 |
2016-10-29
هه‌شت فاكته‌ری یه‌‌كلاكه‌ره‌وه، كه شێوازی شه‌ڕی مووسڵ ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن
نووسه‌ر: زه‌لمای خه‌لیلزاد
پێنووس: چاوه‌ڕوان ده‌كرێت شه‌ڕی حكوومه‌تی عێراق و هێزه‌كانی پێشمه‌رگه بۆ گرتنه‌وه‌ی مووسڵ به پاڵپشتیی ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا، شه‌ڕێكی درێژخایه‌ن بێت، شه‌ڕێك كه تازه ده‌ست پێ كراوه. گۆڕانكارییه‌كان و چۆنیه‌تیی پێشكه‌وتنی ئه‌م ئۆپه‌راسیۆنه پێشبینی ناكرێت، به‌ڵام هه‌شت فاكته‌ر یاخود هۆكار ده‌ره‌نجامی كۆتاییی ئه‌م شه‌ڕه ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن:
بڕیارێك كه داعش ده‌یدات:
ئایا داعش ده‌ست به شه‌ڕێكی تاقه‌تپرووكێن و درێژخایه‌ن ده‌كات، یاخود پاشه‌كشه ده‌كات و شه‌ڕی خۆی له عێراق، بۆ كاتێكی تر هه‌ڵده‌گرێت؟ له جیاتی ئه‌وه‌ی عێراق دوایین بنكه‌ی داعش بێت، داعش ده‌توانێت بگه‌ڕێته‌وه بۆ سووریا یاخود له بیابانی به‌رفراوانی نێوان ئه‌نبار و مووسڵ بڵاو بێته‌وه، شوێنێك كه ئێستایش به‌شێك له پێداویستییه‌كانی خۆی تێدا حه‌شار داوه. به‌گریكردنی مان و نه‌مان له مووسڵدا، نه‌ك ته‌نیا له‌سه‌ر خه‌ڵكی ئاسایی و سڤیلی مووسڵ گران ڕاده‌وه‌ستێ، به‌ڵكوو شكستێكی كاره‌ساتباریشه بۆ داعش و پێگه و ڕێكخراوه‌كه‌یان له ئاستی جیهانیدا. گه‌ڕانه‌وه بۆ سووریا و په‌رشوبڵاوبوونه‌وه له بیابان، جه‌نگ له عێراقدا بۆ كاتێكی تر ده‌گوازێته‌وه.
خێراییی سه‌ركه‌وتنی سه‌ربازی له مووسڵدا:
ده‌رفه‌تێكی باش له ئارادایه كه ئۆپه‌راسیۆنی مووسڵ، له كۆتاییدا ببێته هۆی له‌ناوبردنی ڕیشه‌ییی داعش، به‌ڵام خێرایی له شه‌ڕێكی له‌م شێوه‌یه‌دا كاریگه‌رییه‌كی به‌رچاوی له‌سه‌ر خولێكی مێژوویی له ڕووداوه‌كاندا هه‌یه. له به‌رامبه‌ریشدا، ئه‌گه‌ر پێكدادانه‌كان درێژه بكێشێت، ئه‌وه ئه‌كته‌ره جۆراوجۆره‌كانی وه‌ك ئه‌مریكا و ئێران و توركیا و په‌كه‌كه و میلیشیا شیعه‌كان، هه‌وڵ ده‌ده‌ن ڕووداوه‌كان له قازانج و به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیاندا بگۆڕن.
ڕۆڵی میلیشیا شیعه‌كان:
سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، حه‌یده‌ر عه‌بادی، ده‌رباره‌ی پرسی به‌شداریی میلیشیا شیعه‌كان له شه‌ڕی مووسڵدا زۆر دڵنیا نییه و دوودڵه. عه‌بادی له ڕۆژی یه‌كه‌می ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌دا، به‌ڵێنی دا كه ته‌نیا سوپای عێراق و پۆلیسی نه‌ته‌وه‌یی، ئه‌و هێزانه‌ن كه ده‌چنه ناو مووسڵه‌وه. هه‌رچه‌نده تێگه‌ییشتنی ئه‌وه هه‌بوو كه هێزه‌كانی پێشمه‌رگه، ده‌چنه ناو به‌شه كوردییه‌كانی شاری مووسڵ. میلیشیا شیعه‌كانیش له مۆبالیزه‌كردنی خه‌ڵكدا، بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی ئاسایشی هێڵه‌كانی پشتیوانی به مه‌به‌ستی پێشكه‌وتنی هێزه سه‌ربازییه‌كان، ڕۆڵێكی بنچینه‌یییان هه‌یه. به‌ڵام له‌وانه‌یه عه‌بادی ئه‌و توانا و هێزه پێویسته‌‌ی نه‌بێت كه ڕێگه له به‌شداریی میلیشیا شیعه‌كان بگرێت. بارگرژی له نێوان شیعه و سوننه، ده‌توانێت له هه‌موو عێراقدا بڵاو ببێته‌وه و، ببێته هۆی په‌ره‌سه‌ندنی توندڕه‌وی.
ڕۆڵی توركیا:
بارگرژیی نێوان ئانكا‌را و به‌غدا له‌سه‌ر به‌شداری و بوونی هێزه‌كانی سوپای توركیا له نزیك مووسڵ، هه‌روا دێت و توندتر ده‌بێته‌وه. سه‌رۆككۆماری توركیا، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، پێ ده‌چێ كه هه‌روا مكوڕ بێت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه ڕۆڵی كاریگه‌ری له داهاتووی مووسڵدا هه‌بێت و، سه‌ره‌ڕای دژایه‌تیی به‌غدا، چاوه‌ڕوان ده‌كرێ به درێژاییی شه‌ڕه‌‌كه، له هه‌ندێ شوێندا به‌شداری و ده‌ستێوه‌ردان بكات. توركیا حه‌زی له‌وه‌یه كه پاڵپشتیی له توركمانه سوننه‌كان بكات. هه‌روه‌ها ئانكا‌را، به‌گومانه‌وه چاودێریی چالاكی و جموجووڵه‌كانی هێزه‌كانی په‌كه‌كه و یه‌په‌گه له ناوچه‌ی شنگال ـــ نێوان مووسڵ و سووریا ـــ ده‌كات. ئه‌گه‌ری ئه‌وه هه‌یه كه ده‌ستێوه‌ردانی به‌هێزی توركیا، ببێته هۆی تووڕه‌بوونی میلیشیا شیعه‌كان و كاردانه‌وه‌یانی به دوای خۆیدا بێنێت.
بارگرژی له نێوان به‌غدا و كورده‌كان:
هه‌رچه‌نده حكوومه‌تی عێراق و كورده‌كان، هاوكارییه‌كی توندوتۆڵیان بۆ پێكه‌وه به‌ڕه‌وڕووبوونه‌وه‌ی داعش له مووسڵدا هه‌یه، به‌ڵام ناتوانین ئه‌گه‌ری پێكدادانی نێوان ئه‌م دوو لایه‌نه له‌به‌رچاو نه‌گرین. هه‌رچه‌نده گوشاری كورده‌كان بۆ سه‌ربه‌خۆیی، ئه‌وله‌وییه‌تێكی كه‌متری به به‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڕه‌شه‌كانی داعش هه‌یه، به‌ڵام ناكۆكییه‌كانی كورده‌كان و به‌غدا له‌سه‌ر دۆخی كه‌ركووك و ناوچه‌كانی تر، كه ئێستا له‌ژێر كۆنترۆڵی كورده‌كاندایه، هه‌ر به‌رده‌وامه. پاش كۆتاییهاتنی ئه‌و ئۆپه‌راسیۆنه، "مه‌سعوود بارزانی" به دوای په‌یوه‌ندییه‌كی نوێدایه،؛ به‌م پێیه‌یش گوشار بۆ سه‌ر به‌غدا زیاتر ده‌كات. كورده‌كان، بۆ قۆناغێكی دیاریكراو، به دوای سه‌ربه‌خۆیییه‌كی خێرا، یاخود ئۆتۆنۆمییه‌كی ناوچه‌یییه‌وه‌ن. نه‌بوونی ڕێككه‌وتن له نێوان به‌غدا و كورده‌كان به درێژاییی ئه‌م ڕێگه و قۆناغه، به‌رزبوونه‌وه‌ی بارگرژییه‌كانی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
حكوومه‌تی خۆجێیی:
ناكۆكییه‌كی به‌رچاو سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تیی ڕێكخستنی حكوومه‌تی داهاتووی مووسڵ هه‌یه. بیركردنه‌وه (ڕوانگه)ی ئێستا له به‌غدا ده‌رباره‌ی به‌پارێزگاربوونی نه‌وفل حه‌مادی(Nawfal Hammadi) له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌نجوومه‌نی پارێزگایه، كه له نه‌ینه‌وادا ڕێبه‌رایه‌تییه‌كه ده‌گرێته ئه‌ستۆ. ئه‌نجوومه‌نێك، كه له‌وانه‌یه له نێوان نوێنه‌رانی به‌غدا و نوێنه‌رانی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان پێك بێت، به‌ڵام ده‌بێت چاوه‌ڕوان بین كه ئایا ئه‌م هاوكێشه‌یه ده‌بێته جێگه‌ی ڕه‌زامه‌ندیی لایه‌نه‌كان و، ئایا خه‌ڵكی نه‌بنه‌وا پشتیوانیی لێ ده‌كه‌ن؟ هه‌روه‌ها ده‌بێت بزانین كه ئایا كورده‌كان و ئه‌و كه‌مینانه‌ی كه ده‌سه‌ڵاتیان له نه‌ینه‌وادا هه‌یه پێشوازی له دروستبوونی پارێزگایه‌كی سه‌ربه‌خۆ ده‌كه‌ن؟ ئایا ئه‌و ئازادییه‌یان ده‌بێت كه له نێوان په‌یوه‌ستبوون به هه‌رێمی كوردستانه‌وه، یاخود مانه‌وه وه‌ك به‌شێكی ئۆتۆنۆمی له هه‌رێمی فیدراڵی نه‌ینه‌وادا، یه‌كێكیان هه‌ڵبژێرن؟
دووباره‌بنیاتنانه‌وه و پێداویستییه مرۆیییه‌كان:
پێ ده‌چێت هیچ پرۆژه‌یه‌كی نوی بۆ دووباره‌بنیاتنانه‌وه له دوای ئازادكردنه‌وه‌ی مووسڵ، له ئارادا نه‌بێت. ئیداره‌ی ئۆباما له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا، كه بۆ پێدانی یارمه‌تی به هاووڵاتیانی مووسڵ، كه پێش ئازادكردنه‌وه‌ی ئه‌و شاره هه‌ڵاتوون، هاوكاری ده‌كات، به‌ڵام هیچ به‌رنامه‌یه‌كی بۆ پرسه درێژخایه‌نه‌كان و دووباره‌نیشته‌جێكردنی خه‌ڵكی سڤیل له دوای كۆتاییهاتنی شه‌ڕ و گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ مووسڵ، پێ نییه. ڕێك هه‌مان ئه‌و ڕووداوه‌ی بۆ ئه‌و ناوچانه‌ی تر، كه له ده‌ستی داعش ڕزگار كران، ڕووی دا.
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش، دابه‌زینی نرخی نه‌وت، حكوومه‌تی به‌غدای خستۆته ناو بارودۆخێكی داراییی زۆر دژوار و ناڕوون و، به‌م پێیه‌یش عێراق بۆ هه‌بوونی پلانێكی بنیاتنانه‌وه، پێویستیی به یارمه‌تی هه‌یه. درێژه‌پێدانی ئه‌م پرۆسه‌یه له‌وانه‌یه ببێته هۆی دووباره‌بوونه‌وه‌ی ئه‌و كه‌مته‌رخه‌مییه‌ی كه له فه‌للوجه و ڕومادی ڕووی دا.
پڕژانه‌سه‌ر هۆكاره بنچینه‌یی یاخود ڕیشه‌یییه‌كان:
هۆكاری ڕیشه‌ییی جه‌نگی ناوخۆی عێراق، هه‌موو ئه‌و سیاسه‌ته تائیفییانه‌ی حكوومه‌ته‌كانی پێشووتری عێراق و شكستی سیسته‌می سیاسیی ئه‌و وڵاته له دروستكردنی میكانیزمی گونجاوی دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵاتدا ده‌گرێته‌وه. ئه‌گه‌ر عێراق دوای ئازادكرنه‌وه‌ی مووسڵ، نه‌پڕژێته سه‌ر ئه‌و پرسه ڕیشه‌یی و بنچینه‌یییانه، ئه‌وه به‌دڵنیاییه‌وه دیسانه‌وه داعش سه‌ر هه‌ڵده‌داته‌وه.
داعش خۆی، له‌ژێر خۆڵه‌مێشی ئه‌لقاعیده‌وه، كه له نێوان ساڵانی 2006 تاوه‌كوو 2009 شكستی خواردبوو، سه‌ری هه‌ڵهێنا. به هۆی شكستی حكوومه‌تی عێراق له به‌ڕێوه‌بردنی وڵات و به‌رزبوونه‌وه‌ی ڕه‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وتی شكستخواردوو (فاشل) به درێژاییی خولی دووه‌می سه‌رۆكایه‌تیی پێشووتری ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران، نووری مالیكی، تووڕه‌ییی تائیفی، دیسانه‌وه دروست بوو و ده‌ستی پێ كرده‌وه.
زۆرن ئه‌و كه‌سانه‌ی له ناوچه‌كه‌دا بڕوایان وایه كه ئیداره‌ی ئۆباما، ویستی ئه‌وه‌ی هه‌یه كه ئازادكردنه‌وه‌ی مووسڵ، وه‌ك پرۆژه و میراتی ئیداره‌كه‌ی پێش هه‌ڵبژاردنه‌كانی مانگی نۆڤێمبه‌ر، نیشان بدات. به‌ڵام په‌له‌كردنی ئۆباما و، ویستی ئه‌وه‌ی كه به‌خێرایی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت، سه‌ر‌نجه‌كان له‌سه‌ر پرسه بنچینه‌یییه درێژخایه‌نه‌كانی وه‌ك دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات و ڕێكخستنی ده‌سه‌ڵاتی نه‌ته‌وه‌ییی نوێ ، لا ده‌بات ( ئاراسته‌كه‌ی ده‌گۆڕێت).
ئه‌وه پرسێكی ژیانییه، كه گرنگی به پرس و ڕێگه‌چاره درێژخایه‌نه‌كانی كێشه و گرفتی تیرۆریزم و توندڕه‌وی له عێراقدا بدرێت. ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌هێز و سه‌ركه‌وتوو، بۆ لابردنی كێشه‌ی ئێستای عێراق، زۆر گرنگه، به‌ڵام ته‌نیا به‌و مه‌رجه‌ی كه گرنگی بدرێته سه‌رده‌می پاش ته‌واوبوونی ئه‌و ئۆپه‌راسیۆنه‌یش. به‌پێچه‌وانه‌وه، هه‌ر جۆره سه‌ركه‌وتنێك له مووسڵدا، ته‌نیا ده‌بێته هۆی ده‌ستپێكردنی قۆناغێكی نوێ له جه‌نگی ناوخۆ له عێراقدا.
سه‌رچاوه: