 |
كۆلن پى. كلارك
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
وێڕاى كه ده‌وڵه‌تى ئيسلامى نزيكه‌ى 98%ى ئه‌و ناوچه و ده‌ڤه‌رانه‌ى له‌ده‌ست داون كه سه‌روه‌ختێ كۆنترۆڵى كردبوون، لێ ئه‌و گرووپه هێشتا ساز و ئاماده‌يه بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ ناوچه زۆرينه سوننه‌نشينه‌كانى عێراق و سووريا. هۆى سه‌ره‌كيى ئه‌مه‌یش بريتييه له به‌رده‌واميى جه‌نگى ئێسته‌ى ئه‌و ڕێكخراوه له ته‌ك به‌له‌دى و شاره‌زايى له دۆزينه‌وه‌ى كه‌ناڵ و ڕێچكه‌ى نوێى پاره په‌يداكردن. داعش له‌سه‌ر ئه‌وه ڕاهاتووه كه زێتر پشت به‌و ناوچانه ببه‌ستێ كه كۆنترۆڵيان ده‌كا، به شار و دێهاته‌كانيشه‌وه، بۆ كۆكردنه‌وه‌ى بليۆنان دۆلار له ڕێگه‌ى گوشار و مه‌چه‌كبادان (ئيبتيزاز)، باج، دزى و جه‌رده‌يى و فرۆشتنى نه‌وتى خاوه‌وه. لێ ئه‌و گرووپه سه‌لماندوويه كه بێ كۆنترۆڵى مه‌ڵبه‌ند و سه‌نته‌ره گه‌وره‌كانى دانيشتووانيش، ده‌توانێ لێره و له‌وێ پاره‌وپووڵ په‌يدا بكا.
داعش كه ئه‌و ده‌مه‌ى له 2015دا، له لووتكه‌ى ده‌سه‌ڵاتى خۆيدا بووه و ناوچه‌يه‌كى پانوبه‌رينى له‌به‌رده‌ستدا بووه، توانيويه نزيكه‌ى 6 بليۆن دۆلار كۆ بكاته‌وه و، له‌م سۆنگه‌يه‌یشه‌وه بووه به ده‌وڵه‌مه‌ندترين گرووپى تيرۆريستى له مێژوودا. چۆن گرووپێكى چه‌كدار ده‌كارێ به‌قه‌د كۆى به‌رهه‌مى ناوخۆى ده‌وڵه‌ته- نه‌ته‌وه‌يه‌ك پاره‌وپووڵ دابكا و كۆ بكاته‌وه؟ كاتێ كه داعش ناوچه و ده‌ڤه‌ره‌كانى له‌به‌رده‌ستدا بووه، به سه‌ره‌كى له سێ سه‌رچاوه‌ى بنه‌ڕه‌تييه‌وه پاره‌ى په‌يدا كردووه و ده‌ست كه‌وتووه: فرۆشتنى نه‌وت و گاز، ساڵى 2015 بايى 500 مليۆن دۆلارێك بووه. داعش زێتر ئه‌و نه‌وت و گازه‌ى له ناوخۆدا ساغ كردووه‌ته‌وه؛ باج و گوشار و مه‌چه‌كبادان به ئامانجى پاره قاچاندنه‌وه و پاره په‌يداكردن كه له‌م ڕێگه‌يه‌یشه‌وه نزيكه‌ى 360 مليۆن دۆلارێكى له 2015دا ده‌ست كه‌وتووه؛ تاڵانكردنى مووسڵ له 2014دا كه ده‌وروبه‌رى 500 مليۆن دۆلارێكى له بانكه‌كانى ئه‌و شاره بردووه.
حاڵى حازر داعش زۆربه‌ى ناوچه‌كانى له‌ده‌ست داوه. ئه‌م گرووپه، كه به ئه‌ندازه‌ى قه‌باره‌ى بريتانياى مه‌زن، ناوچه و ده‌ڤه‌رى كۆنترۆڵكراوى لێ سه‌ندراوه‌ته‌وه، هه‌وڵ ده‌دا بمێنێته‌وه و له‌ناو نه‌چێ، له كاتێكدا له سه‌نگه‌ره‌كانى دۆڵى فوراتدا ئابڵووقه دراوه. وه‌ك ده‌زانرێ، هاوپه‌يمانێتيى نێوده‌وڵه‌تى بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش، توانى نيمچه‌ده‌وڵه‌ته‌كه‌ى ئه‌و ڕێكخراوه له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا تارومار بكا و ڕێگه له ڕابه‌ره‌كه‌ى، ئه‌بوبه‌كرى به‌غدادى، بگرێ كه خه‌ونه‌كانى به دامه‌زراندنى خيلافه‌تێكى ئيسلامى له‌ناو جه‌رگه‌ى ناوچه‌كه‌دا به‌دی بهێنێ. ئێستا كه داعش ناوچه‌يه‌كى ئه‌وتۆى به‌ده‌سته‌وه نه‌ماوه، كه‌ناڵه‌كانى داهاته‌كه‌ى به شێوه‌يه‌كى به‌رچاو له ڕێگه‌ى باجستاندن و گوشار و مه‌چه‌كبادان و فرۆشتنى پترۆڵ، كه‌م بووه‌ته‌وه.
به هه‌ر حاڵ، ئه‌م گرووپه چيديكه بۆ مانه‌وه و خۆژياندن، پشت به خاك نابه‌ستێ. به‌شێكى ئه‌م پشتپێنه‌به‌ستنه، بۆ ئه‌وه ده‌گه‌ڕێته‌وه كه له‌وانه‌يه سه‌ركردايه‌تيى ئێسته‌ى داعش، به قاچاخ ده‌وروبه‌رى 400 مليۆن دۆلارێكى له عێراق و سووريا بردبێته ده‌رێ و تۆڕه به‌رفره‌كه‌ى ئه‌و گرووپه بيه‌وێ ئه‌و بڕه پاره‌يه له ڕێگه‌ى هه‌ندێ كۆمپانياى ناوچه‌كه، به‌تايبه‌تى له توركيا، بشواته‌وه. له‌وانه‌يه، هه‌ندێ پاره‌ى "كاش"يش بكرێته زێڕ و هه‌ڵبگیرێ و له دوارۆژدا بفرۆشرێته‌وه.
هه‌نووكه داعش، وه‌ك جاران پاره‌ى نايه‌ته ده‌ست، له هه‌مان كاتدا خه‌رجييه‌كانيشى به به‌راورد به ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر، زۆر كه‌م بوونه‌ته‌وه. ئاخر ئێسته داعش به‌ناو حكوومه‌تێكيشى به مله‌وه نه‌ماوه كه ده‌بوايه خه‌رجييه‌كانى چاودێريى ته‌ندروستى، خوێندن و په‌روه‌رده، مووچه‌ى كارمه‌ندانى شاره‌وانى و خزمه‌تگوزاريى گشتى، وه‌ك زبڵوزاڵفڕێدان و ئاوه‌ڕۆ و... ده‌سته‌به‌ر بكردبايه. له سۆنگه‌ى ئه‌و كه‌مبوونه‌وه به‌رچاوه‌ى بوودجه‌ى كارپێكردن، ئه‌و پاره‌وپووڵه‌ى داعش په‌يداى كردووه، بڕێكى زۆره و به‌شى مانه‌وه‌ى داعش وه‌ك بزووتنه‌وه‌يه‌كى تيرۆريستیى ژێرزه‌مينى و تواناى به‌ڕێوه‌بردنى شاڵاويكى درێژخايه‌نى جه‌نگى چه‌ته‌گه‌رى له سه‌رانسه‌رى عێراق و سووريادا، ده‌كا.
هه‌روا داعش، له چه‌ند ڕێگه‌يه‌كى جياجياوه، پاره‌وپووڵ خڕ ده‌كاته‌وه و كه‌ڵه‌كه و دا‌ده‌كا. داعش له ڕێگه‌ى كۆمه‌ڵه كار و كرده‌يه‌كى جينايه‌تكارانه‌وه، په‌ره به به‌هره‌ى پاره قاچاندنه‌وه له خه‌ڵك ده‌دا، له‌وانه: گوشار و مه‌چه‌كبادان، خه‌ڵكڕفاندن و ئازادكردنيان له به‌رانبه‌ر فديه‌پێدان، دزى و جه‌رده‌يى و ڕاووڕوت، قاچاخچێتيكردن به مادده‌ى سڕكه‌ر و بێهۆشكه‌ر و بازرگانيكردن به شوێنه‌وار. ئه‌و كار و كردانه پێويستيان به ناوچه كۆنترۆڵكردن نييه. به‌ڵام ئه‌و كار و كردانه، به لايه‌نى كه‌مه‌وه له ڕووى تيۆرييه‌وه، خه‌ته‌رياتيان بۆ سه‌ر ئه‌و ياخيبووانه [تيرۆريستان] هه‌يه كه ئه‌و كارانه‌يان پێ ده‌كه‌ن و ده‌گيرێن. هه‌رچه‌ند، تا ئێستا ده‌رفه‌تى گرتنى ئه‌و جۆره كه‌سانه كه‌م بووه، چونكه هێشتا داوده‌زگه‌ى ئاسايشیى ئه‌وتۆ نييه، يان هێزێكى پۆليسى وه‌ها له عێراق يان سووريا كه بتوانن پێش به چالاكیى به‌رفره‌ى جينايه‌تكارانه‌ى بگرن و جينايه‌تكاران سليان لێ بكه‌نه‌وه. له ئایينده‌ى نزيكدا، ئه‌و گرووپه ديسان ده‌توانێ كه‌ناڵه‌كانى پاره په‌يداكردن به‌گه‌ڕ بخاته‌وه له ڕێگه‌ى گوشارخستنه سه‌ر ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى له‌و ناوچه چه‌په‌ك [واته دوور له ڕێگه و ڕێبازى گشتى] و دووره ده‌ستانه‌‌ى كه تازه كۆنترۆڵى حكوومه‌تيان ده‌گاتێ، ده‌ژين. له ماوه‌ى ئه‌و چه‌ند ساڵانه‌دا كه به‌ده‌ست داعشه‌وه بوون، ئه‌ندامانى ئه‌و گرووپه به‌وردى داتايان له‌باره‌ى يه‌كه يه‌كه‌ى خه‌ڵك كۆ كردووه‌ته‌وه، به‌تايبه‌تى داتا و زانيارى له‌باره‌ى داهات و چ ماڵ و موڵكێكيان هه‌يه؛ هه‌روابێته‌وه ئه‌درێس و ناونيشانى ئه‌ندامانى ديكه‌ى خێزانيش كه له جێى ديكه‌ن. ئه‌م زانيارييه هه‌واڵگيرييانه له‌باره‌ى دانيشتووانه‌وه، درفه‌تێكى زۆرتريان به‌و گرووپه داوه كه خه‌ڵكى مه‌ده‌نى بترسێنن و گوشاريان بخه‌نه سه‌ر و مه‌چه‌كيان با بده‌ن و پاره‌يان لێ بقاچێننه‌وه. ئا به‌م جۆره و به‌م پرۆسه‌يه، داعش يه‌ده‌كى پاره‌ى كاشى خۆى نوێ ده‌كاته‌وه.
سه‌ربارى ئيبتيزاز، ڕێگه‌يه‌كى ديكه‌ى داعش بۆ پاره كۆكردنه‌وه، بێ ئه‌وه‌ى ده‌ڤه‌ر و ناوچه‌يه‌كيش كۆنترۆڵ بكا، ئيبتيزازى بنياتنانه‌وه و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى مووسڵ و شاره وێرانكراوه‌كانى ديكه‌يه. ڕێكخراوه‌كانى پێش داعش، وه‌ك ئه‌لقاعيده له عێراق و ده‌وڵه‌تى ئيسلامى له عێراق، باش شاره‌زاى هونه‌رى مه‌چه‌كبادانى كۆمپانياكانى بيناكردن و قه‌واره‌كانى ديكه بوون. واته ئه‌و قه‌وارانه‌ى كه ياريده‌ى ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى شار و شارۆچكه و دێهاته وێرانكراوه‌كان ده‌ده‌ن تا پاش چه‌ندين ساڵى شه‌ڕ و كێشه‌ى دڕندانه‌ى تائیفى له عێراق، هه‌ستنه‌وه سه‌ر پێى خۆيان. له هيچ جێيه‌كدا، ئه‌و گرووپانه خۆيان له قه‌ره‌ى ئه‌و ناوچانه‌ى به‌ده‌ست داعشه‌وه بووه نه‌داوه و نزيك نه‌بوونه‌ته‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، له نێوان 2006- 2009دا، ئه‌و گرووپانه توانيويانه بڕێكى زۆرى پاره كۆ بكه‌نه‌وه له ڕێگه‌ى ئيبتيزازى تۆڕه لۆكاڵى و ناوچه‌ييیه‌كانى نه‌وت دابه‌شكردن.
ده‌كرێ هه‌مان پرۆسه له چه‌ند ساڵى داهاتوودا دووباره ببێته‌وه، له كاتێكدا كه كۆڕ و كۆمه‌ڵى نێوده‌وڵه‌تى ده‌يانه‌وێ ياريده‌ى عێراق و سووريا بده‌ن، تا پاش ده ساڵێكى جه‌نگى ئه‌هلى هه‌ستنه‌وه سه‌ر پێى خۆيان. باروبوكردن به ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ى هه‌ر دوو وڵاتى عێراق و سوورياى پارچه‌پارچه‌بووى ده‌ستى جه‌نگ، سه‌ربارى نيازپاكى، له‌وانه‌يه ببێته نيشان و ئارمانجێكى بالكێش بۆ داعش و ببێته ئه‌گه‌رێكى پاره‌وپووڵ په‌يداكردن بۆ ئه‌و گرووپه؛ ئاخر ديسان ئه‌و شێوازه‌ى پاره په‌يداكردن، هيچ پێويستى به‌وه نييه گرووپه‌كان ناوچه و ده‌ڤه‌رێكى به‌رفره‌يان به‌ده‌سته‌وه بێ. بۆ داعش كارێكى ئاسان ده‌بێ، شتێ له گرێبه‌سته‌كانى ئاوه‌دانكردنه‌وه بقاچێنێته‌وه؛ واته تيرۆريستان ساده و ڕه‌وان ڕايه‌ڵكه و پێوه‌ندى له‌گه‌ڵ ئه‌و كاربه‌ده‌سته خۆجێ و لۆكاڵييانه دابمه‌زرێنن كه سه‌روكاريان به پرۆژه‌كانى ئاوه‌دانكردنه‌وه‌وه هه‌يه و خه‌ڵكى خۆيان بخزێننه ناو زنجيره‌ى كه‌ره‌سته په‌يداكردن بۆ ئه‌و پرۆژانه و له هه‌ر هه‌نگاوێكى ئه‌و پرۆسه‌يه‌یشدا، بڕه پاره‌يه‌كيان ده‌ست كه‌وێ. له به‌رانبه‌ردا، چه‌كداره‌كانى داعش ده‌سته‌به‌رى ته‌واوكردنى پرۆژه‌كه تا كۆتايى ده‌كه‌ن؛ هه‌ڵبه‌ت له بارێكى وادا، ئه‌و پرۆژه‌يه به نرخێكى گران ته‌واو ده‌بێ و بڕێكى ئه‌و پاره‌يه‌یش ده‌چێته گيرفانى چه‌كداره‌كانه‌وه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، داعش وازى له كۆنترۆڵكردنى ناوچه و ده‌ڤه‌ران نه‌هێناوه. له ده‌وروبه‌رى دێره‌زور، پێش هێرش و په‌لامارى چاوه‌ڕوانكراوى هێزه‌كانى سوورياى ديموكرات، داعش به ته‌ماى كۆنترۆڵى بيره‌نه‌وته‌كان بووه. به‌گوێره‌ى ڕاپۆرتێكى ته‌مووزى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان، ئه‌و گرووپه چه‌ند بيره‌نه‌وتێكى له باكوورى ڕۆژهه‌ڵاتى سووريا گرتووه‌ته‌وه و نه‌وتى لێ ده‌رهێناوه و هه‌م چه‌كداره‌كانى خۆى به‌كاريان هێناوه و هه‌م به خه‌ڵكى ناوچه‌كه‌یشيان فرۆشتووه. لێ ته‌نانه‌ت دواى وه‌رگرتنه‌وه‌ى ئه‌و بيره‌نه‌وتانه‌یش، به ياريده‌ى هێزه‌كانى ئه‌مريكا، داعش په‌نا ده‌باته‌وه به‌ر كار و كرده‌ى جينايه‌تكارانه و هيچ پێويستيشى به‌وه نابێ كه عه‌ردوبان و خاكێكى به‌ده‌سته‌وه بێ و پارێزگاریيان لێ بكا.
داعش به سوودوه‌رگرتن له‌و پاره‌وپووڵه‌ى ئێستا هه‌يه‌تى و به تواناى پاره په‌يداكردن له داهاتوودا، ده‌رفه‌تى بۆ ده‌ڕه‌خسێته‌وه، هه‌م خۆى كۆ بكاته‌وه و هه‌م خۆى ڕێك بخاته‌وه. ئێستا له چه‌ند ناوچه‌يه‌كى جياى عێراق و سووريا ئه‌و پرۆسه‌يه ڕوو ده‌دا. له ناوچه‌كانى كه‌ركووك له باكوورى عێراق، چه‌كداره‌كان له ده‌سپێكى ئه‌مساڵدا، چه‌ندين جار خاڵى پشكنينى ساخته و كاتييان داناوه و بۆسه‌يان بۆ ئه‌و هێزه ئه‌منييانه‌ى عێراق كه له‌و ناوچانه‌دا كار ده‌كه‌ن داناوه‌ته‌وه. له ناوچه‌كانى ديكه‌ى عێراقدا، به دياله و سه‌ڵاحه‌ددينيشه‌وه، شانه نوستووه‌كانى داعش چالاكانه كه‌وتوونه‌ته ڕووپێو و چاودێرى و سايه‌دیى ناوچه‌كان بۆ دۆزينه‌وه‌ى باشترین شێواز به‌ر له‌وه‌ى ده‌سته ده‌سته‌ى بچووكى جه‌نگاوه‌ران ڕێك بخرێن و ساز بدرێنه‌وه. هه‌روا وێڕاى هێرش و په‌لامارى ئاسمانیى ئه‌مريكى و بۆمبارانكردن، هێشتا پۆرگ و كاشانه و لانه‌ى چه‌كداره‌كانى داعش له هجين له باكوورى ئه‌لبوكه‌مال و داشيشه له سووريا ماون.
سەرچاوە:
https://foreignpolicy.com/2018/10/10/isiss-new-plans-to-get-rich-and-wreak-havoc/