 |
ساشا فيشه‌ر*
14ى شوبات، 2019
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
له سه‌رانسه‌رى دنيادا، بێبه‌قايى به حكوومه‌ت و كه‌مبوونه‌وه‌ى ده‌يه دواى ده‌يه‌ى به‌شداريى مه‌ده‌نى، شان به شانى يه‌كتر ده‌ڕۆن. بۆ پێشگرتن به شه‌پۆڵى پۆپۆليستى، ده‌بێ سياسه‌تگه‌لى گشتى، هانى هاووڵاتيان بده‌ن كه سه‌روكارێكيان به داموده‌زگه‌ى هاوبه‌ش هه‌بێ و ڕايه‌ڵه له‌گه‌ڵ يه‌كتردا دابمه‌زرێننه‌وه.
نيويۆرك: ده ساڵێك زێتره كه هه‌ر هه‌ڵبژاردنه و به‌ڕێوه ده‌چێ، كه‌چى له هه‌مان ده‌مدا ديموكراسى له داكشاندايه. به‌گوێره‌ى بلومبێرگ، له سه‌رانسه‌رى جيهاندا هه‌ڵبژاردن زۆرتر به‌ڕێوه چوون و به‌ڕێوه ده‌چن، لێ وه‌ك فريده‌م هاوس ده‌ڵێ، له ماوه‌ى سێزده ساڵى ڕابردوودا، له 110 وڵاتدا پراكتيزه‌كردنى مافه سياسى و مه‌ده‌نييه‌كان به‌رته‌سكتر بووه‌ته‌وه.
تكايه ئه‌وروپا به‌ئاگا وه‌ره‌وه
له كاتێكدا ديموكراسى داده‌كشێ، هه‌ستى كۆميونيته‌يیى ئێمه‌يش له كزى ده‌دا. له ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكادا، په‌تاى ته‌نيايى و لاته‌ريكى، له بڵاوبوونه‌وه‌دايه و داموده‌زگه مه‌ده‌نييه‌كانى وه‌ك كڵێسا كه له هه‌ر ڕۆژێكدا 8يان لێ پێوه ده‌درێ، خێرا و بله‌ز به‌ره‌و نه‌مان ده‌چن. وێڕاى كه ئه‌م ئاراستانه، سروشتێكى جيهانييان هه‌يه، لێ له ئه‌مريكادا ئه‌وانه زۆر په‌ڕگيرانه و توندن.
ئه‌مه شتێكى به‌ڕێككه‌وت نييه، وه‌كوو ئه‌ليكسيس دى تۆڤيل له سييه‌كانى سه‌ده‌ى نۆزده‌یه‌‌مدا ئاماژه‌ى بۆ كردووه، دامه‌زرێنه‌رانى ئه‌مريكا وێناى وڵاتێكيان كردووه كه به‌رژه‌وه‌نديى زاتى، نه‌ك به‌هاى هاوبه‌ش به‌ڕێوه‌ى ده‌با. ئه‌م ڕوئيايه سنوور و كه‌وشه‌نى بۆ داموده‌زگه‌كانى ئه‌مريكا ديارى كردووه و، په‌ره‌ى به كۆمه‌ڵگه‌يه‌ك داوه كه ئيندڤايدژواليزم (تاكگه‌رایی)ى تێدا تا ئه‌وپه‌ڕ جێگير بووه.
چه‌ند ساڵێ له‌مه‌و پێش، كاتێ من به‌رنامه‌ى Spark MicroGrantsم له ئه‌فريقاى ڕۆژهه‌ڵاتدا به‌ڕێوه ده‌برد، چاوه‌دێریى گرووپێكى قوتابيانى په‌يمانگه‌ى ماساتشوستس Massachusetts بۆ ته‌كنه‌لۆژى MIT م ده‌كرد كه له‌گه‌ڵ نزیكه‌ى په‌نجا كه‌سێكى دانيشتووى گوندێكى ڕواندا كۆ ببوونه‌وه. دانيشتووانى گونده‌كه به‌و ئومێده بوون، كه حكوومه‌تى ڕواندا قايل بكه‌ن به‌شدارى له پرۆژه‌يه‌كدا بكا بۆ ڕاكێشانى هێڵى كاره‌با بۆ دێيه‌كه‌ى خۆيان (له ديماهييه‌كه‌يدا له‌م هه‌وڵه‌ياندا سه‌ر كه‌وتن). خوێندكارێكى ئه‌و گرووپه له‌گه‌ڵ گوندييه‌كدا كه‌وتبووه پيله‌كه، كه بۆ ده‌بێ حكوومه‌ت له برى دانيشتووانى ئه‌و گونده پاره‌ى ئه‌و پرۆژه‌يه بدا و، ده‌بێ خه‌ڵكى گوند خۆيان تێچووى ئه‌و پرۆژه‌يه بده‌ن. ئه‌و خوێندكاره ده‌يه‌ويست ئايديايه‌كى ئاسايیى ئه‌مريكى له‌باره‌ى تايبه‌تيكردن و به‌هره‌مه‌ندبوون له خزمه‌تگوزارى به‌سه‌ر ئه‌واندا جێبه‌جێ بكا كه له‌سه‌ر هێزى كڕينى تاك، داده‌مه‌زرێ. لێ ئه‌م ئايديايه كاريگه‌رى له‌سه‌ر به‌شداريى مه‌ده‌نى و به‌كۆمه‌ڵ داده‌نێ و، وێده‌چوو متمانه‌ى سياسيیش به حكوومه‌ت بنكۆڵ بكا. به‌گوێره‌ى سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى پيو، متمانه‌ى ئه‌مريكييه‌كان به حكوومه‌ت له نێوان 1958- 2017دا به ڕێژه‌ى %55 دابه‌زيوه و، ئێستا متمانه له خوار %20ه‌وه‌يه. جێگه‌ى سه‌رسووڕمانيش نييه هه‌ر له‌م ماوه‌يه‌دا، به‌شداريى هاووڵاتيان له كۆڕ و كۆمه‌ڵه مه‌ده‌نييه‌كاندا به ڕێژه‌ى %50 داببه‌زێ. له‌وانه‌يه متمانەنه‌مان به داموده‌زگەكانى حوكمڕانى، سۆنگه‌ى هه‌ڵكشانى بزووتنه‌وه پۆپۆليسته ئۆتۆريته‌كان بێ له سه‌رانسه‌رى دنيادا. هاووڵاتيان داواى ئاسايش و ته‌ناهيى ئابووريى تاك ده‌كه‌ن و، ئه‌مه‌یش گه‌ڕانه‌وه‌يه به‌ره‌و لاته‌ريكى و هزرێكى گۆشه‌گيرى. له 2016دا له هه‌ڵمه‌تى هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تيى ئه‌مريكادا، بێرنى ساده‌رز و دۆناڵد ترامپ هه‌ردووكيان ڕووى ده‌ميان له بلوكێكى تێكهه‌ڵكێشى ده‌نگده‌ران بووه كه له "سيسته‌م" بێزار و بێئومێد بوون و، ڕووى ده‌ميان له نه‌وه‌ى دووه‌م و سێيه‌مى كۆچبه‌ران بووه كه دژى كۆچبه‌رى تازه‌ن. له وڵاتاندا، له ئه‌ڵمانياوه تا بڕازيل، ده‌نگده‌ران ڕوو له حزبه ئه‌وپه‌ڕ ڕاستڕه‌وه‌كان ده‌كه‌ن نه‌ك له‌به‌ر خۆشه‌ويستيى پاڵێوراوه‌كان، به‌ڵكه له ترسى له‌ده‌ستدانى ده‌سه‌ڵات و ستاتۆ و پێگه‌ى خۆيان.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، ئێمه ده‌زانين "به‌شداريى به‌كاربه‌ر" وه‌كوو له ديراسه‌تگه‌لێكى بێئه‌ژمار و ئه‌زموونگه‌لێكى مرۆييدا به‌ده‌ركه‌وتووه، سوودى هه‌يه و كارى خۆى ده‌كا. بۆ نموونه، هه‌ڵسه‌نگاندنێك له ئۆگه‌ندا كراوه كه چه‌نده زێتر هاووڵاتيان به‌شدارى له ديزاين و داڕشتنى پرۆگرامه‌كانى بوارى ته‌ندروستيدا بكه‌ن، هه‌نده‌یش سيسته‌مى چاودێريى ته‌ندروستى باش ده‌بێ. له ئیندۆنیزیا، به‌شداريى ڕاسته‌وخۆى هاووڵاتيان له سازكردنى بڕيارى حكوومه‌تدا، ڕازيبوونێكى زۆرى خه‌ڵكى له خزمه‌تگوزارييه‌كان به‌دواوه بووه. چه‌نده ده‌رفه‌تى زێتر بۆ به‌شداريى مه‌ده‌نى و ژيانى سياسى بكرێته‌وه، زێتر متمانه و به‌قامان به داموده‌زگه‌كانى خۆمان به‌هێزتر ده‌بێ و پێش به سه‌ڕه‌رۆيى و په‌ڕگيرى ده‌گرين. ئه‌مڕۆ، هه‌رچه‌نده، به‌شداريى ناو به ناوى هاووڵاتيان هه‌يه و له‌گه‌ڵ هه‌ڵمه‌ته سياسييه‌كاندا ده‌ست پێ ده‌كا، وه‌كوو كه‌مپێنى باراك ئۆباما له هه‌ڵبژاردنى سه‌رۆكايه‌تیى 2008 و هاتنه‌ئاراى بزووتنه‌وه‌ى به‌رهه‌ڵستكارى تى پارتى. پاش ته‌قه‌كردن له خه‌ڵك، ناڕه‌زايیيه‌كان به قازانجى یاسا‌كانى چه‌ككۆنترۆڵكردن زێده‌تر بوون، به‌ڵام پاش ماوه‌يه‌كى كه‌م، كۆمه‌ڵه‌ى "نا‌شناڵ ڕايفل" به‌په‌رۆشییه‌وه حكوومه‌تى بۆ هاندانى به‌شداريكردن به ئاراسته‌ى ديكه‌دا، قۆسته‌وه.
به‌شداريكردنێكى پاك و بێگه‌ردى هاووڵاتيان، له برى ئه‌وه‌ى كاردانه‌وه بێ له به‌رانبه‌ر ئه‌و پرسانه‌ى كه سياسه‌توانان يان هه‌لومه‌رجه‌كان ده‌يانهێننه گۆڕێ، پێويستى به داموده‌زگه‌ى نوێ هه‌يه كه به‌سه‌ر ئه‌و كۆسپ و ته‌گه‌رانه‌دا زاڵ ببێ كه دێنه ڕێگه‌ى به‌شداريكردنێكى مه‌ده‌نیى به‌رده‌وام و كارا و گۆڕانى كۆمه‌ڵگه‌يى.
له كاتێكدا دنياى ڕۆژاوايى به‌ده‌ست به(فه‌رد)انيكردنێكى زياد له پێويست ده‌ناڵێنێ، حوكمڕانيى زۆر به‌رچاو و داهێنانى ئابوورى له به‌شى خوارووى دنيادا له ئارادان و پێڕه‌و ده‌كرێن. له ڕواندا، بۆ نموونه، حكوومه‌ت سياسه‌تێكى ئه‌وتۆى پێڕه‌و كردووه بۆ هاندان و دۆزينه‌وه‌ى ڕێگه‌چاره‌ى بنه‌ڕه‌تی له پێناو به‌هێزكردنى هه‌ست و نه‌ستى هاووڵاتيان له به‌رانبه‌ر كۆمه‌ڵگه و به‌رپرسيارێتيى هاوبه‌شدا. له ڕێگه‌ى كۆبوونه‌وه‌ى مانگانه‌ى خزمه‌تگوزاريى كۆميونه‌تييه‌وه، خێزان و تاكه‌كان پێكه‌وه كار ده‌كه‌ن بۆ دروستكردنى خانوو و ماڵ بۆ خه‌ڵكى نه‌دار و پێويست، چاكردنه‌وه‌ى ڕێگه‌وبان، پاره‌وپووڵكۆكردنه‌وه بۆ وه‌به‌رهێنانى باشتر له بوارى كشتوكێڵ و ئامێر و ماشێندا. هزر بكه ئه‌گه‌ر له سه‌رووى 300 مليۆن ئه‌مريكى بۆ هه‌مان مه‌به‌ست كۆ ببنه‌وه، له‌ناكاو بليۆنان كاتژمێر له كارلێكى نێوان دراوسێ و دراوسێ و كارى هاووڵاتيدا خه‌رج بكرێ، چ ڕوو ده‌دا.
ئه‌مه يه‌كێكه له كاريگه‌رييه سه‌ره‌كييه‌كانى "كۆمه‌ڵه‌ى گوند بۆ پاره‌پاشه‌كه‌وتكردن و پاره‌به‌قه‌رزدان)، كه له كۆمارى ديموكراتيى كۆنگۆدا سه‌ريان هه‌ڵداوه.. ئه‌و كۆمه‌ڵه خۆجێيانه، قه‌رز به ئه‌ندامه‌كانى خۆيان ده‌ده‌ن بۆ دامه‌زراندنى پرۆژه‌ى بچووك بچووك و پاشه‌كه‌وتكردن بۆ ڕۆژى ڕه‌ش. ئه‌م مۆدیڵه، مۆديڵێكى به‌سووده، چونكه لێپرسراوێتیی دراوسێ له به‌رانبه‌ر دراوسێدا به‌هێز و پته‌و ده‌كا. هه‌روا له "هايتى"يه‌وه بۆ ليبيريا تا برۆندى و له‌و ديوى ئه‌وانيشه‌وه، ساغ بووه‌ته‌وه كه سيسته‌مگه‌لى ته‌ندروستى خۆجێ، سيسته‌مگه‌لێكى كارا و وردن، چونكه ئه‌و كارگوزاره ته‌ندروستييانه، دراوسێيه‌كانى خۆيان باش ده‌ناسن و ده‌زانن چ پێداويستييه‌كيان هه‌يه؛ ماڵ به ماڵ ده‌گه‌ڕێن و ئافره‌تانى دووگيان به‌سه‌ر ده‌كه‌نه‌وه و ئيدى دڵنيايیيه‌ك دێته ئاراوه كه ئه‌و كارگوزارانه ئاگايان له تاك به تاكى كۆميونيته‌كه‌ى خۆيانه. هه‌ر يه‌ك له‌م چاره‌سه‌ریيانه، هه‌م به‌رپرسيارێتیی كۆميونيته‌يى به‌كار ده‌هێنن و هه‌م به‌هێز ده‌كه‌ن له ڕێگه‌ى كارى هه‌ره‌وه‌زى و ده‌سته‌واييیه‌وه- نه‌ك له ڕێگه‌ى به‌رپرسيارێتیی ستوونيى ته‌قليدييه‌وه.
ئه‌گه‌ر ئێمه بڕوامان به پره‌نسيپێكى ديموكراتى هه‌بێ كه حكوومه‌ت ده‌بێ له به‌رانبه‌ر هاووڵاتييانى خۆيدا به‌رپرس بێ، ئه‌وا ده‌بێ سيسته‌مگه‌لێك بينا بكه‌ين كه هه‌ر يه‌ك له ئێمه به‌رانبه‌رى ئه‌وى ديكه‌دا، به‌رپرس بێ و، ده‌بێ له‌و ديوى (هه‌ڵبژاردن و ناڕه‌زاييه‌تييه‌كانيشه‌وه) به‌شدارى بكه‌ين. ده‌بێ ئێمه ده‌ست به قۆناخ و سه‌رده‌مێكى نوێى ديموكراسى بكه‌ين كه خه‌م و ئه‌نگێزه‌ى كۆڕ و كۆمه‌ڵێ خۆجێى له‌به‌ر بێ- ده‌بێ ده‌سه‌ڵات ناناوه‌ندى بكرێ و بخرێته ده‌ست خێزان و كۆميونيته‌كانه‌وه.
كاتێ ئێمه ديموكراسييه‌ك كه خه‌مى كۆميونيته‌كانى له‌به‌ر بێ بينا بكه‌ين، ئه‌وا ئێمه سه‌روكارمان له‌گه‌ڵ يه‌كتردا ده‌بێ و له‌گه‌ڵ حكوومه‌ته‌كانى خۆماندا ڕايه‌ڵه دروست ده‌كه‌ين- نه‌ك ته‌نيا له هه‌ندێ بۆنه‌ى تايبه‌تدا، به‌ڵكه به شێوه‌يه‌كى به‌رده‌وام، چونكه ديموكراسى و ئازاديى ئێمه له‌سه‌ر خۆمان ده‌وه‌ستن.
- ئه‌ندامێكى فه‌خريى فاوندێشنى ئۆباما و دامه‌زرێنه‌رى پرۆژه‌ى سپارك مايكرۆگرانتزه.
سەرچاوە: