د. هیوا مەجید خەلیل، دکتۆرا لە گەشەسەندنی سیاسی

پێشەکی

دیموکراسیی تەوافوقی (Consensus Democracy)، وەکوو چەمکێکی زانستی لەلایەن ئارێنت لێژپارت (لیپهارت) لە كتێبی "دیموکراسی لە کۆمەڵگه‌ فرەیییەکاندا: ڕوونکردنەوەیەکی بەراوردکاری" کە لە ساڵی ١٩٧٧دا بڵاو کرایەوە، باسی لێوە کراوە. ئەم چەمکە زۆرتر بۆ ئەو وڵاتانە بەکار دێت کە فرەنەتەوە، که‌لتوور، ئایین و زمانی لێکجیاوازن. مەبەستی سەرەکیی لەم تیۆرییە بریتی بوو لە دامەزراندنی حکوومەتێکی سەقامگیر لە وڵاتێكی فرەجەمسەریی سیاسی-که‌لتووری، یاخود وڵاتی چەندین پارچە، تا لەم ڕێگەیەوە هەم سەقامگیری بەدی بهێنرێت، هەمیش ڕێگری لە دیکتاتۆرییەتی زۆرینە بکرێت و، گشت پێکهاتەکانی وڵات لە بەڕێوەبردنی پایەکانی حوکمڕانیدا بەشدار بن. کەواتە مەبەستی سەرەکیی ئەم تیۆرییە هێنانەدیی سەقامگیریی سیاسی و نەزمی کۆمەڵایەتی لە ڕێگەی بەشداریپێکردنی سیاسیی هاووڵاتیانە لە پرۆسەی سیاسیدا. بە واتایەکی تر، هێنانەدیی پێکەوەژیانی ئاشتییانە لە ڕێگەی دوورکەوتنەوە لە توندوتیژیی ئایینی، نەتەوەیی و زمانی لە چوارچێوەی وڵاتێکدا، بە مەبەستی گەیشتن به‌ دیموکراسی.

بنەماکانی دیموکراسیی تەوافوقی

دیموکراسیی تەوافوقی پشت بە چەند بنەمایەک دەبەستێ: یەکەم، دروستکردنی هاوپەیمانییەک کە گشت پێکهاتەکانی وڵات لەخۆ بگرێت؛ وەک ئەوەی کە لە سەردەمی ئەنجومەنی حوکمڕانیی عێراق لە ساڵێ ٢٠٠٥ هاتە کایەوە. دووەم، هەر گرووپێک تا ڕاددەیەک ئۆتۆنۆمیی که‌لتووری-سیاسیی هەبێت. سێیەم، هەر لایەنێكی سیاسی بەپێی قەبارەی خۆی، لە دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن و یاساداناندا نوێنەری هەبێت؛ بەم جۆرەیش سیستەمی سیاسی و شێوازی هەڵبژاردن لەم سیستەمەدا، سیستەمێكی ڕێژەیییە. چوارەم، پێكهاتەکان "مافی ڤیتۆ"یان هەیە. بۆ نموونە، سێ پارێزگا لە عێراق پێکەوە مافی ڤیتۆی بڕیارە دەستوورییەکانیان هەیە. لە دەستووری هەمیشەییی ساڵی ٢٠٠٥ی عێراق، کورد توانی ئەم مافە بۆ خۆی دەستەبەر بکات، وەک پارێزگاریکردنێک لە مافە دەستووری و سیاسییەکانی خۆی. بۆ نموونە، لە ماددەی ١٢٦، بڕگەی چوارەمدا هاتووە کە هەر هەموارێكی دەستوور، نابێت لە دەسەڵاتەكانی هەرێمەكان كەم بكاتەوە. ئەمەیش ماددەیەکی گرنگە کە دەتوانێ هاوسەنگی لە نێوان هەرێمی کوردستان و حکوومەتی فیدارڵی عێراقدا بێنێتە کایەوە.

لێرەدا دیموکراسی وەک بنەمایەکی حوکمڕانی، خۆی دەنوێنێ و تەوافوقیش ئامراز یاخود میکانیزمێکە بۆ گەیشتن بەم دیموکراسییە؛ ئەگەر نا، خودی فەلسەفەی دیموکراسی لەسەر بنەمای تەوافوقی گشت لایەنە سیاسییەکان دامەزراوە، بەو جیاوازییەی کە لە شێوازێکی دیموکراسیدا زۆرینە حوکم دەکات و لە شێوازێكی تریدا گشت پێکهاتەکان لە دەسەڵاتی سیاسیدا بەشدارن؛ هۆکارەکەیش بە پلەی یەکەم بۆ ستراکتۆری دەوڵەت دەگەڕێتەوە کە دەکرێ ستراکتۆرێکی ساختە و بەزۆر پێکەوەلێکێنراو بێت، وەک لوبنان و عێراق.

بەپێچەوانەی دیموکراسیی زۆرینە کە تێیدا هەر لایەنێکی سیاسی، زۆرینەی دەنگەکانی لە پرۆسەیەکی ڕکابەرێتی و دەنگداندا بەدەست هێنا، دەتوانێ حکوومەت پێک بهێنێت؛ کەچی لە دیموکراسیی تەوافوقیدا سەرەڕای بوونی ڕکابەرێتیی هەڵبژاردن، هاوکات، هەوڵی بەشداریپێکردنی گشت لایەنە سیاسی، ئەتنیکی، زمانەوانی و ئایینییەکان لە دەسەڵاتی سیاسیدا دەدات. کەواتە لە دیموکراسیی تەوافوقیدا بوونی ئۆپۆزیسیۆن کەمتر بەرچاو دەکەوێت، بەڵام لە دیموکراسیی زۆرینەدا، ئۆپۆزیسیۆن کۆڵەکەیەکی سەرەکیی سیستەمی سیاسییە.

لوبنان، نموونەیەکی هەرە سەرەکییە بۆ دیموکراسیی تەوافوقی؛ ئەم وڵاتە لە ساڵی ١٩٤٣ دوای وەرگرتنی سەربەخۆیی بەپێی "میساقی میللی" (پەیمانی نەتەوەیی)، تا ڕاددەیەک توانی دەسەڵاتە سەرەکییەکانی لە نێوان شیعە و سوننە و مەسیحییەکانی ئەم وڵاتە دابەش بكات. دواتر لە دوای ڕێککەوتننامەی تایف لە ساڵی ١٩٨٩، کە لە دەرەنجامی جەنگێکی درێژخایەن بوو لە نێوان پێکهاتە سەرەکییەکانی ئەم وڵاتە بۆ چۆنیەتیی دابەشکردنی بەرژەوەندییە سیاسی و ئابوورییەکان و، گەیشتن بە دەسەڵاتی سیاسیی ئەم ڕێککەوتننامەیە بنەمایەک بوو بۆ دیموکراسیی تەوافوقی لە لوبنان.

عێراق و دیموکراسیی تەوافوقی

دەتوانین عێراقی دوای ٢٠٠٣ وەک نموونەیەکی دیموکراسیی تەوافوقی هەژمار بکەین. دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، هێزی هاوپەیمانان هەوڵیان دا سیستەمێكی دیموکراسی لە عێراق دابمەزرێنن. پێکهاتەی دیمۆگرافی، ئایینی و نەتەوەییی عێراق، بەربەست بوو بۆ دامەزراندنی سیستەمی لیبراڵ دیموکراسی. سەقامگیرکردنی عێراق پێویستی بەوە هەبوو کە گشت پێکهاتە سیاسی، ئایینی و نەتەوەیییەکانی عێراق بەپێی قەبارەی خۆیان لە دەسەڵاتدا بەشدار بن. هەر بۆیەیش باشترین چارەسەری، بریتی بوو لە دیموکراسیی تەوافوقی.

بەڵام عێراق تێکەڵێکە لە دیموکراسیی تەوافوقی و دیموکراسی زۆرینە؛ ئەویش بە شێوازێكی ناکامڵ. دابەشکردنی دەسەڵاتە سەرەکییەکان لە نێوان سێ پێکهاتە سەرەکییەکەی کورد، شیعە و سوننە و دواتر وەرگرتنی پۆستی سەرۆکوەزیران لەلایەن ئەو هاوپەیمان و فراکسیۆنانەی کە ٥٠+١ دەنگەکانی بەدەست هێناوە و دواتریش دابەشکردنەوەی پۆستە وەزارییەکان بەسەر پێکهاتەکان، دەربڕی ئاڵۆزیی پڕۆسەی سیاسی لە عێراق و لە هەمان کاتدا ناسەقامگیریی سیستەمی سیاسی و نەبوونی متمانەی پێکهاتە و لایەنە سیاسییەکانه‌ بە یەکتر. ئەم شێوازە دابەشکردنەی دەسەڵاتەکان، بووە هۆی سەرهەڵدانی چەمکی "موحاسەسە" یاخود پشکپشکێنه‌ لە عێراقدا. واتە هەر لایەنێک بەپێی ڕێژەی دەنگەکان یاخود بەپێی قەوارەی زمانی، ئایینی یاخود ئایینزایی، داوای پشکی خۆی دەکات. ئەم دابەشکردنە نەک تەنیا لەسەر ئاستی پۆستە سیادی و وەزارییەکان دەوەستێت بەڵکوو بۆ پۆستەکانی وەک بەڕێوەبەری گشتی، دانانی پارێزگار یاخود قایمقامێک شۆڕ دەبێتەوە.

دەستوور و پێکهاتەی کۆمەڵایەتی-سیاسیی عێراق بە شێوەیەکە، کە نەك تەنیا هیچ حزبێکی سیاسی ناتوانێت زۆرینەی دەنگەکان مسۆگەر بکات، تەنانەت لە ئەگەری بردنەوەی زۆرینەی دەنگەکان و پێکهێنانی حکوومەتیشدا، حکوومەتێکی سەرتاپاگیری نابێت کە بتوانێت حوکمڕانی لە گشت عێراق بکات. هەر بۆیەیش سێ چەمکی سەرەکیی (تەوافوق، تەوازن و شەراکەت)، بە سێ خاڵی جەوهەری لە سیستەمی حوکمڕانیی عێراق هەژمار دەکرێن. لە لایەکی دیكەوە، خودی ئەم سێ خاڵە لە ڕاستیدا، ڕەنگدەرەوەی لەرزۆکیی دەوڵەتی عێراق وەک قەوارەیەکی سیاسی و ناسەقامگیریی حکوومەت وەک بریکاری ئەم دەوڵەتە دێت، ئەگەر بێت و ئەم سێ بنەمایە پەیڕەو نەکات.

کاندیدکردنی "محەمەد عه‌لاوی" بۆ گرتنەدەستی کابینەی وەزاری و شکستەکەی لە پێکهێنانی کابینە و وەرنەگرتنی متمانەی پەرلەمانی، نموونەی هەرە بەرجەستەی شکستی دیموکراسیی تەوافوقی بوو لە عێراقدا؛ لە هەمان کاتدا ئاماژەیەک بوو بەوەی کە بەبێ دیموکراسیی تەوافوقی، حوکمڕانیکردن لە عێراقی فرەپێکهاتەدا ئەستەمە. بەکورتی هۆکارەکانی شکستی عەلاوی بریتی بوون لە:

• پشتگوێخستنی پێکهاتەی سیاسی-کۆمەڵایەتیی عێراق.
• پشتگوێخستنی مێژووی سیاسیی عێراق.
• لێکترازانی ناوماڵی شیعە.
• ناکۆکی لە نێوان خودی پێکهاتە سیاسی-نەتەوەیی و ئایینییەکانی عێراق لەسەر متمانەبەخشین یاخود نەبەخشین بە عەلاوی.
• خاڵی هەرە سەرەکی لە شکستی عەلاوی، بریتی بوو لە نیازی پشتگوێخستنی پێکهاتەکانی عێراق لە پێکهێنانی کابینەی وەزاری بە بیانووی دامەزراندنی حکوومەتێكی ته‌کنۆکرات.

خاڵی پێنجەم، هەر لە کابینەکەی "نووری مالیکی" بە بیانووی بەرفراوانکردنی دەسەڵاتەکانی حکوومەت/ناوەند لە دژی دەسەڵاتی پارێزگا و هەرێمەکان جەختی لەسەر کرایه‌وه‌ و لە کابینەکەی حەیدەر عەبادی بە ترۆپک گەیشت. یەکێک لە دەرەنجامەکانی ئەم سیاسەتە بریتی بوو لە بچووککردنەوە و کەمکردنه‌وه‌ی وەزارەتەکانی کابینەی حکوومەت بە بیانووی پەیڕەوکردنی تەکنۆکراسی و ڕێگریکردن لە گەندەڵی، کە زیانی سەرەکی بە پێکهاتەکانی عێراق، بەتایبەتیش بە کورد کەوت کە ڕێژەی دەنگەکانی لە کابینەی حەیدەر عەبادی، بوو بە دوو دەنگ.

لە لایەکی ترەوە، میکانیزمەکانی دامەزراوەیی بۆ دیموکراسیی تەوافوقی لە عێراقدا کێشەی تێدایە، چونکە دەستوور زۆر بەڕوونی باسی لەم جۆرە تەوافوقەی نەکردووە؛ بۆیەیش هەر لە سەردەمی نووری مالیکی و بەهێزبوونی شیعە، هەوڵی لەباربردنی ئەم جۆرە دیموکراسییە درا. تەنانەت نووری مالیکی چەندین جار ئاماژەی بە زەروورەتی پێکهێنانی حکوومەتێکی کرد کە زۆرینەی دەنگەکانی هەڵبژاردنی مسۆگەر کردبێت. هەر ئەم هەڵوێستەیش بوو، بووە هۆی هەڵگیرساندنی جەنگێكی ناوخۆیی لە نێوان لایەنە سیاسی و پێکهاتەکانی عێراق و سەرهەڵدانی داعش، بەتایبەتیش لە ناوچە سوننییەکان. ئەم داواکارییە لە سەردەمی دەسەڵاتداریی حەیدەر عەبادی، بە هۆی ڕیفراندۆمه‌وه‌ سەرلەنوێ جەختی لەسەر کرایەوە و  دووبارە  دوای دەستلەکارکێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی ئەم له‌حنه‌ لەلایەن کۆمەڵێک کەسایەتی و لایەنی سیاسیی شیعە بەرجەستە کرایەوە.

میکانیزمەکانی بەهێزکردنی دیموکراسیی تەوافوقی لە عێراق

کۆمەڵێک میکانیزم هەن کە کورد دەتوانێ پشتیان پێ ببەستێت بۆ بەهێزکردنی پایەکانی دیموکراسیی تەوافوقی لە عێراق کە بریتین لەمانه‌:

دەستوور

یەکەم، لە مانگی دێسەمبەری ٢٠١٩، بەغدا هەموو هەوڵەکانی بۆ هەموارکردنەوەی دەستووری عێراق چڕ کردەوە. تەنانەت خودی سەرۆککۆمار "بەرهەم ساڵح"یش، لیژنەیەکی بۆ هەموارکردنەوەی دەستوور پێک هێنا. یەکێک لە ئامانجەکانی بەشێک لە لایەنە سیاسییەکانی بەشداربوو لە لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستوور بەتایبەتیش لایەنە شیعەکان، بریتی بوو لە بچووککردنەوە و کەمکردنەوەی دەسەڵاتە فیدراڵییەکانی هەرێمی کوردستان. پێویستە کورد لە هەر گۆڕانکارییەکی دەستووریدا ئاماژە بەوە بدات کە چەمکی دیموکراسیی تەوافوقی بۆ حوكمڕانیی عێراق بەڕوونی ئاماژەی پێ بدرێت.

ئەم ئاماژەپێدانە گەرەنتیی مانەوەی قەوارەی سیاسیی هەرێمی کوردستان دەکات؛ ئەگەرنا بەپێچەوانەوە، داواکاریی بەشێک لە لایەنی شیعە بۆ پێکهێنانی حکوومەتی زۆرینە، یاخود هەڵوێستەکانی حکوومەتی بەغدا لە دوای ڕیفراندۆم دژی هەرێمی کوردستان و تەنانەت داواکاریی دەسەڵاتی سیاسی لە هەرێمی کوردستان سەبارەت بە مەرجی مانەوەی قەوارەی فیدراڵی هەرێمی کوردستان لە ئەگەری بەدەسەڵاتگەیشتنی محەمەد عەلاوی، عەدنان زورفی و دواتریش مستەفا کازمی، نیشاندەری بوونی مەترسییه‌ لەسەر قەوارەی فیدراڵی هەرێمی کوردستان. ئەم مەترسییە لە داواکاریی گشت هێزە سیاسییەکانی عێراق، بەتایبەتیش شیعەکان گه‌یشتووه‌ته‌ لووتکه‌. بۆ نموونە لە خۆپێشاندانەکانی ٢٨/١١/٢٠٢٠ لە ناسرییە کە لەلایەن لایەنگرانی موقتەدا سەدر بەڕێوە چوو، سەدر لە تویتێکدا بڵاوی کردەوە کە خوازیاری زۆرینەی پەرلەمانییە لە هەڵبژاردنەکانی داهاتووی عێراقدا. بە واتایەکی تر، هەوڵ دەدات لە ڕێگەی زۆرینەی پەرلەمانییەوە کێشەکان یەکلایی بکاتەوە، بەبێ گوێگرتن لە سروشتی دەوڵەتی عێراق کە لە چەندین پێکهاتە دروست بووە و، دەسەڵاتی سیاسیی عێراق لە دوای ٢٠٠٣ لەسەر بنەمای تەوافوقی نێوان ئەم پێکهاتانە دامەزراوە.

هەروەک ئاماژەمان پێ دا، داواکاری بۆ نەهێشتنی دیموکراسیی تەوافوقی لە سەردەمی نووری مالیکی لە کۆبوونەوەیەکی لەگەڵ عەشایری عێراق لە ٢٣/٥/٢٠١٠ بە لووتکە گەیشت، کاتێک کە لەم کۆبوونەوەیدا بانگهێشتی نەمانی دیموکراسیی تەوافوقی و نەمانی دابەشکردنی پۆستەکان بەرمەبنای ئایینی و نەتەوەییی کرد. لە حکوومەتەکەی نووری مالیکی، کورد حەوت وەزیری هەبوو. هەروەک باسمان کرد، لە کابینەی عەبادی بە بیانووی تەکنۆکراسی و گەڕانەوەی پارە بۆ حکوومەت دوو وەزاره‌ت بە کورد دران؛ ئێستایش لە کابینەکەی کازمی، سێ وەزاره‌ت بە کورد دراوە. ئەم بچووکبوونەوەی حکوومەتی بەغدا بە زیانی کورد، ئەوەمان پێ دەڵێت کە باشترە کورد بە یەک هاوپەیمانی بچێتە پرۆسەی وەرگرتنی پۆستەکان، چونکە لە بەغدا بەپێی کورسییەکانی پەرلەمان پۆست دابەش دەکرێت. هەروەها لیژنەی هاوسەنگی (لجنة توازن) کە کاری دەکرد بۆ دروستکردنی هەماهەنگی لە دابەشکردنی پۆستەکان بەپێی دەسکەوتی هەڵبژاردن، پێویستە کارا بکرێتەوە. لیژنەی توازن بە پلەی سەرەکی، لە کورد و شیعە و سوننە پێک دەهات.

دووەم، کاراکردنی ماددەکانی (٤٨، ١١٩، ١٢٠، ١٢١، ١٢٢، ١٢٣ و ١٢٥)ی ده‌ستووری عێراق. گشت ئەم ماددانە باس لە ده‌سه‌ڵاته‌كانی هەرێمەکان، ده‌سه‌ڵاته‌كانی پارێزگاکان و مافی پارێزگاکان لە بوون بە هەرێـم دەکەن. ماددەی ٤٨ی دەستووری عێراق باس لەوە دەکات کە دەسەڵاتی یاسادانان لە عێراق لە دوو ئەنجومەن پێک دێت: ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی فیدراڵی. ماددەی ٦٥ی دەستوور باس لە چۆنیەتیی پێکهێنانی ئەنجومەنی فیدراڵی دەکات کە تا هەنووکەیش ئەم ئەنجومەنە لە عێراق پێک نەهاتووە. یەکێك لە هۆکارەکانی پێکنەهێنانی ئەم ئەنجومەنەیش، دەگەڕێتەوە بۆ میراتی دەسەڵاتدارێتیی بەعس، کە جەختی لەسەر بەناوەندیکردنی دەسەڵاتی سیاسی دەکرده‌وه‌. هۆکاری دووەمیش، دەگەڕێتەوە بۆ ناڕێکیی سیستەمی فیدراڵی عێراق کە تەنیا لە یەک هەرێمی فیدراڵ پێک هاتووە. تەنانەت یەکێک لە ئامانجەکانی پێکهێنانی لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستوور، هەموارکردنەوەی ماددەی ٦٥ی دەستوور بوو کە تایبەتە بە دامەزراندنی ئەنجومەنی فیدراڵی. تەنانەت ئەگەر هەمواریش نەکرێتەوە، پێویستە بزانرێت کە لە ئەگەری دامەزراندنی ئەم ئەنجومەنە شێوازی بڕیاردان بە چ مکانیزمێک دەبێت؛ ئایا بە تەوافوق دەبێت یان بە زۆرینە و کەمینە؟

ئەگەر بە زۆرینە و کەمینە بێت ئایا کورد زەرەمەند نابێت؟ تەنانەت مادده‌ی (٩) لە ده‌ستووری عێراق باس لەوە دەکات کە لە بنیاتنانی هێزە چەکدارەکانی عێراق، پێویستە ڕەچاوی هاوسەنگیی پێکهاتەکانی عێراق لەناو ئەم هێزانەدا بكرێت. بەڵام تا ئێستایش ئەم هاوسەنگییە لە عێراق نەپارێزراوە. لە کابینەکانی نووری مالیکی، سەرۆکئەرکان و سەرۆکی هێزە چەکدارەکان بەدەست کورد بوو، بەڵام ئێستا لە کورد وەرگیراونه‌ته‌وه‌ و ڕێژەی کەمتر لە ٢٪ی کورد لە سوپای عێراق بەشدارە و ئەویش زۆرتر بەشداریپێکردنیانە لە پاراستنی ئاسایشی ناوچەی سەوزی بەغدا.

سێیەم، هاوکاریکردنی ئەو لایەنە سیاسییە شیعە و سوننانەی کە دەیانەوێت هەرێمێکی سەربەخۆ لە چوارچێوەی عێراقدا دابمەزرێنن؛ بۆ نموونە، "هەرێمی بەسرا" کە خەڵکی ئەم پارێزگایە داوای بەهەرێمکردنی پارێزگاکەیان دەکەن؛ یاخود دامەزراندنی هەرێمی سوننە، یاخود هەرێمێک بۆ کریستیانەکان لە دەشتی نەینەوا. پێش سەرهەڵدانی داعش و لە ساڵی ٢٠١٣، کاتێک کە ناکۆکیی نێوان سوننە و سەرۆکوەزیران نووری مالیکی گه‌یشته‌ لووتکە، خەڵکی ناوچە سوننەنشینەکانی عێراق دروشمی "اما اقلیم او التقسیم"یان بەرز کردەوە کە مەبەستیان ئه‌وه‌ بوو: یان وەرگرتنی هەرێمی سەربەخۆ لە عێراق، یان جیابوونەوە لە عێراق. به‌ هه‌نگاوی دامەزراندنی هەرێمی تر لە عێراق پایەکانی فیدراڵیزم، کە جۆرێکە لە جۆرەکانی دیموکراسیی تەوافوقی، بەهێز دەبێت.

ئەگەرچی ئەم هەنگاوەیش کۆمەڵێک کێشەی هەیە؛ بۆ نموونە سنووری هەرێمی کریستیانەکان لە دەشتی نەینەوا لە کام ناوچانە پێک دێت؟ بۆ ئەم مەبەستەیش هەرێمی کوردستان دەتوانێت سوود لە ئەزموونی سیاسیی خۆی و ململانێی نێوان حزبە سیاسیەکانی هەرێمی کوردستان و دەرەنجامە سیاسی-کۆمەڵایەتییەکانی ئەم ململانێیە وەرگرێت. بۆ نموونە لە دەرەنجامی ئەم ململانێیە، پەرلەمانی هەرێمی کوردستان لە یاسای ژمارە ١٩ی ساڵی ٢٠١٣، یاسای درێژکردنەوەی ویلایەتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، لە ماددەی دووەم ئاماژە بەوە دەکات کە "پڕۆژەی دەستووری هەرێمی کوردستان بە سازان هەموار دەکرێتەوە." ئەمەیش بە مانای تەوافوق لە نێوان لایەنە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی هەرێمی کوردستان دێت.

پوختە

بەکورتی، دیموکراسیی تەوافوقی، به‌ مانای بەشداریکردن لە پڕۆسەی داڕشتنی بڕیارەکان دێت. جێگیرکردنی ئەم جۆرە دیموکراسییەیش لە عێراق، بۆ ڕێگریکردن بوو لە لێکترازانی زۆرتری عێراق و بەشداریکردنی هەموو پێکهاتەکان لە دەسەڵاتی سیاسیدا، کە هەر لە سەردەمی ئەنجومەنی حوکمڕانیی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٤ پەیڕەو کرا. بەڵام ئەوەی کە لە دوای ساڵی ٢٠٠٥، واتە بە دامەزراندنی دەستوور و بەدەسەڵاتگەیشتنی شیعە لە عێراق دەبیندرێت، بریتییە لە لاوازبوونی پایەکانی دیموکراسیی تەوافوقی. لووتکەی ئەم لاوازبوونە لە یاسای دەرکردنی هێزە هاوپەیمان و ئەمریکییەکان (٥/١/٢٠٢٠) و یاسای وەرگرتنی قەرز (١٢/١١/٢٠٢٠) وەدەرکەوت، کە یاسای یەکەم بەبێ بەشداریی کورد و سوننە و بە زۆرینەی شیعە لە پەرلەمان دەرکرا و یاسای دووەمیش کە یاسایەکی گرنگی نیشتمانییە، بەبی گوێگرتن لە داواکاریی نوێنەرانی کورد لە پەرلەمانی بەغدا دەرکرا و هەرێمی کوردستان لە پێدانی مووچە و بوودجە بێبەش کرا.

ئەوەی جێگەی مەترسییە، بریتییە لەوەی کە لاوازبوونی دیموکراسیی تەوافوقی لە عێراق بە مانای لاوازیی دەوڵەت و ستراکتۆری حوکمڕانی دێت و بەهێزبوونی ئەم دیموکراسییەیش، بە مانای بەهێزبوونی دەوڵەت و پێکهاتە سیاسییەکانی ناو کۆمەڵگه‌ی عێراقی دێت. بە واتایەکی تر، پاراستنی هاوسەنگی لە دابەشکردنی سەرچاوە ئابووری و سیاسییه‌كان لە نێوان پێکهاتەکانی عێراق. لە لایەکی ترەوە، دیموکراسیی تەوافوقی بۆ وڵاتێكی وەک عێراق نیشاندەری شکستی پرۆژە/پرۆسەی نیشتمانسازی و بنیاتنانی نەتەوەیه‌ لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا. کەواتە دیموکراسیی تەوافوقی چارەسەرییەکی دەستکردە بۆ مانەوەی دەوڵەتی دەستکردنی عێراق، نەک چارەسەرییەکی بنەڕەتی بۆ کێشەکانی ئەم دەوڵەتە.