لە بەرامبەر بیر و بۆچوون و هەڵسوكەوتی یەكتر.

ئەركەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی

١. پێشكەشكردنی بەرنامەی نوێ‌ لە بری بەرنامەكانی دەسەڵات.

٢. پەرلەمان ببێتە سەكۆیەكی دینامیكی لە پێناو گەیاندنی دەنگی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ڕای گشتی و هاووڵاتیان؛ واتە پەرلەمان بكرێتە ناوبژیوان لەسەر ڕاستی و دروستیی تێڕوانین و ڕا و بۆچوونی گشت لایەنە سیاسییەكان.

٣. گواستنەوەی ئۆپۆزیسیۆن بۆ ئامرازێكی ڕێگر لە بەردەم تێپەڕاندنی ئەو یاسایانەی دەبنە هۆی زیانگەیاندن بە هاووڵاتیان، بەتایبەتیش چینی هەژار.

٤. كاركردن بۆ دۆزینەوەی زەمینەیەكی تەوافوقی، تا لەگەڵ حزبەكانی دەسەڵاتدار بەشداری بكەن، بۆ بەشەرعیكردنی ئەو یاسایانەی كە لە بەرژەوەندیی هاووڵاتیاندایە.

٥. هەماهەنگی لەگەڵ حزبە دەسەڵاتدارەكان بۆ فەراهەمكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ هاووڵاتیان.

٦. كاركردن بۆ گواستنەوەی پەرلەمان بەرەو دەزگه‌یەكی چاودێری بەهێز و یەكلاكەرەوە بۆ چاوخشاندن بە كارەكانی حكوومەت و دۆزینەوەی سەرپێچییەكان و كاركردن لەسەر كەمكردنەوەی  دیاردەی گەندەڵی. هەموو ئەمانە دەمانگەیه‌ننە دوو شتی پڕبایەخ:

یەكەم: زیادبوونی سەقامگیری لەناو دامودەزگه‌كانی دەوڵەتدا.

دووەم: زیادبوونی ڕۆڵی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە پرۆسەی سیاسیدا، بە شێوەیەك كە ئەگەر حكوومەت بەپێی پێویست نەتوانێت ڕۆڵی پۆزەتیڤی خۆی بگێڕێت، ڕاوێژ لەگەڵ ئۆپۆزیسیۆن دەكات تا لە بابەتە جەوهەری و چارەنووسسازەكان و كاری سیاسیدا هاریكاری یەكتر بن.

ئەگەر سەیری ئەم چەند دێرەی سەرەوە بكەین، دەبینین كە ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا تا ڕاددەیەك ئەركەكانی جێبەجێ كردووە بەڵام نەگەیشتووەتە قۆناغی ئوپۆزیسیۆنی دامەزراوەیی، كە ئەمەیش بۆ چەند هوكارێك دەگەڕێتەوە.

ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا لەبەر چەند هۆكارێگ گفتوگۆ لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی ڕەت دەكاتەوە:

یەكەم: نوێبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی كوردستاندا. واتە ئۆپۆزیسیۆن تا هەنووكەیش بەو قه‌ناعەتە نەگەیشتووە كە تەواوکەری دەسەڵاتی سیاسییە و تەنیا ئەركی بریتی نییە لە ڕەخنەگرتن و ڕەتكردنەوەی بڕیارە و كارەكانی دەسەڵاتی سیاسی، بەڵكوو بەپێی ئەركەكانی ئۆپۆزیسیۆن (خاڵی پێنجەم) هەماهەنگیكردن لەگەڵ دەسەڵات بۆ دابینكردنی خزمەتگوزارییەكان بۆ چینی هەژار، یەكێكە لە ئەركەكانی ئۆپۆزیسیۆن، كەچی لە هەرێمی كوردستاندا تا هەنووكەیش ئۆپۆزیسیۆن نەیتوانیوە جەخت لەسەر خاڵە جەوهەرییەكانی تایبەت بە ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیان بكاتەوە، بەڵكوو هەوڵ دەدات سەرلەبەری سیستەمی سیاسی سەرلەنوێ‌ بنیات بنێتەوە. ئەگەرچی ئەمە كارێكی باشە بەڵام پرۆسەیەكی درێژخایەنە و ناكرێت لە ماوەیەكی كورتدا ئەنجام بدرێت، چونكە ئەمە زیان بە سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان دەگەیه‌نێت. لە هزری سیاسیدا هاتووە كە بوونی خراپترین حكوومەت، لە نەبوونی باشترە.

دووەم: نەبوونی متمانەی سیاسی لە لایەن هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانه‌وه‌. ئەم خاڵەیش چەندین جار لە لایەن ئۆپۆزیسیۆنەوە دووبارە كراوەتەوە. لەگەڵ ئەمەیشدا ئەمە نابێتە هۆكارێك بۆ ڕەتكردنەوەی گفتوگۆ، چونكە بۆ دۆزینەوەی متمانەی سیاسی لە نێوان ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتدا، میكانیزم و ڕێگەچارە هەن، وەك: مكانیزمەكانی یاساکانی هەرێمی كوردستان كە دەسەڵاتەكانی هەر دامەزراوە و كەسێكی دیار كردووە، یاخود بوونی دادگه‌ی ناوخۆییی هەرێم بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكییەكان؛ ئەمە و سەرەڕای بوونی چەندین ئامرازی تر بۆ دۆزینەوەی ڕێگەی چارەسەركردنی كێشەكان و پەیدابوونی متمانە لە نێوان هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستاندا، چونكە ناكرێت بە بیانووی نەبوونی متمانە، سیسته‌می سیاسی ئیفلیج بكرێت.

سێیەم: ئەم هۆكارە بۆ سایكولۆژیی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی (بەتایبەتیش بزووتنەوەی گۆڕان) لە هەرێمی كوردستاندا دەگەڕێتەوە. ئۆپۆزیسیۆن (گۆڕان) پێشبینیی ئەوەی نەكردبوو كە بتوانێت لە یەكەم هەڵبژاردندا 25 كورسی لە هەرێمی كوردستاندا بەدەست بهێنێت. ئەمەیش ڕێژەیەكی چاوەڕوانكراو نەبوو بۆ هیچ كەس و لایەن و تەنانەت خودی ئۆپۆزیسیۆنیش. زۆربەی ئەم دەنگانە لە كەسە تووڕەبووەكان لە دەسەڵات(angry votes)  بوون و ئەمەو سەرەڕای سیحری ناوی "گۆڕان" (التغییر) كە خەڵك چاوەڕوانی ئەوەی دەكرد گۆڕان ڕوو بدات. ئەم ڕێژەیە وای لە ئۆپۆزیسیۆن كرد كە بە گوڕوتینێكی بێوێنە بێتە ناو كایەی سیاسیی هەرێمی كوردستاندا، بەبێ‌ خوێندنەوەی دیراسەیەكی ورد و عەقڵانییانە بۆ بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان و داڕشتنی بەرنامە بۆ كارەكانیان. دواتر ئەم میراتە بۆ "نەوەی نوێ" گوازرایەوە و هەوڵ دەدات هەمان ڕێچکەی یەکەم خولی ئۆپۆزیسیۆنبوون (٢٠٠٩-٢٠١٤) بگێڕێت.

چوارەم: سایكۆلۆژیی توندڕەوانەی بەشێك لە سەركردەكانی ئۆپۆزیسیۆن كە وەها هرز بکەن ئەو پلە و پایەیەی كە بە شایانی خۆیان دەزانی، پێ نەگەیشتبن. ئەمەیش وای كردووە كە هەر جۆرە دانوستاندنێك لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسییدا ڕه‌ت بكەنه‌وه‌، چونكە پێیان وایە كە دەسەڵات مافی ئەوانی زەوت كردووە!؟

پێنجەم: بیركردنەوە بە عەقڵییەتی توندڕەوانە؛ واتە پێی وایە هەر شتێك كە لە لایەن دەسەڵاتەوە بێت خراپە، یان شتێكی لە پشتەوەیە. دەكرێت هۆكاری ئەمەیش ئەوە بێت كە هەروەك باسمان كرد چونكە سیاسەتەكان لە هەرێمی کوردستان زۆر ڕوون و ئاشكرا نین، لەوە دەترسێت كە ئەگەر لەگەڵ دەسەڵات گفتوگۆ بكات، لایەنگرانی خۆی لەدەست دەدات.

شەشەم: پشتبەستن بە شەقام: ئەگەرچی ڕەوایە و پێویستە كە هێزە سیاسییەكان پشت بە هێزی شەقام ببەستن، بەڵام پێویستە بزانین كە شەقام هەموو دەنگێكی تێدایە و كۆكردنەوەی ئەم هەموو دەنگانە لەسەر شەقام كارێكی سەختە، بەڵكوو بەپێی خاڵی دووەمی ئەركەكانی ئۆپۆزیسیۆن، پێویستە پەرلەمان ببێتە ناوبژیوان لە نێوان گشت لایەنە سیاسییەكاندا، ئەمەیش لە پێناو سەقامگیركردنی سیستەمی سیاسی؛ چونكە فەلسەفەی دامەزراندنی پەرلەمان بریتی بووە لە گواستنەوەی ناكۆكییەكان لەناو شەقام بۆ ناو هۆڵی پەرلەمان و چارەسەركردنیان لە ڕێگەی دیالۆگەوە. لەناو شەقامدا ئەگەری هەڵچوونی لایەنگرانی حزبە سیاسییەكان لە ئارادایە، كە دەكرێت بەرەو توندوتیژی هەنگاو بنێت و بەئاسانی چارەسەر نەكرێت و ببێتە هۆی دروستبوونی بۆشاییی كۆمەڵایەتی لەناو كۆمەڵگه‌دا و بۆشایی (فراغ) لە نێوان دەسەڵات و كۆمەڵگه‌ی لێ بكەوێتەوە. بۆیە دەبینین كە ئۆپۆزیسیۆن بە هەموو شێویەك هەوڵی دەدا كە خەڵك لەسەر شەقامەكاندا بهێڵێتەوە.

هەفتەم: خێرابوونی ئۆپۆزیسیۆن بۆ گەیشتن بە دەسەڵاتی سیاسی: لە هەڵبژاردنەکانی ڕابردوودا بە هۆی ئەو ڕێژەی كە ئۆپۆزیسیۆن لە پەرلەمانی كوردستاندا بەدەستی هێنا، توانی ئامرازیكی گوشار بۆ سەر دەسەڵاتی سیاسی دروست بكات و لە ڕێگەی هاندانی لایەنگرەكانییەوە و خستنەڕووی كەموكوڕییەكانی حكوومەت، هەوڵی دا كە مامەڵە لەگەڵ هەست و سۆزی خەڵك بكات و لە دژی دەسەڵات بیانجووڵێنێت و تا ڕاددەیەكی باشیش لەم كاەردا سەركەوتوو بووە و، هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی لەم ڕێگەیەیشەوە بتوانێت كۆنتڕۆڵی دەسەڵات بكات. بەڵام دەتوانین شرۆڤەی ئەم گوتارەی ئۆپۆزیسیۆن بكەینەوە بەوەی كە 1. لە هیچ سیستەمێكی سیاسیدا حكوومەت به‌بێ كەموكۆڕی نابێت، بەتایبەتیش لەو سیستەمانەی كە ئۆپۆزیسیۆنیان نییە (كە لە حكوومەتەكانی ڕابردوودا ئۆپۆزیسیۆن بەشێك بووە لە حكوومەت، واتە بەشدارە لە كەموكوڕییەكان) بەڵام قسە لەسەر ڕاددەی كەموكوڕییەكان و میكانیزمەكانی چارەسەركردنی دەكرێت. 2. لە هەر سیستەمێكی سیاسیدا لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا دەكرێت ساختەكاری بكرێت، بەڵام ناكرێت لەو ناوچانەی كە ئۆپۆزیسیۆن زۆرینەی دەنگەكانی بەدەست هێناوە، بڵێین كە هیچ ساختەكارییەك ئەنجام نەداروە. بەڵام لەو ناوچانەی كە دەسەڵاتی سیاسی زۆرینەی دەنگەكانی بەدەست هێناوە، ساختەكاری ئەنجام دراوە، چونكە ئەمە لە ئەخلاقی سیاسییەوە بەدوورە و ڕەتكردنەوەی لایەنی بەرامبەرە.

هەشتەم: كێشەیەكی تری حزبی ئۆپۆزیسیۆن لەوەدایە كە، دەسەڵاتی سیاسی و ڕێكخستن و شەرعییەت و عەقڵییەتەكەی بە هی سەردەمی شاخ و شۆڕش دەزانێت، كەچی خۆی بە هەمان شێوە مامەڵە دەكات؛ بۆ نموونە سەركردە سەرەكییەكانی ئەم حزبه‌، هەمان هاوڕێیەكانی سەردەمی شاخ و تەنانەت سەردەمی حكوومەتی حزبە دەسەڵاتدارەكانن. لە ڕووی ڕێكخستنەوە، ئەگەر سەیری پەیڕەوپرۆگرامی حزبەکانی ئۆپۆزیسیۆن لە جاران و ئێستادا بكەین، بە هەمان شێوەی حزبەكانی تری هەرێمی كوردستان ڕێكخستنی ئەندامان ئەنجام دەدرێت، تەنیا ناوی یەكەكانی ڕێكخستن، گۆڕانی بەسەردا هاتووە. حزبەکانی ئۆپۆزیسیۆن بە هەمان شێوەی حزبەكانی تری هەرێمی كوردستان ئەندامگیری دەكەن؛ واتە بڕوایان بە زۆری و بۆریی ئەندام هەیە كە گشت ئەم ئەندامانە پێویستیان بە ڕێكخستن و شوێنی كۆبوونەوە و ئەنجامدانی كاری حزبایەتی هەیە. ئەمەیش لە كاتێكدایە كە چەمكێكی نوێ بۆ حزبە سیاسییەكان سەری هەڵداوە كە بە حزبە هەمەگیرەکان (CATCH ALL- PARTY) ناو دەبردرێن. واتە ئەو حزبانەی كە كەمتر پشت بە ئەندامگیریی بەرفراوان دەبەستن و هەوڵ دەدەن بەرنامەیەكی وەها دابڕێژن كه‌ لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا زۆرترین دەنگ بەدەست بهێنن، بەبێ‌ بوونی زۆرترین ئەندام كە كاریگەری لەسەر داراییی حزبی سیاسی دادەنێت.

لەگەڵ ئەمەیشدا نابێت ئەوە پشتگوێ‌ بخەین كە بوونی ئۆپۆزیسیۆن بۆ سیستەمی سیاسی، زۆر زەروورە؛ چونكە ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی كوردستاندا لە سەرەتای پێگرتنیدایە و كاتی پێویستە تا بەدامەزراوەیی كار بكات، چونكە هەروەك بوونی خراپترین دەسەڵات لە نەبوونی باشترە، بە هەمان شێوەیش بوونی ئۆپۆزیسیۆن پێویستە.

پوختە

١. بوونی ئوپۆزیسیۆن بۆ سیستەمی دیموكراسی پێویستە و لە بنەماكانی بوونی دیموكراسییەت هەژمار دەكرێت.

٢. بوونی ئۆپۆزیسیۆن واتە بوونی سیستەمی فرەحزبی و كاری پەرلەمانی و ئەنجامدانی كاری بەرهەڵستكارانە لە چوارچێوەی شەرعییەتی پەرلەماندا.

٣. نابێت ئۆپۆزیسیۆن لە هەموو كاتێكدا دژایەتیی كار و بەرنامەكانی حكوومەت و لیستی زۆرینەی پەرلەمان بكات، چونكە میسداقییەت و شەرعییەتی خۆی لەدەست دەدات.