 |
ڕافاييل كاسترۆ
وەرگێڕانی کە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
ئه‌نتى-سامێتى له جيهاندا، ڕه‌گێكى له‌مێژينه‌ى هه‌یه. ئه‌م كه‌رب، ڕك و كينه و نه‌فره‌ته له سامييه‌ت [سامێتى، ساميیه‌تى، سامايه‌تى، ساميگه‌رايى]، به به‌ڵگه و هۆى ئايينى، ئابوورى و كۆمه‌ڵايه‌تى پاساو دراوه‌ته‌وه. وێڕاى كه تيۆريى فه‌لسه‌فه‌ى دژه- سامێتى، له زۆر جێدا په‌سند بووه، لێ ئێسته كاتى به‌سه‌ر چووه. ئه‌م تيۆرييه ده‌بێ هه‌ميشه و له هه‌موو جێيه‌كدا دژه-ساميگه‌رايیى خۆى له هه‌موو سه‌رده‌مێكدا شرۆڤه بكا و لێك بداته‌وه.
ئاخر له‌به‌ر چ هه‌ندێ مه‌زهه‌ب و ئايينى لێكجياوازى وه‌ك هيلينيزم، كريستيانه‌تى، ئيسلام، ناسيۆناليزم، كۆمۆنيزم و كۆ ڕ وكۆمه‌ڵه‌ى ده‌سته‌جاتى ديكه، په‌لامارى جووله‌كان ده‌ده‌ن؟ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى خويا و ديارى ئه‌م پرسياره ئه‌وه‌يه كه ئايينى جووله‌كه، وه‌ك ئايديۆلۆژییه‌كى به‌جيا هه‌ڵكه‌وتووى تايبه‌ت، له جيهانبينييه‌كى ئه‌ڵته‌رناتيڤه‌وه سه‌يرى دوژمنايه‌تى ده‌كا. ئه‌م تێزه باس له‌وه ناكا كه له‌به‌ر چى ئايينى جووله‌كه، وه‌ك مه‌زهه‌ب و ئاقيده‌يه‌كى هه‌ڕه‌شه‌ئامێز چاوى لێ ده‌كرێ، له كاتێكدا ئه‌م ئايينه، ئايينێكى په‌لهاوێژ و ته‌بشيرى نييه [واته بانگه‌شه بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ى له‌نێو خه‌ڵكى ديكه‌ى ناجووله‌كه‌دا ناكرێ]. هه‌روا ئه‌م تێزه خۆى له قه‌ره‌ى ئه‌وه‌یش نادا كه له به‌رچ له هه‌ندێ سيسته‌مى باوه‌ڕى جياوازى ديكه‌ى وه‌ك هيندۆسيزم، ئايينى دروز، زه‌رده‌شتايه‌تى و كۆنزه‌رڤاتيزمى هاوچه‌رخ و ديموكراسيى ليبراڵ، به‌ده‌گمه‌ن دژايه‌تیى ساميگه‌رايیيان تێدايه.
بۆ ئه‌وه‌ى به شێوه‌يه‌كى فه‌لسه‌فى له دوژمنكارى ده‌رهه‌ق به ئايينى جووله‌كه بگه‌ين، كارێكى به‌سووده ئه‌گه‌ر ئايديۆلۆژییه‌كان له شه‌به‌نگێكدا ڕێز بكه‌ين له ئايديۆلۆژیگه‌لێكى ڕه‌هاى گه‌ردوونييه‌وه تا ئايديۆلۆژیگه‌لێكى ته‌واوى تايبه‌تمه‌نده‌وه. ئايديۆلۆژییه گه‌ردوونى و هه‌مه‌گيره‌كانى وه‌ك هيلينيزم، كريستيانه‌تى، ئيسلام و كۆمۆنيزم له بارى مێژووييیه‌وه هه‌ميشه په‌لامارى جوو و ئايينى "مووسایی"يان داوه. مانه‌وه‌ى ناسنامه‌ى تايبه‌تيى جووله‌كه، بانگه‌شه‌ى باڵاده‌ستيى ئايديۆلۆژی و هه‌قيقه‌تى ڕه‌ها و هه‌مه‌گيرانه‌ى ئه‌وانه‌ى خستووه‌ته ژێر پرسياره‌وه. له سه‌ره‌كه‌ى ديكه‌ى شه‌به‌نگه‌كه‌دا، ناسيۆناليزم و قه‌ومچێتى وه‌ك ئايديۆلۆژیگه‌لێكى تايبه‌تمه‌ند ڕقيان له كۆسمۆپۆليتگه‌راييیه، كه جووه‌كان به‌رجه‌سته‌ى ده‌كه‌ن.
كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ى ده‌سته‌جاتیيش به به‌كارهێنانى مۆركی نه‌ريتائاساى وه‌ك باڵى چه‌پ و باڵى ڕاست، په‌رده به‌سه‌ر سروشتى ئايديۆلۆژیكى دژه-ساميگه‌رايى داده‌ده‌ن. له بارى تيۆرييه‌وه، ئه‌و كۆڕ و كۆمه‌ڵانه لايه‌نگيرى له هه‌ندێ به‌هاى گه‌ردوونیى وا ده‌كه‌ن كه به لاى جووه‌كانه‌وه ئازيز و په‌سندن، وه‌ك: دادپه‌روه‌ریى كۆمه‌ڵايه‌تى و يه‌كسانى. لێ له بارى كرده‌نييه‌وه، ئه‌و كۆڕ و كۆمه‌ڵانه ته‌نيا ته‌كه‌ز ده‌كه‌نه سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى "كه‌مينه چاوساوه و سته‌ملێكراوه‌كان". ئه‌مه‌یش واى له‌و كۆڕ و كۆمه‌ڵانه كردووه كه ببنه بزاڤگه‌لێكى تايبه‌تمه‌ند. لايه‌نگرانى ئه‌وانه، ده‌سكه‌وته كۆمه‌ڵايه‌تى-ئابوورييه‌كانى جووه‌كان و زايۆنيزم به نه‌يار و دوژمنى ئه‌و به‌رژه‌وه‌نده تايبه‌تمه‌ندانه ده‌زانن، كه ئه‌وان ئيدیعاى نوێنه‌رايه‌تى و به‌رجه‌سته‌كردنيان ده‌كه‌ن، ئه‌وه له كاتێكدا جووه‌كان، به‌رده‌وام له سه‌رانسه‌رى مێژووى خۆياندا كه‌مينه‌يه‌كى چه‌وساوه و سته‌ملێكراو بوون.
له لايه‌كه‌ى ديكه‌وه، ديموكراسيى ليبراڵ، كۆنزه‌رڤاتيزمى هاوچه‌رخ، هيندۆسيزم، زه‌رده‌شتايه‌تى و ئايينى دروزى، كۆمه‌ڵێ مه‌زهه‌ب و بیروباوه‌ڕ‌ن كه له‌گه‌ڵ ئايينى جووله‌كه‌دا ده‌سازێن. ديموكراسيى ليبراڵ، ته‌باى ئايينى مووسايى، توخمه‌كانى تايبه‌تگه‌رايى و جيهانگه‌رايى پێكه‌وه هه‌ڵده‌شێڵێ: واته جێگه‌ى به‌رژه‌وه‌نده تايبه‌ته‌كان له‌ناو سيسته‌مێكى فره‌ى سياسيدا ده‌كاته‌وه كه خزمه‌ت به به‌ها گه‌ردوونييه‌كان ده‌كا. كۆنزه‌رڤاتيزمى هاوچه‌رخيش، ئه‌ویش فه‌لسه‌فه‌يه‌كى سامییه، چونكه به‌لانس له نێوان جيهانگه‌رايى و تايبه‌تگه‌راييدا ڕاده‌گرێ. كۆنزه‌رڤاتيڤه‌كان، بايه‌خ به ڕه‌نج و ماندووبوون و سه‌نعه‌تى كۆڕ و كۆمه‌ڵه جووه‌كان ده‌ده‌ن و ڕێز له تايبه‌تمه‌ندييه‌كانى ئايينى جووله‌كه ده‌گرن. هيندۆسيزم و زه‌رده‌شتايه‌تى و ئايينى دروزه‌كان، ئه‌وانيش ئايينى جووله‌كه‌يان قبووڵه چونكه خۆيان باوه‌ڕى تايبه‌تمه‌نديان هه‌يه.
گرنگه تێبينیى ئه‌وه‌یش بكرێ كه باوه‌ڕ و ئاقيده تايبه‌تمه‌نده‌كانى وه‌ك هيندۆسيزم و زه‌رده‌شتايه‌تى و ئايينى دروزه‌كان، له‌به‌رانبه‌ر ئايينى جووله‌كه‌دا دۆستانه‌ن، له‌كاتێكدا مه‌زهه‌بگه‌لى تايبه‌تمه‌ندى سياسى وه‌سا نيين. باوه‌ڕ و ئاقيده تايبه‌تمه‌نده‌كان، به باوه‌ڕ و ئاقيده‌ى ئايينيى خه‌ڵكى ديكه هه‌راسان و گرژ نابن، چونكه باوه‌ڕ و ئاقيده‌گه‌لێكى ته‌بشيرى نين. به‌ڵام مه‌زهه‌به تايبه‌تمه‌نده سياسييه‌كان، ده‌يانه‌وێ هه‌موو خه‌ڵكى ديكه بێنه ژێر ڕكێف و باندۆرى ڕێسا و بنه‌ما و به‌هاكانى ئه‌وانه‌وه. چونكه جووه‌كان، پابه‌ندى باوه‌ڕ و یاساگه‌لێكى جوداى ئايينيى خۆيانن، له‌به‌ر ئه‌وه هه‌ر له زه‌مانى فيرعه‌ونه‌كانه‌وه، وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك بۆ سه‌ر هارمۆنياى كۆمه‌ڵايه‌تى سه‌يرى ئايينى جووله‌كه كراوه.
بزاڤێكى نه‌ته‌وه‌يى نه‌بووه كه به ده‌يان ساڵ دژايه‌تیى ساميگه‌رايیى كردبێ. وه‌ك ده‌بيندرێ، بزووتنه‌وه‌ى يه‌كخستنه‌وه‌ى ئيتاڵيا له سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌‌مدا، به چاوێكى دۆستانه‌وه سه‌يرى جووه‌كان و ئايينى جووله‌كه‌ى كردووه. به‌شێكى بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه جووه‌كانى ئيتاڵيا، ژماره‌يان كه‌م بووه و به‌شێكيش له‌به‌ر ئه‌وه بووه كه نيشتمانپه‌روه‌ر و وڵاتپارێزه ئيتاڵييه‌كان، جووه‌كانيان به هاوپه‌يمانى سروشتیى خۆيان دژى كڵێسايه‌كى كاتۆليكى زانيوه كه له دژى يه‌كگرتنه‌وه‌ى ئيتاڵيا بووه. لێ دواتر ناسيۆناليسته‌كانى ئيتاڵيا بوونه دژى هاوه‌ڵه ئيتاڵييه‌كانى خۆيان و له 1938دا، ڕژێمى فاشيستيى مۆسۆلينى، ياسايه‌كى دژه-سامیى دانا كه له ئه‌نجامدا هه‌زاران جووله‌كه‌ى ئيتاڵى بۆ ئۆشفيتز (Auschwitz) دوور خرانه‌وه.
ئه‌م ڕووداو و پێشهاتانه نيشانى ده‌ده‌ن كه له‌به‌ر چ هه‌م جيهانگه‌رايیى سياسى و ئايينى و هه‌م تايبه‌تگه‌رايیى سياسى، هه‌ڕه‌شه له جووله‌كان و له ئايينى جووله‌كه ده‌كه‌ن. ده‌بێ كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌كانى جووله‌كان خۆيان له پشتيوانيكردنى ئه‌و جۆره بزووتنه‌وه سياسى و ئايينييانه لا بده‌ن كه ئامانجگه‌لێكى هه‌مه‌گيريان هه‌يه، له كاتێكدا بانگه‌شه بۆ دكتۆرين و مه‌زهه‌بگه‌لێكى تايبه‌تمه‌ندى سياسى ده‌كه‌ن.
هه‌ندێ جار كارێكى ئاسته‌مه، چ بكرێ و چ نه‌كرێ. ئايا ده‌بێ كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ى جووه‌كان پشتيوانى له‌و سياسه‌توانه پێشكه‌وتووانه بكه‌ن كه په‌ره به ئايديۆلۆژیگه‌لێكى دژه‌جووله‌كه ده‌ده‌ن به ناوى لێبوورده‌يیى ئايينى و هه‌مه‌جۆرى، يان ده‌بێ چه‌پڵه بۆ ئه‌و ناسيۆناليستانه لێ بده‌ن كه ڕه‌خنه له فره‌كه‌لتوورى و ڕێژه‌گه‌رايیى كه‌لتوورى ده‌گرن؟
هه‌رگيز ڕێچكه‌ى كار، خويا و ديار نييه. له بارى وه‌سادا، ده‌بێ ڕێنوێنیى كۆڕ و كۆمه‌ڵه‌ى جووه‌كان بكرێ، پشتيوانى له هه‌مه‌جۆرييه‌كى كه‌لتوورى بكه‌ن كه له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌هاى هاوبه‌ش دامه‌زرابێ. فره‌كه‌لتوورى له چوارچێوه‌ى به‌ڵێن و هه‌رێيه‌كدا كه هه‌موو كۆڕ و كۆمه‌ڵێكى ئايينى پابه‌ندى به‌ها و پره‌نسيپگه‌لێكى هاوبه‌ش بن، شتێكى له‌م بابه‌ته كارێكى ژيرانه‌يه. ئه‌م ستراتيژیيه له لايه‌ن حاخام لۆرد جۆناتان ساكس، حاخامى هه‌ره گه‌وره و پێشووى شانشينى يه‌كگرتووه‌وه، ڕاسپێردراوه.
شتێكى به‌ڕێكه‌وت نييه كه ئه‌نتى-ساميگه‌رايى، كه‌رب و كينه و نه‌فره‌تێكى هه‌ره له‌مێژينه‌ى جيهان بێ و هه‌م نه‌رم و خاو بێ. به‌بێ ئه‌وه‌ى مه‌رام و نيازێكيان هه‌بێ، جووله‌كه و ئايينى جووله‌كه به‌ره‌وڕووى مه‌زهه‌ب و بیروباوه‌ڕه هه‌ره به‌هێزه‌كان بوونه‌ته‌وه، چونكه به‌ده‌گمه‌ن مه‌زهه‌به سياسييه‌كان توانيويانه به‌لانس له نێوان هه‌مه‌گه‌رايى و تايبه‌تگه‌رايى ڕابگرن و، له سۆنگه‌ى ئه‌وه‌ى كه ئايينه هه‌ره سه‌ره‌كييه‌كانى دنيا، ئايينگه‌لێكى گه‌ردوونين، جووه‌كان به درێژايیى سه‌ده‌كان به‌رگه‌ى ئه‌و ڕق و كينه و كه‌رب و نه‌فره‌ته‌يان گرتووه.
له سه‌ده‌ى بيسته‌مدا، هه‌ندێ مه‌زهه‌بى تايبه‌تمه‌ند و گه‌ردوونيى وه‌ك نازيزم و شيوعيیه‌ت تێك شكان. له شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردووه‌وه، كاتۆليكايه‌تى و ته‌وژمه سه‌ره‌كييه‌كانى پرۆتستانه‌تى، تۆن و نه‌زمى گه‌ردوونگه‌رايیى جارانيان نه‌ماوه و خاو بوونه‌ته‌وه؛ ئه‌م په‌ره‌سه‌ندن و پێشكه‌وتنانه‌یش به شێوه‌يه‌كى به‌رچاو به‌شدارييان له كه‌مكردنه‌وه‌ى دژايه‌تیى ساميگه‌رايى له سه‌رانسه‌رى دنيادا كردووه و ئه‌مه‌یش نيشانه‌يه‌كى خێره بۆ داهاتوو.
له سه‌ده‌ى 21ه‌مدا، هه‌ڕه‌شه‌گه‌لێكى سه‌ره‌كى بۆ سه‌ر جووله‌كه و ئايينى مووسايى، له ئيسلاميزم (ئيسلامگه‌رايى)- دۆكترينێكى شه‌ڕانيى گه‌ردوونييه- و بزووتنه‌وه شه‌ڕانييه ناسيۆناليسته‌كانه‌وه سه‌رچاوه هه‌ڵده‌گرن. سياسه‌توانه چه‌په‌كان، كه باوه‌ڕى ده‌سته‌جاتييان هه‌یه، ئه‌وانيش هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك پێك ده‌هێنن. به هه‌ر حاڵ، بێتوانايیى ئه‌وان له چاره‌سه‌ركردنى واقعييانه‌ى كێشه و گرفته‌كانى جيهان، ڕه‌نگه ئه‌و ئايديۆلۆژییانه له چه‌ند ده ساڵى داهاتوودا ئه‌و تينوتاوه‌ى ئێسته‌يان نه‌مێنێ.
تا جيهان خۆى له ئه‌نتى-ساميیه‌ت ڕزگار بكا، ده‌بێ بزووتنه‌وه ئايينى و سياسييه‌كان ئازاديى ويژدانيى تاكه‌كه‌س و فره‌كه‌لتوورييان قبووڵ بێ. ئه‌و ئازادييه بۆ به‌يه‌كه‌وه‌هه‌ڵكردنى جيهانگه‌رايى و تايبه‌تمه‌ندى، پێويسته. ئه‌م جيهانگه‌رايى و تايبه‌تمه‌ندێتييه له ڕاستيدا، ده‌كارن پێكه‌وه هه‌ڵبكه‌ن و گه‌شه بكه‌ن. مێژوو و ديرۆكى 3000 ساڵه‌ى جووله‌كه وه‌سا بووه. كاتێ كه جيهان به‌ته‌واوى له چاكه و جياوكه‌كانى په‌سندكردنى به‌ها گه‌ردوونييه‌كان به‌بێ سووكايه‌تيكردن به ناسنامه‌ى ئيتنى، تێ ده‌گا و ڕادێ، ئه‌وا به شێوه‌يه‌كى ڕاسته‌قينه و بێ غه‌ره‌ز جووله‌كه و جووله‌كايه‌تى [ئايينى مووسايى] له جيهاندا دێنه فام و قبووڵكردن.
سەرچاوە:
https://besacenter.org/perspectives-papers/universalism-particularism-antisemitism/