 |
كوشتوكوشتاره‌كانى سه‌ده‌ى بيسته‌م ده‌رهه‌ق به جووه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست: ئايا كريستيانه‌كانيش هه‌مان چاره‌نووسيان تووش ده‌بێ؟
د. ئيدى كۆهين
سه‌نته‌رى بيگن- سادات 21ى ته‌مووزى 2019
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
ئه‌و تێبينيیانه‌ى له نێوان [ ] دانراون، له لايه‌ن "وه‌رگێڕ"ه‌وه نووسراون.
پوخته‌ى وتار: له سۆنگه‌ى سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌ى كريستيانه‌كان له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا به‌گشتى و له سايه‌ى ناوچه‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتڕانيى فه‌ڵه‌ستينى به‌تايبه‌تى، جێگه‌ى خۆيه‌تى ئه‌و قسه‌يه به‌بير بهێنينه‌وه كه زۆر له موسڵمانان نه‌وه دواى نه‌وه دووباره‌ى ده‌كه‌نه‌وه: "هه‌وه‌ڵ جار ئێمه ئاگامان له خه‌ڵكى شه‌ممه‌يه، پاشان خه‌ڵكى يه‌كشه‌ممان."
سه‌يركردنێكى ئه‌و په‌ره‌سه‌ندنانه‌ى له چه‌ند ده‌يه‌ى ڕابردوودا به‌سه‌ر ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا هاتوون، سه‌رنجێكى ڕوون و خويامان لا دروست ده‌بێ كه ئه‌و ناوچه‌يه له كه‌مينه‌كان "پاكتاو ده‌كرێ"، به‌تايبه‌تى له كريستيانه‌كان كه هه‌زاران ساڵه تێيدا ده‌ژين و ئاكنجينه. ئه‌و پرۆسه‌يه هاوشێوه‌ى ئه‌وه‌يه كه له سه‌ده‌ى بيسته‌مدا به‌سه‌ر جووه‌كانى وڵاتانى عه‌ره‌بدا هاتووه كه به‌ناچارى له ترسى كوشتوكوشتار و سته‌م و چاوه‌ساندنه‌وه، ماڵ و حاڵى خۆيان جێ هێشت و ڕايان كرد، به‌تايبه‌تى پاش دامه‌زراندنى ده‌وڵه‌تى ئيسڕائيل و سه‌ركه‌وتنه‌كانى به‌سه‌ر دوژمن و نه‌ياره عه‌ره‌به‌كانيدا.
ڕاستييه‌كه‌ى له مه‌غریب، چه‌ند هه‌زار جووێكى تێدا مابووه‌وه كه يه‌كه‌مين قه‌سابخانه‌ى بۆ جووه‌كان تێدا نرايه‌وه له سه‌ده‌ى بيسته‌مدا- له شارى فاس، له 17ى نيسانى 1912دا، پاش ئه‌وه‌ى سوڵتان مه‌ولاى عه‌بدولحه‌فيز په‌يماننامه‌يه‌كى مۆر كرد و مه‌غریبی خسته ژێر ده‌ستى فه‌ڕه‌نساوه. به لاى خه‌ڵكى ئه‌و وڵاته‌وه، ڕاده‌ستكردنى جڵه‌وى ده‌سه‌ڵاتڕانى به حوكمڕانێكى كريستيان، به كارێكى خيانه‌تكارى له قه‌ڵه‌م درا. به‌ڵام چونكه به خه‌ڵكى فه‌ڕه‌نسا نه‌ده‌وێران، هه‌رچى و په‌رچيى عه‌ره‌ب هێرشيان كرده سه‌ر جووه‌كان و ماڵ و موڵكيان. له‌و هێرش و په‌لاماره‌دا، (51) جوو هاتنه كوشتن و ماڵێكى زۆريش تاڵان كران.
له 3ى ئابى 1934دا، به‌رگدرووێكى جووى شارى قوسته‌نتينه‌ى جه‌زاير له كاتێكدا خواردبوويه‌وه و مه‌ست بوو، نه‌فره‌تى له موسڵمانان و سووكايه‌تیى به ئيسلام كردبوو، ده‌ست به كوشتارێكى جووه‌كانى ئه‌و شاره كرا و له ئه‌نجامدا 25 كه‌سيان كوژران و 38 كه‌سيشيان لێ بريندار كرا.
له حوزه‌يرانى 1941دا، له به‌غدا ده‌ست به فه‌رهوود كرا. دوو سه‌د (200) جوو به‌ده‌ستى هاوسێيه عه‌ره‌به‌كانيان كوژران و به هه‌زاران زامدار بوون. ماڵ و موڵكى جووه‌كان تاڵان كران و خانووبه‌ره‌يه‌كى زۆريش ئاگريان تێ به‌ردان.
چوار ساڵ پاشتر، له يادى جاڕنامه‌ى 1917ى به‌لفووردا، ژماره‌يه‌كى ئێكجار زۆرى عه‌ره‌ب له چه‌ند وڵاتێكى عه‌ره‌بيدا، داخ و كه‌سه‌رى خۆيان بۆ تێكشكان و دۆڕانى ئه‌ڵمانياى نازى، به كوشتنى جووه‌كان هه‌ڵڕشت. له ميسر، (10) جوو هاتنه كوشتن و ده‌وروبه‌رى (350) كه‌سيش به هۆى كار و كرده‌ى گێره‌شێوينانه‌ى ئيخوانولموسلمين دژى ئه‌و جاڕنامه‌يه، بريندار بوون. په‌رستگه (كنێشت)ه‌كان، نه‌خۆشخانه‌ى جووان، خانه‌ى به‌ساڵاچووان سووتێنران و زێتر له 100 دوكانى جووه‌كان تاڵان كران. له ليبيا، ده‌وروبه‌رى 140 جوو كوژران و په‌رستگه‌كان سووتێنران و ماڵه‌كان تاڵان كران.
ڕۆژى دواى بڕيارى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان له 29ى نۆڤه‌مبه‌رى 1947دا به دابه‌شكردنى [فه‌ڵه‌ستين]، له چه‌ند وڵاتێكى عه‌ره‌بيدا قه‌سابخانه بۆ جووله‌كان هه‌ڵبه‌سترا. ئه‌و كوشتوكوشتارانه ڕه‌مه‌كى بوون نه‌ك پلان بۆ داڕێژراو و هه‌ماهه‌نگى بۆ كراو...ئاخر موسڵمانان حاڵى نه‌ده‌بوون كه چۆن جووه‌كان كه بۆ ماوه‌ى 1300 ساڵدا له‌نێوياندا ده‌ژيان و له ڕووى شه‌رعى و دامه‌زراوه‌ييیه‌وه، ئه‌هلى زيمه بوون، ده‌وڵه‌تێكيان بۆ دابين بكرێ كه حوكمڕانيى به‌سه‌ر ئه‌وانى ديكه‌دا، له‌نێوياندا به‌سه‌ر كه‌مينه‌يه‌كى به‌رچاوى موسڵماندا بكه‌ن. ئه‌م داخ و كه‌سه‌ره ژماره‌يه‌ك كوشتوكوشتارى لێ كه‌وته‌وه. له حه‌له‌ب، سووريا، (75) جووله‌كه كوژران. له "عه‌ده‌ن"ى يه‌مه‌ن نزيكه‌ى (80) جووله‌كه سه‌ر بڕدران و دوكانه‌كانى جووان تاڵان كران و گه‌سكيان لێ درا و ئاگر له كنێشته‌كان به‌ردرا. به هه‌زاران جوو له عه‌ده‌ن هه‌ڵاتن و له كامپه‌كاندا له هه‌لومه‌رجى نائينسانى، به‌ند كران. ئه‌مه ئۆپه‌راسيۆنى باڵه‌كانى هه‌ڵۆى لێ كه‌وته‌وه كه به ده‌يان هه‌زار جووى يه‌مه‌ن گوازرانه‌وه ئيسڕائيل.
سێ هه‌فته پاش دامه‌زرانى ئيسڕائيل، له 7-8ى 1948دا، له هه‌ر دوو شارى "وه‌جده" و "جه‌راده"ى مه‌غريبى، قه‌سابخانه نرايه‌وه. (42) جوو كوژران و به سه‌دانيش بريندار بوون. چه‌ند ڕۆژێك پاشتر، 14 جوو له شارى ته‌رابلووسى ليبيا كوژران. له حوزه‌يران و ته‌مووزى 1948دا، وه‌كوو كاردانه‌وه‌يه‌ك له به‌رانبه‌ر سه‌رنه‌كه‌وتنى سوپاى ميسرى له له‌ناوبردنى ده‌وڵه‌تى تازه دامه‌زراوى جووله‌كه‌دا، گه‌ڕه‌كه جووله‌كه‌نشينه‌كانى قاهيره كه‌وتنه به‌ر بۆمبه‌كانى ئيخوانولموسلمين و كار و كرده‌ى تێكده‌رانه‌و په‌لاماردانه‌وه؛ ده‌يان جووله‌كه كوژران و بريندار بوون.
جارێكى ديكه ئه‌م چيرۆكه پاش سه‌ركه‌وتنى ئيسڕائيلى له شه‌ڕى شه‌ش ڕۆژه‌ى 1967دا دووباره بووه‌وه، كاتێ كه سه‌ركرده‌كانى عه‌ره‌ب كه‌وتنه تۆڵه‌كردنه‌وه له كۆميونيته پڕزه‌لێبڕاوه‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى خۆيان و له ئه‌نجامى ته‌نگپێهه‌ڵچنين و زيندانيكردندا، به هه‌زاران جوو ناچار بوون بار بكه‌ن (ده‌وروبه‌رى 600 جوو بۆ ماوه‌ى ساڵێ تا سێ ساڵان خرانه زيندانه‌وه له ميسر)، يان كوژران (له ليبيا و مه‌غريب)، يان ڕه‌گه‌زنامه لێ سه‌ندنه‌وه (عێراق و ميسر)، ده‌ركردن و زه‌وتكردنى ماڵ و موڵكى جووان (عێراق، ليبيا، ميسر و سووريا). دوو ساڵ پاشتر، له 27ى كانوونى دووه‌مى 1969دا، (9) جووله‌كه، كه هه‌ندێكيان له خوار 18 ساڵى بوون، له مه‌يدانى شارى به‌غدا به تۆمه‌تى هاريكاريكردن له‌گه‌ڵ ئيسڕائيلدا به‌دارێوه كران. ديماهى حكوومه‌تى ئيسڕائيل دانى به‌وانه‌دا نا وه‌كوو harugei malchut؛ ئه‌مه نازناوێكه به‌و جووانه ده‌درێ كه حكوومه‌تێكى بيانى، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ى جووله‌كه‌ن، ده‌يانكوژێ. له ناوه‌ڕاستى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، حزبوڵڵا، (11) جووى لوبنانى ڕفاند و پاش چه‌ند مانگێ له‌سێداره‌ی دان. هۆيه‌كه‌ى: ئيسڕائيل ڕه‌تى كردبووه‌وه له به‌رانبه‌ر به‌رهه‌ڵداكردنى ئه‌و جووانه، ئه‌و كه‌سه شيعييانه ئازاد بكا كه له [ئيسڕائيل] زيندانى كرابوون. ئه‌م جووانه‌ى ئيسڕائيل به‌وه تۆمه‌تبار كرابوون كه هاوكاريى ئيسڕائيليان كردووه و كرێگرته‌ى مۆساد بوون.
ئايا چاره‌نووسى كريستيانه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست به مه‌ره‌د و چاره‌نووسى جووه‌كانى وڵاتانی عه‌ره‌ب ده‌چێ؟ به‌گويره‌ى داتاكان، كريستيانه‌كان له 2014وه، له‌و كاته‌ى داعش له عێراق و سووريادا ده‌سه‌ڵاتيان ده‌ڕۆيى، به ژماره‌ى زۆر ڕاده‌كه‌ن. فه‌رمان به زۆر باڵوێز‌تخانه‌ى ڕۆژاوايى دراوه كه خێرا و ده‌سوه‌جێ ڤيزا به‌و كريستيانانه بده‌ن كه ده‌يانه‌وێ ئه‌و جێگه‌يانه به‌جێ بهێڵن و هێشتا ئه‌م پرۆسه‌يه نه‌گه‌يشتۆته ئه‌وپه‌ڕى خۆى. [له كوردستانى ئێمه‌دا، كريستيانه‌كان مافه‌كانيان پارێزراوه، به كۆتا 5 ئه‌نداميان له پارله‌مانى كوردستاندا هه‌يه و له كابينه‌كانى حكوومه‌تدا، له 1992وه تا ئێستا به‌شدارييان پێ ده‌كرێ و به زمانى سريانى ده‌خوێنن و به‌ڕێوه‌به‌رايه‌تييه‌كى گشتيى ڕۆشنبيريى سريانى هه‌يه و له كاتێكدا كلێساكانى كريستيانان له مووسڵ و به‌غدا ده‌ته‌قێنرێنه‌وه، له كوردستاندا كڵێساى تازه بينا ده‌كرێ. له ساته‌وه‌ختى هێرش و په‌لامارى داعش بۆ سه‌ر ناوچه‌كانى ده‌شتى مووسڵ، به ده‌يان هه‌زار كريستيان ڕوويان كرده ناوچه‌كانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان و پارێزگارييان لێ كرا. له عێراقدا، له ئه‌نجامى سياسه‌تى جياوازيكردن و سته‌م و زۆر و تيرۆردا له ساڵى 1920دا ڕێژه‌ى كريستيانه‌كان بۆ كۆى دانيشتووانى عێراق 2.8% بووه، له 2018دا بووه‌ته 0.8%. هه‌روا پێش ڕووخانى ڕژێمى به‌عس ژماره‌ى ئه‌رمه‌ن له عێراقدا 25000 كه‌سێك بووه، ئێستا بۆ نيوه كه‌متر بوونه‌ته‌وه. سابيئه‌ى مه‌ندائى له 2003دا، ژماره‌ى نزيكه‌ى 70000 كه‌س ده‌بوو، ئێستا ته‌نيا 7000- 10000 كه‌سيان لێ ماوه‌ته‌وه و هه‌ندێكيان بۆ خۆپاراستن ڕوويان له كوردستان كردووه- بڕوانه: د. كاظم حبيب، كوارث و مآسي، أتباع الديانات والمذاهب الاخرى في العراق، براين، بغداد 2019.]
سەرچاوە: