 |
2016-10-20
ئازادکردنی مووسڵ و چاره‌نووسی دواڕۆژی عێراق
نووسه‌ر: عه‌لی مه‌عمووری (توێژه‌ری ئایینی)
وه‌رگێڕ: ساماڵ ئه‌حمه‌دی
چه‌ند ڕۆژێکه ده‌ست به ئۆپه‌راسیۆنی ئازادکردنی مووسڵ کراوه. عه‌لی مه‌عمووری، شرۆڤه‌کاری سیاسی و توێژه‌ری ئایینی، له‌م وتاره‌دا ئاماژه به‌وه ده‌كات که ئه‌م شاره، گه‌وره‌ترین شاری سوننه‌نشینی عێراقه و زۆربه‌ی فه‌رمانده پله‌به‌رزه‌کانی به‌عسیش خه‌ڵکی ئه‌م شاره بوونه، بۆیه ئازادکردنه‌که‌ی، به خاڵێکی وه‌رچه‌رخان له دواڕۆژی عێراقی یه‌کگرتوودا له قه‌ڵه‌م ده‌دات. به گوته‌ی مه‌عمووری، چاره‌نووسی مووسڵ به ڕاده‌ی تواناییی سێ گرووپه گه‌وره‌که‌ی شیعه و سوننه و کورد له پێکهێنانی سازانێکی نیشتیمانی له‌سه‌ر بارودۆخی گشتیی عێراق و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی ناوچه جوداوازه‌کانی به‌ستراوه‌ته‌وه و، پێوه‌ندییشی به‌وه‌وه هه‌یه که ئه‌م گرووپانه تا چ ڕاده‌یه‌ک ده‌توانن خۆیان له کارتێکه‌ریی هێزه ده‌ره‌کییه پشتیوانه‌کانیان به‌دوور بگرن و چوارچێوه‌یه‌کی نیشتمانی بۆ عێراقی دادێ دروست بکه‌ن.
دوای پتر له دوو ساڵ زاڵبوونی گرووپی داعش به‌سه‌ر شاری مووسڵدا، له لایه‌ن هێزه هاوبه‌شه عێراقییه‌کانه‌وه ده‌ست به ئۆپه‌ڕاسیۆنی ئازادکردنه‌وه‌ی ئه‌و شاره کرا. تا ئێستا گه‌لێک شاری دیکه‌یش له لایه‌ن هێزه عێراقییه‌کانه‌وه له‌ژێر ده‌ستی داعش ئازاد کراون. به‌ڵام گرنگیی شاری مووسڵ و کارتێکه‌رییه‌که‌ی له‌سه‌ر چاره‌نووسی گشتیی عێراق، به‌ته‌واوه‌تی جواداوازه. دواڕۆژی شاری مووسڵ پاش ئازادکردنه‌وه‌ی، چاره‌نووسی گشتیی وڵاتی عێراق و ئیمکانی به‌رده‌وامبوونی وه‌کووو وڵاتێکی یه‌کگرتوو، یان دابه‌شبوونی ئه‌و وڵاته دیاری ده‌کات. هۆکاری ئه‌م بابه‌ته پێوه‌ندیی هه‌یه به هه‌ڵکه‌وته‌ی ستراتیژیی شاره‌که، ناکۆکییه نێوخۆیی و ده‌ره‌کییه‌کان له‌سه‌ری، جوراو‌جۆریی دانیشتووانه‌که‌ی و، ڕۆڵه سه‌ره‌کییه‌که‌ی له نێوان ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی عێراقدا.
مووسڵ گه‌وره‌ترین شاری سوننه‌نشینی عێراقه، که زۆربه‌ی فه‌رمانده پله‌به‌رزه‌کانی به‌عس و سه‌ركرده سوننه‌كانی عێراق له‌م شاره‌وه سه‌ریان هه‌ڵداوه. له‌به‌ر ئه‌مه، چاره‌نووسی ئه‌م شاره به شێوه‌یه‌کی سروشتی، کاریگه‌ری له‌سه‌ر چاره‌نووسی سه‌رله‌به‌ری ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی عێراق داده‌نێت. ئه‌گه‌ر دۆخی دواڕۆژی ئه‌م شاره به‌ره‌و جۆرێک سه‌ربه‌خۆیی یان حکوومه‌تی فیدراڵی بچێت، ئه‌گه‌ری زۆره، ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی دیکه‌ی عێراقیش، که سنووریان له سنووری مووسڵ ده‌گه‌ڕێته‌وه، خۆیان بده‌نه پاڵی. ئه‌گه‌ر شتێکی له‌م چه‌شنه‌یش وه‌ڕاست بگه‌ڕێ، سنوور و پێوه‌ندیی هاوبه‌شی نێوان حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستانی عێراق و به‌غدا ده‌پچڕێت و، سه‌ربه‌خۆیی کوردستان ده‌بێته بابه‌تێکی ناچاره‌کی. که‌واته مووسڵ له‌گه‌ڵ عێراق بێت یان لێی داببڕێت، به هه‌موو شێوه‌یه‌ک و ڕاسته‌وخۆ، کاریگه‌ری له‌سه‌ر چاره‌نووسی گشتیی عێراق داده‌نێت.
هاوسنووریی مووسڵ له‌گه‌ڵ ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی سووریا، بیرۆکه‌ی پێکهاتنی وڵاتێکی سوننه له ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی عێراق و سووریا ده‌خاته ڕوو. ئه‌م بیرۆکه‌یه له لایه‌ن عه‌ره‌بستانی سعوودی و قه‌ته‌ر و تورکیا‌وه پشتیوانیی لێ ده‌کرێت. هۆکاری ئه‌وه‌ی که ئێستا تورکیا زۆر مکوڕه له‌سه‌ر به‌شداریکردن له ئازادکردنی مووسڵدا ئه‌وه‌یه که، تورکیا ده‌یه‌وێ له دیاریکردنی چاره‌نووسی ئه‌م شاره‌دا ده‌ستی هه‌بێ. سه‌رباری ئه‌مه‌یش، خاوه‌ندارێتیی مووسڵ له کۆنه‌وه له نێوان عێراق و تورکیا‌دا مشتومڕی له‌سه‌ر بووه. ساڵی ١٩٢٦ به پشتیوانیی بریتانیا و پاش ده‌رچوونی بڕیارنامه‌ی کۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌کان، خاوه‌ندارێتیی ئه‌م شاره بۆ عێراق ساغ بووه‌وه. سه‌رباری ئه‌مه، تورکیا تا ساڵانێکی زۆر دواتریش، هه‌ر له‌سه‌ر بانگه‌شه‌كه‌ی خۆی ده‌ڕۆیشت و، ئێستایش له‌نێو قسه و وتاری ڕێبه‌رانی تورکیا‌دا ئاماژه‌ی پێ ده‌کرێت.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی که ناوچه سوننه‌نشینه‌کانی عێراق به‌ته‌واوه‌تی له‌و وڵاته جودا ببنه‌وه یان سه‌ربه‌خۆییی ڕێژه‌یی وه‌ربگرن، بوار بۆ په‌ره‌سه‌ندنی بڕشت و نفووزی ئێران له ناوچه شیعه‌نشینه‌کانی نێوه‌ند و باشووری ئه‌و وڵاته‌دا خۆشتر ده‌بێت. ئه‌م بابه‌ته‌یش ده‌بێته هۆی په‌ره‌سه‌ندنی تایه‌فه‌گه‌رایی و دابه‌شبوونی کرده‌کیی ئه‌و ناوچانه‌ی له‌ژێر ده‌ست و بڕشتی گرووپه‌یلی پێکه‌وه‌ده‌رگیری ناوچه‌که‌دان و کۆمه‌ڵێک به‌ره‌ی نوێ بۆ په‌ره‌سه‌ندنی جه‌نگه تایه‌فییه‌کان ده‌کاته‌وه.
شاری مووسڵ و ناوچه‌کانی ده‌وروبه‌ری، به نیشتمانی گه‌لێک که‌مه‌نه‌ته‌وه‌ی عێراقی ده‌ناسرێت. کریستیانه‌کان به ئایینزا جۆربه‌جۆره‌کانیانه‌وه له ده‌شتی نه‌ینه‌وای لای باکوور و ڕۆژاوای مووسڵ، ڕابردوویه‌کی دیرۆکیی زۆر کۆنیان هه‌یه. شوێنی سه‌ره‌کیی نیشتمانی ئێزدییه‌کان له شنگاله، که که‌وتووه‌ته خۆرئاوای مووسڵ. کاکه‌یییه‌کان و تورکما‌نه‌کان (تورکانی عێراقی) و شیعه‌کانیش، که‌مینه‌کانی دیکه‌ی نیشته‌جێی پارێزگای مووسڵن، که هه‌م له ناوچه جۆربه‌جۆره‌کانی ئه‌و پارێزگایه‌دا ده‌ژین و هه‌م له‌نێو پارێزگاکه، واته له نێوه‌ندی شاری مووسڵیشدا هه‌ن. به‌شی هه‌ره‌زۆری ئه‌م که‌مه‌نه‌ته‌وانه، پاش زاڵبوونی داعش به‌سه‌ر ناوچه‌کانیاندا له شوێنی خۆیان ڕاو نران. ئێستا چاره‌نووسی ئه‌و که‌مه‌نه‌ته‌وانه و بابه‌تی گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ سه‌ر زێدی خۆیان و شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ناوچه‌کانیان له گرفته ڕژده‌کانی پاش ده‌ورانی داعشه، که کاریگه‌ریی له‌سه‌ر دۆخی گشتیی شاره‌که و سه‌رله‌به‌ری عێراقیش داده‌نێت. ده‌سته‌یه‌ک له‌و که‌مه‌نه‌ته‌وانه داوای نیمچه‌سه‌ربه‌خۆییی ناوچه‌کانیان له‌ژێر چاودێری و پشتیوانیی نێوده‌وڵه‌تیدا ده‌که‌ن، که ئاکامه‌که‌ی ده‌بێته هۆی دابه‌شبوونی زیاتری عێراق و هه‌ڵکشانی داواکاریی جوداییخوازانه له‌نێو گرووپه جواداوازه نه‌ته‌وه‌یی و ئایینزایییه‌کانی ئه‌و وڵاته‌دا و، سه‌ره‌نجامه‌که‌یشی ڕه‌نگه هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی عێراق بێت و ئیتر وڵاتێکی یه‌گکرتوو به ناوی عێراق نه‌مێنێت.
بوونی میلیشیاكانی شیعه (حه‌شدی شه‌عبی) یه‌کێک له گرفته‌کانی دیکه‌ی ئازادکردنی مووسڵه. هه‌رچه‌ند سه‌رۆکوه‌زیرانی عێراق فه‌رمانی پێ کردوون، که له ده‌ره‌وه‌ی شار ته‌نیا پشتیوانی له هێزه‌کانی سوپا و پۆلیس بکه‌ن، به‌ڵام هیچ گه‌ره‌نتییه‌ک نییه که بڵێی ئه‌مانه به بیانووی جۆربه‌جۆره‌وه خۆیان به‌نێو شاره‌که‌دا ناکه‌ن. به‌شێک له‌و هێزانه دانیشتووانی ڕه‌سه‌نی شیعه‌ی ته‌له‌عفه‌رن له ڕۆژاوای مووسڵ و، به مافی سروشتیی خۆیانی ده‌زانن بچنه‌وه زێدی خۆیان. بیجگه له‌مه، له‌وانه‌یه گرووپی تری شیعه‌یش له‌گه‌ڵ سوپا و پۆلیسی عێراق بچنه نێو شاری مووسڵه‌وه. ڕه‌نگه چوونی ئه‌م گرووپانه بۆ نێو شاری مووسڵ، ببێته هۆکاری کڵپه‌سه‌ندنی دووباره‌ی تایفه‌گه‌رایی و بوار بۆ هێزه ده‌ره‌کییه‌كان و ناکۆکییه نێوخۆیییه‌کان خۆش بکات، که خۆیان له دیاریکردنی چاره‌نووسی مووسڵی دوای داعش هه‌ڵقورتێنن.
به‌رژوه‌ندییه ئابوورییه جۆربه‌جۆره‌کانی گرووپه ده‌ره‌کی و نێوخۆیییه چالاکه‌كان له دیاریکردنی دۆخی مووسڵیشدا کاریگه‌ری له‌سه‌ر دیاریکردنی دۆخی گشتیی عێراق داده‌نێت. شاری مووسڵ خاوه‌نی سه‌رچاوه‌گه‌لی ئاوه، که بۆ ناوچه‌کانی نێوه‌ند و باشووری عێراق زۆر گرنگه، هه‌روه‌ها خاوه‌نی گه‌لێک سه‌رچاوه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندی نه‌وتیشه. قازانجه ئابوورییه‌کانی ئه‌م سه‌رچاوانه و شێوه‌ی دابه‌شکردنیان له نێوان گرووپه جوداوازه‌کاندا، یه‌کێک له هۆکاره گرنگه‌کانی دیاریکردنی چاره‌نووسی ئه‌م شاره و سه‌رله‌به‌ری عێراقیشه. سه‌رباری ئه‌مانه، هه‌ڵکه‌وته‌ی ستراتیژیی ئه‌م ناوچه‌یه له باری بایه‌خی ترانزیتییه‌وه، ڕۆڵێکی چاره‌نووسسازی سه‌باره‌ت به دیاریکردنی دۆخی گشتیی عێراق به‌م ناوچه‌یه به‌خشیوه. پارێزگای نه‌ینه‌وا، ئه‌ڵقه‌ی پێوه‌ندیی وڵاتانی که‌نداوی فارسه له ڕێی ناوچه‌کانی باشووری عێراقه‌وه بۆ تورکیا و سووریا و له ڕێی ده‌ریای مه‌دیته‌رانه (ناوه‌ڕاست)وه بۆ ئاوه ئازاده‌کان و ئه‌ورووپا. کردنه‌وه‌ی شاڕێگه‌یه‌کی ترانزیتیی له‌م جۆره، ده‌بێته هۆی دابه‌زینی به‌رچاوی گواستنه‌وه‌ی کاڵای نێوان ڕۆژهه‌ڵات و ڕۆژاوا که ئێستا به لایه‌نی زۆره‌وه له نۆکه‌ندی سویزه‌وه ئاڵووێر ده‌کرێت.
ئاکامی ئه‌و دۆخه‌ی باسی لێوه کرا، ده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر ڕاده‌ی توانای سیاسه‌تمه‌دارانی عێراق له هه‌رسێ گرووپه گه‌وره‌که‌ی شیعه، سوننه و کورد، که بتوانن پێکه‌وه‌سازانێکی نیشتیمانی له‌سه‌ر دۆخی گشتیی عێراق و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی ناوچه جۆربه‌جۆره‌کانی پێک بێنن، هه‌روه‌ها پێوه‌ندیشی هه‌یه به‌وه‌ی که تا چ ڕاده‌یه‌ک ئه‌م گرووپانه ده‌توانن خۆیان له کارتێکه‌ریی هێزه ده‌ره‌کییه پشتیوانه‌کانیان بە دوور بگرن و چوارچێوه‌یه‌کی نیشتیمانی بۆ عێراقی دادێ دروست بکه‌ن. وه‌ڵامدانه‌وه به‌م پرسیاره، دۆخی داهاتووی عێراق له باری به‌رده‌وامبوونی وه‌کوو وڵاتێکی یه‌گکرتوو، یان دابه‌شبوونی به‌سه‌ر ناوچه‌گه‌لی بچووکدا دیاری ده‌کات.
سه‌رچاوه: