2016-08-30

بۆچی دیموكراته‌كان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیدا سه‌ركه‌وتوو ده‌بن؟

ڕۆناڵد برۆنێشته‌ن

   پێنووس: "ئه‌گه‌ر دۆناڵد ترامپ (Donald Trump) سه‌ركه‌وتوو نه‌بێت له قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی سه‌ركه‌وتنه‌كانی هیلاری كلینتۆن (Hillary Clinton) له‌ گۆڕه‌پانی كێبركێ بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماری، ئه‌وه‌ حزبی كۆماری تووشی بژارده‌یه‌كی ئازاربه‌خش ده‌بێت. دیموكراته‌كان له‌ ساڵی 1992وه‌ تا ئێستا له‌ پێنج هه‌ڵبژاردن له‌ شه‌ش هه‌ڵبژاردنی گشتی له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا سه‌ركه‌وتوو بوونه‌.

هه‌روه‌ها له‌ ساڵی 2000یش ئه‌لگۆر (Al Gore)، پاڵیوراوی دیموكراته‌كان، ‌زۆرینه‌ی ده‌نگه‌ گشتییه‌كانی به‌ده‌ست هێنا، به‌ڵام له‌ ده‌نگه‌كانی ئێلێكتۆرال كۆلێژ (Electoral College) به‌ جۆرج بۆش (George W. Bush) دۆڕاندی. ئه‌گه‌ر هیلاری كلینتۆن بتوانێت له‌ هه‌ڵسه‌نگاندنه‌كانی بیروڕای گشتی و نه‌ته‌وه‌یی، سه‌رووتربوونی خۆی تاوه‌كو ڕۆژی هه‌ڵبژاردنه‌كان بپارێزێت، به‌م مانایه‌یه‌ كه‌ پارتی دیموكرات له‌ شه‌ش هه‌ڵبژاردن له‌ حه‌وت هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماریدا توانیویه‌تی به‌رده‌وام زۆرینه‌ی ده‌نگی ئه‌مریكییه‌كان به‌ده‌ست بێنێت. ڕووداوێك كه‌ له‌ نێو كه‌شی سیاسیی ئه‌مریكادا بێهاوتایه‌.

له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1828وه‌ و سه‌ركه‌وتنی ئه‌ندرۆ جه‌كسۆن (Andrew Jackson) وه‌كو یه‌كه‌مین سه‌رۆككۆماری دیموكرات، كه‌ مێژوونووسان به‌ له‌دایكبوونی سیسته‌می نوێی دووحزبی  له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ده‌زانن، هیچ حزبێك نه‌یتوانیوه‌ له‌ شه‌ش هه‌ڵبژاردنی یه‌ك له‌دوای یه‌ك له‌ حه‌وت هه‌ڵبژاردن، زۆرینه‌ی ده‌نگی ئه‌مریكییه‌كان (بێجگه‌ له‌ ده‌نگی ئێلێكتۆراڵ) وه‌ده‌ست بخات. ته‌نانه‌ت سه‌ركه‌وتووترین كه‌سایه‌تییه‌ سیاسییه‌كانیش نه‌یانتوانیوه‌ بگه‌نه‌ ئه‌م ئاست یاخود ستاندارده‌.

به ‌درێژاییی مێژووی ئه‌مریكا، ئه‌وه‌ی كه‌ قازانجێكی حزبی بتوانێت له‌ چه‌ندین هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماری درێژه‌ی هه‌بێت، به‌ ڕێكه‌وت ڕوو نادات.  هه‌روه‌ها ناكرێت ئه‌م قازانجه‌ حزبییه ڕووكه‌شیانه،‌‌ به‌و پرسه‌وه‌ گرێ بده‌ین‌ كه‌ ئه‌مه‌ به ‌هۆی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ لایه‌نێك پاڵیوراوی سه‌ره‌نجڕاكێشتری هه‌بووه‌ یاخود شێواز و ته‌كنیكی باشتری له‌ كێبركێی هه‌ڵبژاردنه‌كان به‌كار هێناوه‌. پارتی دیموكرات له‌ ساڵی 1992وه‌ ئه‌و قازانجه‌ حزبییه‌ی له ‌رێگه‌ی گرێدان و به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ توێژه‌ جۆراوجۆره‌كانی ده‌نگده‌رانی ئه‌مریكی (كه‌مینه‌كان و ژنان، تاوه‌كو توێژی خوێنده‌واری سپیپێست) توندوتۆڵتر كردووه‌. ئالێن ئابرامۆویچ (Alan Abramowitz)، پسپۆری زانسته‌ سیاسییه‌كانی زانكۆی "Emory University" ده‌ڵێت: "ئه‌وه‌ به‌مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هاوپه‌یمانییه‌كی جێگیری ڕێژه‌یی، هاوته‌ریب‌ له‌گه‌ڵ پارتی زاڵ، بوونی هه‌یه‌".

بۆ نموونه‌، بۆ كۆمارییەكان كۆتاییی سه‌ده‌ی 19ی زایینی، به‌مانای زاڵبوون و باڵكێشانی ڕووه‌و گه‌شه‌ی پارتی كۆماریخواز له‌سه‌ر ویلایه‌ته‌ پرۆتێستانته‌كانی باكووری ئه‌مریكا بوو. سه‌ره‌تا وه‌كو حزبی یه‌كێتی و پاشان وه‌كو قاره‌مانانی شارنشینی و پێشڕه‌وانی به‌پیشه‌سازیكردن له ‌هه‌مبه‌ر پۆپۆلیزمی كشتوكاڵیی پارتی دیموكراته‌كان. به‌ڵام "فرانكلین ڕۆزڤێڵت" (Franklin Roosevelt)ی دیموكرات، له‌ ڕێگه‌ی گه‌ڵاڵه‌یه‌ك به‌ناوی "New Deal" و به‌شداریپێكردنی ئه‌فریقی- ئه‌مریكییه‌كانی شاره‌ پڕحه‌شیمه‌ته‌كانی باشوور، هاته‌ مه‌یدان و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی 1932 براوه‌ بوو.

 ئه‌م به‌رده‌وامیی سه‌ركه‌وتنه‌ی دیموكراته‌كان درێژه‌ی هه‌بوو، تا ئه‌وه‌ی كه‌ "ڕیچارد نیكسۆن"(Richard Nixon) و ڕۆناڵد ڕێیگه‌ن (Ronald Reagan) له‌ ده‌یه‌ی 1960 له‌ ڕێگه‌ی به‌كارهێنانی گوشاره‌كانی كێشه‌ كه‌لتوورییه‌كان، وه‌كو "به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی تاوانكاری" له‌ ئه‌مریكا و "له‌باربردنی كۆرپه‌له"‌  له‌ ده‌یه‌ی 60ه‌كان له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كاندا، هاتنه‌ گۆره‌پانه‌كه‌ و بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی، باره‌كه‌ هه‌ڵسووڕایه‌وه‌. ئه‌و هاوپه‌یمانه‌تییانه‌ بۆ چه‌ند خولی جێگیر، ده‌نگی زۆرینه‌یان ئاراسته‌ كرد، به‌ڵام ئێستا هه‌لومه‌رجه‌كه‌ گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووه‌.

‌سه‌رۆك جه‌كسۆن (Jackson) و زۆربه‌ی دیموكراته‌ جێنشینه‌كانی، سیاسه‌ته‌كانی ئه‌مریكایان له‌ پێش جه‌نگی ناوخۆیی كۆنترۆڵ ده‌كرد. به‌ڵام هه‌شت هه‌ڵبژاردن، له ‌نێوان ساڵانی 1828 تا 1856 درێژه‌ی كێشا تاوه‌كو له‌ شه‌ش هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كۆماردا، ده‌نگی زۆرینه‌ی ده‌نگده‌ره‌ ئه‌مریكییه‌كان وه‌ده‌ست بخه‌ن. هه‌روه‌ها هه‌شت هه‌ڵبژاردن درێژه‌ی كێشا (له‌ ساڵی 1932 تا 1960)، تاوه‌كو دیموكراته‌كان له‌ ڕێگه‌ی فرانكلین دیلانۆ ڕۆزڤێڵت (Franklin D. Roosevelt) و هه‌ری ترۆمه‌ن (Harry Truman) و جۆن ئێف كه‌نه‌دی (John F. Kennedy)  له‌ شه‌ش هه‌ڵبژاردندا زۆرینه‌ی ده‌نگه‌ گشتییه‌كان وه‌چه‌نگ بخه‌ن.

به‌ ڕێبه‌رایه‌تیی كه‌سانی وه‌ك ڤیلیام مه‌ك كێنلی (William McKinley) و تیۆدۆر ڕۆزڤێلت  (Theodore Roosevelt) و هێربێرت هۆڤه‌ر (Herbert Hoover)، كۆماریخوازه‌كان سه‌ركه‌وتنی هاوشێوه‌یان له‌ ساڵی  1896 تا ساڵی 1924 و له‌ ساڵی 1900 تا ساڵی 1928 مسۆگه‌ر كرد.

ئه‌وه‌ له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ "پارتی كۆماری" له‌ حه‌وت (7) هه‌ڵبژاردن له‌ هه‌شت(8) هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵانی 1860 تا 1888، زۆرینه‌ی ده‌نگی ئێلیكتۆراڵیان به‌ده‌ست هێنا، به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا ته‌نیا توانییان له‌ پێنج (5) هه‌ڵبژاردندا زۆرینه‌ی ده‌نگی گشتی به‌ده‌ست بێنن. هه‌روه‌ها "كۆمارییەکان" توانییان له‌ پێنج (5) هه‌ڵبژاردن له‌ شه‌ش(6) هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵانی 1968 تا 1988 ده‌نگی زۆرینه‌ی خه‌ڵك به‌ده‌ست بێنن. به‌ڵام پاشان، سه‌ركه‌وتن له‌ كێبركێیه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی دوایییان له‌ده‌ست چوو و ته‌نیا  به‌ تۆماركردنی به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی ده‌نگی خه‌ڵك له‌ پێنج (5) هه‌ڵبژاردن له‌ حه‌وت (7) هه‌ڵبژاردن  كۆتایییان به ‌كاری خۆیان هێنا. به‌ دیوێكی تردا، ده‌توانین بڵێین كه‌ دیموكراته‌كان هێشتا نه‌یانتوانیوه‌ بگه‌نه‌ ڕێژه‌ و ئاستی كۆماریخوازه‌كان. له‌ پێنج سه‌ركه‌وتن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ ساڵی 1992وه‌، دیموكراته‌كان له‌ دوو هه‌ڵبژاردن كه‌ "باراك ئۆباما"  براوه‌ی بوو، توانییان زۆرینه‌ی ڕه‌ها یاخود یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنن.

 سه‌ره‌ڕای ڕاگه‌یاندنی ناڕاسته‌وخۆی پاڵپشتیی لیبراڵه‌كان و پاڵیوراوه‌كانی پارته‌‌ چه‌په‌كان،  هیلاری كلینتۆن، ئه‌گه‌ر زاڵبوون و سه‌رووتربوون (باڵاده‌ستی)ی خۆیشی بپارێزێت، ئه‌وه‌ له‌وانه‌یه‌ نه‌توانێت ڕێژه‌ی زۆرێنه‌ی 50%ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت. له‌ كاتێكدا له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشووتر، پارتی براوه،‌ ڕێژه‌ی 50%ی ده‌نگه گشتییه‌كانی وه‌ده‌ست ده‌خست. له‌وه‌یش گرنگتر ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "دیموكراته‌كان" زۆرینه‌ی كۆنگرێسیشیان له‌ده‌ستدا نییه‌. به‌ڵام سه‌ره‌ڕای ئه‌وانه‌یش ئه‌گه‌ر‌ هیلاری كلینتۆن، سه‌ركه‌وتنێك‌ به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی گشتیی ده‌نگده‌ران به‌ده‌ست بێنێت،‌ ده‌توانێت ده‌ربڕی قازانجی حزبیی بێوێنه‌ی پارتی دیموكراته‌كان بێت له‌ حه‌وت هه‌ڵبژاردنی ئه‌م دواییه‌ی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمار له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا.

ئه‌وه‌ به‌و مانایه‌یه‌ كه‌ وه‌كو ڕابردوو، دیموكراته‌كان توانیویانه پاڵپشتیی كه‌مینه‌كان، سپێپێسته‌ خاوه‌ن بڕوانامه‌‌ زانستییه باڵا‌كان، ‌ سیكۆلاره‌كان و ده‌نگده‌ره‌ سه‌ڵته‌كان(به‌تایبه‌ت ئافره‌تان) مسۆگه‌ر بكه‌ن و هاوپه‌یمانی و به‌ره‌یه‌كی هاوته‌ریب و هاوئاراسته‌ له‌گه‌ڵ پارتی دیموكرات له‌ كۆمه‌ڵگادا پێك بێنن."

ئه‌وه‌ له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ دۆناڵد ترامپ، به‌ دژایه‌تیكردنی له‌گه‌ڵ مسوڵمانان و كۆچبه‌ره‌ نایاسایییه‌كان و گوتاری نه‌خوازراو و قبووڵنه‌كراوی له ‌هه‌مبه‌ر ژنان، پارتی كۆماری خستووه‌ته‌ خاڵی به‌رامبه‌ری ئه‌و گۆڕانكارییانه‌وه‌،‌ كه‌ ده‌نگه‌ره‌ ئه‌مریكییه‌كان خوازیار و به‌دوایه‌وه‌ن.

سه‌رچاوه:‌ The Atlantic