2017-03-25

خوێندنەوەیەک بۆ "کورد لەنێو ڕۆژهەڵاتێکى ناڤینى پەڕپووت و هەلا هەلادا"

لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم

ئەم باسەى پرۆفیسۆر ئۆفرا بەنگیۆ[1] لە سەنتەرى بیگن- سادات بۆ دیراساتى ستراتیژى، بڵاوکراوەتەوە.

لێکۆڵەر، لە دەسپێکى باسەکەیدا ئاماژە بۆ ئەوە دەکا کە "وێڕاى بزووتنەوەکانى کورد لە هەر چوار پارچەى کوردستانى مەزندا، داواى مافى چارەى خۆنووسین دەکەن، لێ لە لێکدانەوەى خۆیاندا بۆ ئەم مافە کە لە چ فۆرمێکى سیاسیدا بەرجەستە دەبێ و لە زەویندا چۆن بەدى دێ، زۆر لێکجیان" و، ئەوەتا "کوردستانى عێراق بەشێنەیى بەرەو سەربەخۆیى هەنگاو هەڵدێنێتەوە، کوردستانى سووریا لە نێوەراستى چەند شۆڕشێکدایە، کوردستانى تورکیا لە سەردەمێکى هەرە تاریکى چەوساندنەوەى بێوێنەدایە و، کوردستانى ئێرانیش بەدواى دەراوێکى سیاسیدا دەگەڕێ."

لێکۆڵەر پرسیار دەکا کە "ئایا لە کاتێکدا تەواوى ناوچەکە لە بارێکى ناجێگیرى و گۆڕاندایە، کورد دەکارن نەخشەى ڕۆژهەڵاتى ناڤین بە شێوەیەک داڕێژنەوە کە خەونەکانیان لە دەوڵەتێکدا، یان لە قەوارەیەکى خۆبەڕێوەبەردا، بەدی بهێنن."

لێکۆڵەر قامک بۆ ئەو ڕاستییە ڕادەکێشێ کە دەوڵەته‌- نەتەوە لە هەر چوار وڵاتى تورکیا، ئێران، عێراق و سووریا، بوار و دەرفەتێکى کەمی بۆ گرۆ و کۆمەڵەى ئیتنیى  لە بابەتى کورد هێشتووەتەوە، کە دەیانەوێ ناسنامەى خۆیان بپارێزن. جاران کورد وەک کەمینەیەکى سەربەگۆبەند و نابوود و بێبەشکراو لە مافەکانى چاوى لێ دەکرا، لێ ئێستە کورد، کە 35 ملیۆنێک دەبێ، خۆى بە کەمینە نازانێ و، هەر چوار دەوڵەتە- نەتەوەیش بۆ هێشتنەوەى هێژموونی و یەکگرتووییى وڵاتەکانیان، نکووڵى لە بوونى کورد وەک کەمینەیەکى جیا لە نەتەوەى سەردەست، دەکەن. لێ لە سەدەى بیست و یەکەمدا، کوردى هەر چوار پارچەى کوردستان بە خۆناساندنیان وەک گرووپێکى ئیتنۆ-نەتەوەیى کە مافێکى چارەى خۆنووسینى هەبێ، خەسڵەتى شۆڕشیان بە ستاتۆ و ڕەوشى خۆیان بەخشیوە و، لە هەمان کاتدا دەیانەوێ ڕۆڵێکى پێشەنگ لە نەخشەکێشانەوەى جیۆستراتیژیى ناوچەکەدا بگێڕن.

لێکۆڵەر لە دیراسەکەیدا، هەوڵ دەدا ئەو داینامیکە هاوبەشانەى نێوان هەر چوار کۆمیونیتەى کورد و ئەو دەوڵەتانەى حوکمیان لێ دەکەن و جیاوازیى وێکچوونەکانى نێوانیان بدۆزێتەوە و بداتە بەر باس. كورد بە نەتەوەیەکى هەرە کۆنى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەزانێ و، ئاماژە بۆ ساڵنامەى کوردى دەکا کە لە 612ى پێش زایین و بە جەژنى نەورۆز دەست پێ دەکا؛ واتە پێش ساڵنامەى گریگۆرى و نزیکەى هەزار ساڵێک پێش ساڵنامەى ئیسلامى. وێڕاى ئەمەیش، کورد نه‌یانتوانیوه‌ لە مێژووى خۆیاندا دەوڵەتێکى سەربەخۆ و تایبەت بە خۆیان هەبێ، لێ بۆ ماوەى 300- 400 ساڵێک تا ناوەڕاستى سەدەى نۆزدەم، چەند میرنشینێکى تا ڕاددەیەک سەربەخۆیان هەبووە. پاش جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م، كورد خۆیان لەبارى سیاسییەوە لەنێو چوار دەوڵەتدا دیتەوە، بەڵام لە بارى جوگرافییەوە ناوچە کوردنشینەکان هەر بەسەریەکەوەن و، بە تێپەڕبوونى کات هەر پارچەیەک تایبەتمەندیى خۆى وەرگرتووە.

 لێکۆڵەر پێی وایە حکوومەتەکانى ناوەند لە هەر چوار دەوڵەتدا، میتۆدى هاوشێوەیان لە بەرانبەر کورداندا پێڕەو کردووە: "نکووڵیکردن لە ناسنامەى کوردى، دژایەتیى کوردبوون، چەوساندنەوە، پێکهێنانى پشتێنەى ئەمنى، ڕاگواستنەوەى دانیشتووان، لە هەندێ باریشدا پاکتاوى نەژادى." وێڕاى ئەم سیاسەتانەى سەره‌وه‌، "یادەوەریى مێژوویى، زمان و خاک" کوردانیان وەک نەتەوەیەکى جیاى نێو ئەو دەوڵەتانە هێشتووەتەوە و، سیاسەتەکانى بەعەرەبکردن، بەتورککردن، بەفارسکردن كە بە-لینگۆساید- ناسراوە، سەریان نەگرتووە.

ئەوجا نووسەر، ئاماژە بۆ خاڵێکى گرنگ دەکا و دەڵێ: "ئیسلامى سیاسى ڕەگى بەناو کۆمەڵگەى کوردیدا ڕۆ نەچووە و، ڕۆڵێکى گرنگى لە پێکهاتنى ناسنامەى کوردى، بزووتنەوەى نەتەوەیى، یان ئەداى سیاسیدا نەگێڕاوە." بە قسەى پڕۆفیسۆرى ناوبراو، لەنێو کورداندا، ناسنامەى نەتەوەیى، لە بارى ژیانەوە و خۆگرتندایە و چەند فاکتەرێکى جیا-جیا ڕۆڵیان لەم ڕێنیسانسەدا هەیه‌: کزى و نابوودیى ئەو دەوڵەت و حکوومەتانەى کوردیان چەوساندووەتەوە، ڕۆڵى یەکلاکەرەوەى میدیاى نوێ کە ڕۆڵێکى گرنگى لە زیندووکردنەوەى زمان و دروستکردنەوەى ڕایەڵکەى سنووربڕ گێڕاوە لەنێو کوردانى هەر چوار پارچەدا، ڕۆڵى دیاسپۆراى کورد لە ڕۆژاوا و بڵاوبوونەوەى خوێندەوارى.

لەسەرینى ئەمەوە ئاماژە بۆ پێکهاتنى "کۆمیونیتەیەکى خەیاڵى"ى کوردستانى مەزن دەکا کە چوار سەنتەرى هەیه‌: باکوور بە 15 ملیۆنەوە، ڕۆژهەڵات بە 7.5 ملیۆنەوە، باشوور بە 6.5 ملیۆنەوە، ڕۆژاڤا بە 2.5 ملیۆنەوە. لێکۆڵەر پێی وایە ئەو هەڵچوونەى لە ڕۆژهەڵاتى ناڤیندا دواى 2010ەوە هاتووەتە ئارا، دەکرێ ناوى "بەهارى کوردى"ی لێ بندرێ و، دوو پرۆسەى هاوکات ئەم بزاڤەیان خورت کردووە: داتەپینى دەوڵەتە- نەتەوە لە عێراق و سووریا و هاتنەئاراى ئەکتەرە نادەوڵەتییه‌كان کە کورد یەکێکە لەو ئەکتەرانە و، هەوڵ دەدا ئەو بۆشایییە پڕ بکاتەوە کە حکوومەتى ناوەندى لە سووریا و عێراق جێى هێشتووە و، ئەمەیش وای کردووە سنوورى جوگرافى کاڵ بێتەوە و هەستێکى نەتەوەییى سنووربڕ بێتە کایەوە و جه‌نگێکى ڕانەگەیەنراو بۆ سەربەخۆیى لە دژى ئەو دوو حکوومەتە ناوەندییە و دژ بە داعش بێتە ئاراوە. لێ ڕێچکەى نەتەوە-سازکردن و دەوڵەت-چێکرن، لە ناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکى دیکە لەبەر ئەم فاکتەرانە دەگۆڕێ: گرنگیى ئابوورى و ستراتیژیى هەر ناوچەیەکى کوردنشین، بەلانسى هێز لە نێوان ئەکتەرى نادەوڵەتى و دەوڵەتە- نەتەوەى دەوروبەر، پێوەندیى هەر یەک لە ئەکتەرى نادەوڵەتى و حکوومەتى ناوەند بە ڕۆژاواوە، بەهێزى و یەکگرتووییى ناسیۆنالیزمى کوردى بە بەراورد بە ناسیۆنالیزمى دەوڵەتى. لەم شەبەنگەدا، "کوردستانى عێراق" سەرێکى گرتووە و، سەرەکەى دیکەیش "کوردستانى ئێران"ە.

كوردستانى عێراق: بەشێنەیى هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیى

لێکۆڵەر، کوردستانى عێراق بە "نیمچەدەوڵەت" ناو دەبا و دەڵێ لە هەموو پارچەکانى دیکە لەپێشتر و، لە بارى سیاسییشەوە ڕێکخراوترە و هەموو کۆڵەگەکانى دەوڵەتێکى سەربەخۆى هەیه‌ و بۆ ئەمەیش ئاماژە بە په‌رلەمان، به‌ هێزى پێشمەرگە کە بووەتە "هێزێکى کارا و باش سازدراوى سەربازى"، به‌ بوونى پایتەخت، به‌ سروودى نەتەوەیى، بە جەژنى نەتەوەییى نەورۆز و، هه‌روه‌ها بە ئاڵا دەکا و بە کۆمەڵێ هێماى خۆجیاکردنەوەیان لە عێراق دەزانێ. هەروا باس لە گرنگیى هەر دوو فڕۆکەخانەى هەولێر و سلێمانى بۆ پێوەندیکردن بە دنیاى دەرەوە و بە بوونى 47 کۆمپانیاى 17 وڵات کە لە سەکتەرى نەوتدا کار دەکەن و ناردنەوەدەرەوەى نەوت لە ڕێگەى تورکیاوە بەجیا لەوەى عێراق، بە سیستەمى خوێندن و پەروەردەییى جیا، بە بوونى 28 زانکۆى حکوومى و تایبەت، بوونى ئەو حەمکە نوێنەرایەتییەى وڵاتانى بیانى کە زێتر بە وێنەى باڵوێزخانەن دەردەکەون، دەکا...

بە ڕاى لێکۆڵەر، سەرکەوتنى مۆدێلى کوردستانى عێراق، دەگەڕێتەوە بۆ فاکتەرى جیۆپۆلیتیک و سۆسیۆ-ئیکۆنۆمیک و ڕۆڵى سیمبوڵییانەى ڕابەرانى کورد لە هاتنەئاراى ئەو نیمچەدەوڵەتە کە بەرەو سەربەخۆییى تەواو هەنگاو هەڵدێنێتەوە. پاشان دێتە سەر کاریگەریى جه‌نگ لەسەر کوردان: جه‌نگى ئێران- عێراق 1980-1988، جه‌نگى کەنداو 1991 و، هاتنەئاراى حوکمڕانیى دیفاکتۆ و خۆبەخۆى کورد لە سەرووى ناوچەى ئارامەوە، ڕووخاندنى سەددام لە 2003 و نووسینەوەى دەستوورێک لە 2005دا کە فۆرمۆڵەیەکى ناوازەى سیستەمێکى فیدراڵى لە عێراق تێیدا جێگیر کراوە و، ڕەواییى بە خۆبەڕێوەبردنى کوردان دا. سەربارى هەمووانیش، پێوەندیى بەهێزى کوردستانى باشوورە بە ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکاوە.

لەگەڵ ئەوەیشدا هەرێمى کوردستان، بەو ئابوورییەى خۆیەوە کە پشت بە داهاتى نەوت دەبەستێ، گرفت و ئاریشەى هەن؛ نەوت بووەتە سۆنگەى پێوەندیى پتەو بە تورکیاوە، لێ گەندەڵى، مەحسوبییەت و مەنسوبییەت، ڕکابەریى توند لە نێوان پارتى و یەکێتى-یشى لەگەڵ خۆیدا هێناوەتە ئاراوە. لە هاوینى 2014ەوە، کوردستان لە جه‌نگێکى بێئاماندایە لەگەڵ داعش و دوچارى کۆمەڵێ تەحەددییاتى ئابوورى، سیاسى و سەربازى بووەتەوە و، ئەو جه‌نگەى داعش بڕیار دەدا کە ئایا کوردستانى باشوور دەبێتە دەوڵەتێکى سەربەخۆ، یان دەگەڕێتەوە بۆ ستاتۆى پێشووى وەک ئۆتۆنۆمییەکى نابوودى سەرکز؟

لەپڕ سەرهەڵدانى کوردستانى سووریا- ڕۆژاڤا:

هیچ شرۆڤەکارێک پێى وا نەبووە ئەو پارچەیە بتوانێ "ڕۆڵێکى گرنگ لەسەر تەختەشانۆى کوردیدا بنوێنێ" و لە ماوەیەکى کورتدا وەک یاریزانێک کە دەکرێ پشتى پێ ببەسترێ، دەربکەوێ. کوردى ئەوێ ڕایەڵکەى ئایدیۆلۆژى، سیاسى و سەربازییان لەگەڵ PKKدا هەیە. ئاخر كوردەکانى ئەوێ هەر لە سەردەمى "حافز ئەسەد"ەوە، لە هەشتاکانى سەدەى ڕابردووەوە، هان دەدران کە چەک بۆ پەکەکە هەڵبگرن و لە قەندیل مەشق بکەن. ئەم نفووزەى ئۆجالان بە دامەزرانى پەیەدە لە 2004 کە لە دواى 2011ەوە وەک حزبێکى کارا دەرکەوتووە، بەرجەستە بووە. یەپەگە و یەپەژە، کە لە 2012دا دامەزراون، وەک هێزێکى سەربازیى کارا، باڵادەستییان داوە بە پەیەدە، لە بەرانبەر 15 حزبدا کە لەناو ئەنەکەسەدا کۆ ببوونەوە.

نووسەر پێ بە پێ لە بزووتنەوەى سیاسیى کورد لە سووریا و ئەو چەوساندنەوەى دەرهەق بە کورد کراوە تا سەرهەڵدانى 2011، دواوە. دوا بە دواى خۆنیشاندان و ڕاپەڕین لە سووریا، بەشار ئەسەد، دەق تەباى سەددام حوسێن، لە ناوچە کوردنشینەکان کشایەوە و، هەر زوو پەیەدە بۆشاییى ئیدارى و ئەمنیى لە 10 شار و شارۆچکە و گەڕەکێکى کوردنشینى حەلەب پڕ کردەوە و حزبەکانى دیکەى پەراوێز خست و پاشان لە 2013دا کۆنترۆڵى ناوچەى "ڕمێلان"ى بە نەوت دەوڵەمەندى کرد. شەڕى کۆبانێ  (ئەیلوولى 2014 تا کانوونى دووەمى 2014) دژى داعش، کێرڤى کوردى لەوێ بردە سەرێ و سەرنجى دنیاى بۆ خۆ ڕاکێشا. ئاخر بەشار ئەسەد بۆ مانەوەى خۆى، چاوى لەو پەرەسەندنانەى ناوچە کوردنشینەکان پۆشى و، تەنانەت کورد بوونە هاوپەیمانى دژى گرووپەکانى دیکەى ئۆپۆزیسیۆن بەتایبەتى گرووپە جیهادییەکان کە دەیانەویست ئەوان بۆشایییەکە پڕ بکەنەوە.

شەڕى کۆبانێ، نێوەڕۆکێکى ستراتیژیى لە ڕاددەبەدەر گرنگى هەبوو: یەکەم، هاریکاریى پەنامەکیى نێوان کورد و ئەمریکاى مکوم کرد، چونکە ئەمریکا لە ئاسمانەوە زەبرى توندى لە هێزەکانى داعش دەدا و، وای کرد بەلانس بە قازانجى کورد بگۆڕێ و دووەم، گرژى لەو دەمەوە لە نێوان تورکیا و کوردەکانى سووریا هاتە ئارا و بەرەو سەر هەڵکشا. ئاخر تورکیا پەیەدە بە درێژکراوەى پەکەکە دەزانێ و، دروستبوونى قەوارەیەکى کورد لەسەر سنوورى خۆى، بە مەترسى بۆ سەر ئەمنى نەتەوەییى خۆى دەزانێ، کە نەبادا وەک مۆدیلێک کاریگەرى بۆ سەر کوردەکانى تورکیا پەیدا بکا.

مەغزایەکى دیکەى ئەو شەڕە، لەو دەمەوە، پێوەندیى نێوان ئانكارا و واشنتۆن درزى تێ کەوت؛ چونکە ئەمریکا پێی وایە پەیەدە هێزێکى کارایە لەسەر زەوى بۆ بەرەنگاربوونەوە و پێشگرتن لە پێشڕەویى داعش. لە سۆنگەى ئەمەوە، ئەمریکا ئامادە نەبووە پەیەدە بخاتە لیستى تیرۆرەوە و ئیدى لە دواى شەڕى کۆبانێوە تا ئێستە، چەندین ناوچەى دیکە لە داعش سەندراوەتەوە و بە پێکهێنانى هێزەکانى سووریاى دیموکرات کە شەڕڤانى عەرەبیشیان تێدایە، ئەمریکا زێتر پشتگیرى دەکا؛ ئەمە سەربارى دامەزراندنى 3 کانتۆنەکەى عەفرین و کۆبانێ و جزیرە و، هەوڵدان بۆ یەکخستنەوە و بەیەکگرێدانەوەى کانتۆنەکان، ئه‌ویش لە ڕێگەى کۆنترۆڵکردنى شارى منبج لە 12ى ئابى 2016 و پاشان ڕووداوى هاتنەناوەوەى تورکیا لە 24ى ئاب بۆ ناو خاکى سووریا و ڕێگەگرتن لەو هەوڵەى پەیەدە و وەدەرنانى داعش لە ناوچەى شەهباء بە هاوکاریى سوپاى ئازاد.

پاشان نووسەر باس لە دامەزراندنى چەندین دامودەزگەى کۆمەڵایەتى و سیاسى لە ناوچەکانى بندەستى پەیەدە دەکا و، لە تەک هێنانەئاراى سیستەمێکى پەروەردە و خوێندن بە کوردى و لە ئادارى 2016دا، وەک کاردانەوەیەک بەرانبەر وتووێژەکانى جنێف، پەیەدە نیزامى فیدراڵیى دیموکراتی ڕاگەیاند کە جۆرێ لە "دابەشکردنى دەسەڵاتە لە نێوان سەرجەم گرووپ و کۆمەڵەکانى ناوچەکەدا: کورد، عەرەب، تورکمان، موسڵمان، کریستیان و ئێزدییەکان".

کوردەکانى سووریا ڕێگەى خۆیان گرتووەتە بەر و،  بوونەتە مۆدێلێک بۆ کوردەکانى تورکیا و، لە هەمان کاتدا تیۆرییە سیاسییەکانى ئۆجالان لەسەر ئەرزى واقع جێبەجێ دەکەن و خۆیان لە مۆدێلى حکوومەتى هەرێم دوور گرتووە. لێ هێشتا پاش پێنج ساڵ لە سەرکەوتن و دەسکەوت، لەوانەیە بە هۆى پەرەسەندنە جیۆستراتیژییەکانەوە ئەو قەوارەیە بکەوێتە بەر ڕیسک.

ئاریشەى کوردى تورکیا:

لە دەسپێکدا نووسەر باس لە سیاسەتى چەوسێنەرانەى تورکیا دەرهەق بە کوردان دەکا و، هەر لە سەردەمى عوسمانلییەوە پێدا دێ، تا سەردەمى ئەتاتورک و حکوومەتەکانى دیکە و دەڵێ: "ئەگەر نیشانە جیاکانى که‌لتوورى کوردى وەک هەڕەشەیەک بۆ دەوڵەتى هۆمۆجینى تورک فام بکرێن، چالاکییە سیاسییەکانى کورد وەک خیانەتى هەرە مەزن چاویان لێ کراوە." تەنانەت ڕیژەى 10% وەک بەربەستێک لە بەردەم کورداندا دانراوە بۆ نەهاتنە نێو په‌رلەمان. هەر لە دواى 1990ەوە تا 2015، 8 حزبى کوردى کە بە ناوى جیاجیاوە دروست بوون و، یەک جێگەى ئەوى دیکەى گرتووەتەوە و هەدەپ-یان لە دوا هەڵبژاردنى گشتیدا، 10.7%ى هێنا و، چووە ناو په‌رلەمان و ئەو بەربەستەى تێ پەڕاند.

لە لێکۆڵینەوەکەیدا، نووسەر باس لە ڕاپەرین و شۆڕشەکانى کورد لە تورکیا و دامەزرانى پەکەکە و لە قۆناغەکانى ڕووبەڕووبوونەوەى چەکداری لە نێوان حکوومەت و پەکەکە و لە دانانى پەکەکە لە لیستى تیرۆر لە لایەن ئەمریکا و یەکێتیى ئەوروپییەوە بۆ باوەگۆدانەوەى گوشارەکانى تورکیا وەک هاوپەیمان و ئەندامێکى ناتۆ دەکا، تا دەگاتە گرتنى ئۆجالان و بادانەوەى ئۆجالان لە دروشمى سەربەخۆیى و هاتنەسەر فیکرەى خۆسەریى دیموکراتى و ڕاگەیاندنى یەکلایەنەى ئاگربڕ لە 1999ەوە تا 2004.

پاش هاتنەسەرکارى حزبى داد و گەشەپێدان لە 2002، لە 2009دا بۆ یەکەمین جار هەوڵ بۆ چارەسەرى ئاشتییانەى پرسى کورد درا، لەژێر ناوى "کرانەوەى کوردى"، یان "کرانەوەى دیموکراتى" کە لە ئۆسلۆوە دەستى پێ کرا و لە 2011دا کۆتاییى پێ هێنرا و، دواتر جارێکى دیکە لە نەورۆزى 2013ەوە دیسان کەشێکى دیکە وا بۆ چارەسەرى ئاشتییانەى پرسى کورد پێک هینرا. بەڵام لە هەڵبژاردنى 7ى حوزەیرانى 2015دا کە ئاکەپە دوو لەسەر سێى کورسییەکانى نەهێنا بۆ گۆڕینى سیستەم لە په‌رلەمانییەوە بۆ سەرۆکایەتى و، هادەپ 13.1%ى دەنگەکانى هێنا، کۆتایى بە پرۆسەى ئاشتى هێنرا و، جه‌نگ لە نێوان حکوومەت و پەکەکە دەست پێ کردەوە. ئێستە تورکیا لەسەر سێ ئاست دژى کوردان ده‌جه‌نگێت: دژى قەندیل لە کوردستانى عێراق، لە ناوخۆى تورکیا، لە دژى کوردەکانى سووریا.

لە ئەنجامى گواستنەوەى جه‌نگ بۆ ناو شار و شارۆچکەکانى کوردستانى تورکیا و ڕاگەیاندنى خۆسەرى، سەدان خانوو و ئاپارتمان وێران بوون و سەدان کەسی مەدەنى و سەربازیى کوژران و بریندار بوون و بە سەدان هەزار هاووڵاتیى مەدەنى ئاوارە بوون، ئەوە بێ لە گرتنى پەرلەمەنتارەکانى کورد و سەرۆکشارەوانییە هەڵبژێردراوەکان و لەسەرکارلادانى هەزاران مامۆستا و کارمەندى کورد و گرتنى هەزاران چالاکوانى دیکە و داخستنی دەیان سەنتەر و کەناڵى میدیایى و که‌لتووریى کوردى...

بەکورتى، وەک ئەردۆغان دەڵێ تەنیا دوو ڕێگە لەپێش پەکەکەیە: یان خۆڕادەستکردن، یان تێداچوون. بەم مانایە ئەردۆغان دەیەوێ بە هێز کێشەى کورد لەناو ببا و، بۆ ئەم مەبەستەیش لەگەڵ ناسیۆنالیستە توندڕۆکانى تورک، جووتى کردووە. بەڵام نووسەر پێی وایە "ئەو جه‌نگه‌، کە دنیا چاوى خۆى لێ نووقاندووە، دەرەنجانى پێچەوانەى لێ دەکەوێتەوە: بەهێزبوونى بەرەنگاریى بزووتنەوەى ئۆپۆزیسیۆنى کورد لە تورکیا."

سەرکردایەتیى کوردى تورکیا ئاریشە و گرفتى خۆى هەیه‌، کە لە سێ توخم پێک هاتووە: ڕابەر و ئایدیۆلۆگ "عەبدوڵڵا ئۆجالان"، کە خاوەن بڕیارى ڕۆژانە نییە و لە دنیا دابڕێندراوە؛ ڕێکخراوى پەکەکە- لە قەندیل- و لە ماوەى ڕابردوودا ئێش و زەبرێکى زۆرى پێ کەوتووە، هەدەپ وەک حزبێکى قانوونى کە بەشێک لە سەرکردە و کادیرەکانى لە زیندان نراون. بێ لەوە هەدەپ هەوڵى داوە و دەدا، چەپ و لیبراڵەکانى تورک ڕازى بکا و، لە سەرەکەى دیکەیشەوە ناسیۆنالیستەکانى کورد لە ناوەوە و دەرەوەى خۆیدا لە دەورى خۆى کۆ بکاتەوە.

کوردە فەرامۆشکراوەکانى ئێران:

کوردەکانى ئێران لە پەرادۆکسێکدان: ئەوان لە نەتەوەسازى و دەوڵەتسازیى کوردیدا ڕچەشکێن بوون، لێ لە سەدەى بیست و یەکەمدا زۆر لە دواى بەشەکانى دیکەى کوردستانەوەن و، ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارى ناوەکیى بزووتنەوەى کورد خۆى و سیاسەتەکانى ڕژێمى ئێران.

کوردەکانى ئێران لە دوو سەرەوە کێشەى ناسنامەیان لەگەڵ حکوومەتى ناوەندیى تاراندا هەیە، چ وەک کورد و چ وەک مەزهەب؛ بەو پێیەى زۆرینەى کورد سوننەمەزهەبن و "کۆمارى ئیسلامى"یش، ئیسلامى شیعەى وەک ئایینى فه‌رمیی وڵات ناساندووە  و، شیعەگەریى ڕادیکاڵیش چەند دەیەیەکە، بووە ئایدیۆلۆژیى ئێران. بوونى ڕێژەیەکى بەرچاوى کوردى شیعە، وای کردووە ئاسان نەبێ بزووتنەوەى نەتەوەییى کورد لەوێ، هەموو کوردەکان لەسەر بنەمایەکى عەلمانیى مۆدیرن یەک بخات.

لێکۆڵەر پێی وایە، لە دواى ڕووخانى کۆمارى مەهابادەوە، بزووتنەوەى کورد ڕاست نەبووەتەوە و ئێستە لە پاڵ حزبى دیموکراتدا، کۆمەڵە و پژاک و لایەنى دیکەیش هەن بەڵام نەیانتوانیوە نەک هەر کوردان لە دەورى خۆیان کۆ بکەنەوە، بەڵکوو تووشى لێکترازان و کەرتبوون هاتوون و تەنانەت پێوەندییشیان لەگەڵ جەماوەرى خۆیان خاو بووەتەوە و، بوونى بنکە و بارەگاى ئەو حزبانە لە کوردستانى عێراق، ئازادیى چالاکینواندنى لێ بەرتەسکتر کردوون و، ڕۆژاوایش لەبەر ساتوسەوداى نوکلیارى لەگەڵ ئێراندا، نەپڕژاوەتە سەر پشتیوانى لە کوردان.

سیاسەتى حکوومەتەکانى تاران هەر لە کۆنەوە تا ئێستە هاوشێوەى سیاسەتى وڵاتانى دیکە، بریتى بووە لە: تواندنەوەى بەزۆر، نکووڵیکردن لە ناسنامەى کوردى و تۆقاندنى خەڵک و تيرۆركردنى سەرکردەکانى وەک سمکۆى شکاک، پێشەوا قازى و عەبدولڕەحمانى قاسملوو، کە نەمانى ئەو سەرکردانە شونەوارى چەوتى لەسەر بزووتنەوەى کوردایەتى لەوێ، داناوە.

لەگەڵ ئەوەیشدا بە هۆى کۆمەڵێک فاکتەر، لە دواى 2009ەوە، لەوانە میدیاى نوێ، شەپۆڵێکى نوێى ناسیۆنالیزم گەنجانى کوردى ئێرانى، بە شیعە و سوننەوە، گرتووەتەوە و، بە پەرەسەندنەکانى پارچەکانى دیکەى کوردستان کاریگەریى زۆرى لەسەر داناون.

لە جه‌نگى داعشدا، پێشمەرگەکانى "پاک"ى لێ بترازێ، دەنا حزبەکانى دیکەى کوردستانى ئێران ڕۆڵێکى بەرچاویان لەو بەرەنگاربوونەوەیەدا نەبینى و، هەموویان لەناو ئێران بەنهێنى خەبات دەکەن و پێوەندییەکى توندوتۆڵیشیان بە پشتیوانانى خۆیان نەماوە؛ ئەمەیش وا دەکا هاتنەئاراى کۆمارێکى دیکەى مەهاباد، ئەگەرێکى کەمێک دوور بێ. لەگەڵ ئەوەیشدا، ئەو گۆڕانکارییانەى ڕۆژهەڵاتى ناڤین لەوانەیە بگەنە ئێران و، کوردەکانى ئێران ببنە پێشەنگ؛ چونکە دوچارى زوڵم و زۆرێکى بێئەندازەى کۆمارى ئیسلامى بوونەتەوە و ئەگەر هەلومەرجێکى لەبار بێتە پێشەوە، هزر دەکرێ زوو بزووتنەوەى کورد بتوانێ هەستێتەوە سەر پێ و گەشە بکا.

داعش:

لێکۆڵەر پێی وایە لە ئاکامى بۆشاییى دەسەڵاتدا لە سووریا و عێراق، چەندین ئەکتەرى نادەوڵەتى ڕۆڵێکى گرنگ دەگێڕن و، لە هەمووانیش گرنگتر کورد و داعش. هەر زوو ئەم دووانە کەوتنە بەرانبەر یەک و، هەردووکیان بناغه‌کانى دەوڵەتە- نەتەوەیان لە سووریا و عێراق هەڵتەکاند و سنوورە نێودەوڵەتییەکانیان بەزاند و نەخشەى داڕێژراوى ڕۆژهەڵاتى ناڤینیان خستە ژێر پرسیارەوە، کە لە ڕێککەوتننامەى سایکس-پیکۆوە کەوتبۆوە و، کاربگێڕیی خۆیان دامەزراند و خۆبەخشان هاتنە ناو ڕێزەکانیانەوە و هاوسۆزانى هەر دوو لایش خۆیان ساز دا بۆ جه‌نگان له‌گه‌ڵ لایەنەکەى دیکە. جه‌نگى نێوان داعش و کورد لەسەر ناوچەی نفووز و سەرچاوەکانى نەوت و ئاراستە و تێڕوانینى دژبەیەکى ئایدیۆلۆژییە و هەردووکیشیان دەیانەوێ لەسەر داروپەردووى دەوڵەتانى کۆن، قەوارەیەکى بەهێز دروست بکەن.

بۆ کورد ئەو جه‌نگە، جه‌نگى سازکردنى نەتەوەیە. داعش ڕاستە پەلامارى کوردى دا و زیانى لێ دان، بەڵام بووە هۆى ئەوەى کە یەکێتى و هاوکارى لە نێوان خەڵک و سەرکردەکانى کورد لە هەر چوار پارچەدا، لە ڕۆژاڤا و لە باشوور، بێتە دى. پێشمەرگەى کورد، بووەتە هێزێکى کارا و ئەو ناوچانەى وەک کەرکووک و هى دیکەى کۆنترۆڵ کردن، یان لە بندەستى داعشى دەرهێناون. هەر دوو حکوومەتى سووریا و عێراق ناچار بوون کە هێزەکانى خۆیان لەبەر هۆى تاکتیکى لەگەڵ کورددا یەک بخەن و، ئەمەیش یارمەتیى بەنێودەوڵەتیکردنى دۆزى کوردی دا.

ئەم جه‌نگە ئەگەر درێژە بکێشێ، لەوانەیە دەسکەوتەکانى هەر دوو قەوارەى کورد بخاتە بەر مەترسییەوە؛ بەتایبەتى لە ڕووى زیانى مرۆیییەوە و، بێ لەوە لەسەر ئاستى سۆسیۆ- ئیکۆنۆمیکیش بۆ هەرێمى کوردستان کارەسات بووە. حەواندنەوەى ئەو هەموو پەنابەرە زۆرە، تێچووى گرانى جه‌نگ، هاتنەخواره‌وه‌ی نرخى نەوت، گرژییەکان لەگەڵ بەغدا و گەندەڵى و خراپ ئیدارەدانى گرفتەکان...کێبڕکێى نێوان پارتى و یەکێتى و گۆڕان.. یان پارتى و پەکەکە و پەیەدە. ئەمە جگە لە ئەگەرى ڕوبەڕووبوونەوەى نێوان کورد و حکوومەتى ناوەندى لەسەر کەرکووک و ناوچەکانى دیکە، یان لە نێوان کورد و حکوومەتى سووریا لەسەر خۆبەڕێوەبردن. هیچ گەرەنتییەکیش نییە کە پشتیوانیى نێودەوڵەتى، وەکوو خۆى بمێنێتەوە.

ڕۆڵى ناخۆیاى یاریزانە نێودەوڵەتییەکان:

ئایا دواى جه‌نگى داعش، نەخشەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست چۆن دەکەوێتەوە کە لە بنەڕەتدا بەرهەمى پێنج پەرەسەندنى گرنگە لە ناوچەکەدا: جه‌نگى 2003 دژبە سەددام، ئەوەى "بەهارى عەرەبى"ی پێ دەگوترێ، سەرهەڵدانى داعش لە هاوینى 2014ەوە، لێکدوورکەوتنەوەى جیهانى سوننى و جیهانى شیعى، گەڕانەوەى ڕووسیا بۆ ناوچەکەو شەڕى ساردى نێوان ئەمریکا و ڕووسیا لەسەر ناوچە نفووز.

لێکۆڵەر پێی وایە لە سەدەى بیستەمدا، دۆزى کورد، حکوومەتەکانى ناوەندی کز و بێهێز کرد، لێ هیچ بە کورد نەبڕا. لە سەدەى بیست و یەکەمدا کورد نیشانیان لە چوارچێوەى دەوڵەتە- نەتەوەکانى ئارا گرتووە و، لە سووریا و عێراقدا بەلانى کەمەوە، ئەو نیشانگرتنە بە قازانجى کورد بووە. کوردستانى باشوور، بووەتە سەنتەرى ناسیۆنالیزمى کورد و، ئەمەیش لەگەڵ خۆیدا هەم ئاگاییى سنووربڕى نەتەوەییى بەرهەم هێناوە و هەم ڕکابەرى؛ ئەنجامێکى دیکەیش ئەوەیە کە دۆزى کورد تا ڕاددەیەک بەنێودەوڵەتى بووە و، لە پەراوێزکەوتن دەربازى بووە. ئەوەتا کوردستانى عێراق خۆى بۆ ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى ساز دەکا و دوو قوتابخانەى بیرکردنەوە لەم بارەوە هەن: قوتابخانەى بارزانى، کە پێی وایە دەبێ لە نزیکترین کاتدا سەربەخۆیى جاڕ بدرێ و ڕاى گشتیى بۆ ساز و ئامادە بکرێ؛ چونکە پێی وایە سەربەخۆیى کژى هاتووە و، پێویست دەکا لە ناوەوە خەڵکى بۆ ساز بکرێ و لە پایتەختەکانیشدا "لۆبی"ى بۆ بکرێ. قوتابخانەکەى دیکە هى ئۆپۆزیسیۆنە، واتە هى یەکێتى و گۆڕانە؛ ئێستە ئەوانە دژى جووڵە و بزاڤێکى لەم بابەتەن و، لەبەر چەند هۆیەک: سەربەخۆیى هێشتا پێ نەگەیشتووە، یان لەبن گوشارى ئێراندان بۆ دژایەتیکردنى هەنگاوێکى وەسا، یان لەبەر ململانێ لەسەر دەسەڵات لەگەڵ پارتى. دیارە بەغدا و تاران و پایتەختەکانى دیکە بە شێوەیەکى ڕەها دژى سەربەخۆییى کوردستان دەوەستنەوە؛ لێ ئۆردوى بارزانى دەیانەوێ میلێکى دیکەیش بچنە پێشەوە.

هەم ئەمریکا و هەم ڕووسیا پشتیوانى لە پەیەدە دەکەن، چونکە لە دژى داعش و گرووپە جیهادییەکانى دیکە ده‌جه‌نگن. بەڵام تورکیا سەغڵەتە، نەبادا کاریگەریى کوردى سووریا بپەڕێتەوە ناو کوردەکانى تورکیا. لێرەدا پرسیار ئەوەیە: چۆن کورد، ڕزگارکردنى مووسڵ و ڕەقە بۆ قازانجى دۆزەکەى خۆیان دەقۆزنەوە؟

ڕەنگە لەبەر ڕۆشناییى ململانێی جیۆستراتیژیى نێوان عەرەبستانى سعوودى و ئێرانى، هەوڵێک بدرێ جه‌نگێکى بەوەکالەت دژى تاران بەڕیوە ببردرێ و، "پارتى"یش چاو لەو چالاکییانەى حزبى دیموکراتى کوردستان بپۆشێ لەسەرینى ململانێى پارتى لەگەڵ گۆڕان و یەکێتیدا، کە هەردووکیان لە کامپى ئێرانەوە نزیکن.

لە کۆتاییدا نووسەر دەڵێ: تەنیا ناوچەیەک، کە ئەویش کوردستانى عێراقە، بووەتە پێشەنگ و، پێ دەچێ بۆ بەدیهێنانى سەربەخۆیى، لە هەمووان ساز و ئامادەتر بێ.

سەرچاوە:

http://dayan.org