 |
به‌رژه‌وه‌نده به‌ريه‌ككه‌وتووه‌كان؛ تاران و ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كوردى عێراق
2017-12-26
به‌رژه‌وه‌نده به‌ريه‌ككه‌وتووه‌كان؛ تاران و ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كوردى عێراق
د. دورون ئيتزخاكۆڤ- تويژه‌رێكى هاوكاره له سه‌نته‌رى بيگن- سادات بۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی ستراتيژى و، له سه‌نته‌رى Alliance بۆ ديراساتى ئێرانى له زانكۆى ته‌لئه‌بيب.
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ كه‌ريم
به‌رايى
نه‌ته‌وه‌ى كورد، ده‌وروبه‌رى 30 مليۆنێك ده‌بێ و به‌سه‌ر چوار وڵاتدا دابه‌ش بوون: توركيا، ئێران، عێراق و سووريا. ئه‌م كۆمه‌ڵه‌يه، له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێكى جياجيا، پاش ڕووخانى ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى نه‌يتوانيوه ئاوات و ئامانجى خۆى، مافى بڕیاردانی چاره‌نووسى نه‌ته‌وه‌يى، به‌دی بهێنێ و وه‌ك كه‌مينه‌يه‌كى ئيتنیى دابه‌شكراو به‌سه‌ر ئه‌م وڵاتانه‌دا [بێده‌وڵه‌ت- ئاسۆ] ماوه‌ته‌وه. ڕاسته كورد نه‌ته‌وه‌يه‌كى هاوچه‌شن و توندوتۆڵ و يه‌كگرتوو نين و، چه‌ندين ناسنامه‌ى خێڵه‌كيى جيا و تێڕوانينى ئايينيى لێكجيا و به‌رژه‌وه‌نديى ناته‌باى سياسى و "ئينتيما"ى تايبه‌تى هه‌یه كه كێبه‌ركێ و لێكترازانيان به‌دواوه بووه؛ لێ ئه‌وه‌یش ڕاسته كه ئه‌م ڕه‌وشه، كوردى له هه‌وڵدان و خه‌بات بۆ به‌ديهێنانى حه‌ز و ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى سارد نه‌كردووه‌ته‌وه. كورد له‌م خه‌باته درێژخايه‌نه‌دا، باج و نرخێكى گرانى مرۆيى و ماددیى داوه و، كورد وه‌كوو گرووپێكى هه‌ره گه‌وره‌ى نه‌ته‌وه‌يیى دنيا، بێده‌وڵه‌ت ماوه‌ته‌وه.
كه‌مينه‌ى كوردى ئێران له‌به‌ر نه‌بوونى داتاى فه‌رمييه‌وه، به مه‌زه‌ندان 8 مليۆن كه‌سێك ده‌بێ و به دووه‌مين كه‌مينه‌ى ئيتنيى مه‌زن له پاش خه‌ڵكى ئازه‌ر له وڵاتى ئێران داده‌نرێ. وه‌ك ئاماژه‌ى پێ درا، كورده‌كانى ئێران يه‌كپارچه و هاوچه‌شن نين. سه‌ربارى جياوازيگه‌لێكى سياسى، ئايديۆلۆژى، يان باكگراوندى خێڵه‌كى، درز و كه‌له‌به‌رێكى بنيادى له هاوچه‌شنيى كوردا هه‌يه، ئه‌ويش باكگراوندى ئايينييه [ڕاستتر مه‌زهه‌بييه، چونكه وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ نووسه‌ر مه‌به‌ستى كوردى سوننه‌مه‌زهه‌ب و كوردى شيعه‌مه‌زهه‌به- ئاسۆ]. به‌پێچه‌وانه‌ى وڵاتانى ديكه [واته توركيا و عێراق و سووريا- ئاسۆ] كه زۆرينه‌ى كورده‌كان سوننه‌مه‌زهه‌بن، له ئێران هه‌ندێ له كوردان، به‌تايبه‌تى ئه‌وانه‌يان كه له ناوچه‌ى باكوورى ڕۆژاواى كرمانشادا ده‌ژين، شيعه‌مه‌زهه‌بن. له سۆنگه‌ى ئه‌مه‌یشه‌وه داموده‌زگه‌كانى حكوومه‌ت مامه‌ڵه‌يه‌كى باشتريان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن [ئه‌م داوه‌رييه‌ى نووسه‌ر پێويستى به لێوردبوونه‌وه و به‌ڵگه‌يه، لێ له بوومه‌له‌رزه‌كه‌ى ئه‌م دواييیه كه له كرمانشا و ده‌وروبه‌رى دا، هه‌ست به‌و مامه‌ڵه باشتره نه‌كرا، به‌ڵام له لايه‌ن برا كورده سوننه‌مه‌زهه‌به‌كانيانه‌وه كۆمه‌ك و باروبوويه‌كى به‌رچاويان پێ كرا- ئاسۆ]. وه‌ك ئه‌نجامێك، دانيشتووانى ئه‌وێ به‌ته‌نگ ئه‌وه‌وه نين كه ڕاسته‌وڕاست دژايه‌تیى سياسه‌تى ڕژێمى ئيسلاميى ئێران بكه‌ن. له‌وه‌یش زێتر، سياسه‌تى "په‌رت بكه و زاڵ به"ى ڕژێم، له ته‌ك كۆنترۆڵى توند و مسته‌كۆڵه‌ى ئاسنيندا كه ده‌رهه‌ق به حه‌شيمه‌تى كورد له‌وێ په‌یڕه‌و ده‌كرێ، شوێنه‌وارى له‌سه‌ر يه‌كگرتوويى و پته‌ویى ئه‌و كه‌مينه‌يه داناوه.
پێشكه‌وتنى ئه‌م دواييیه‌ى كه‌مينه‌ى كوردى عێراق به ئاقارى بڕیاردانی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌يى، كه له ڕيفراندۆ‌مى 25ى ئه‌يلوولى 2017دا خۆى نواند، ئالينگاری (ته‌حه‌ددا)گه‌لێكى به‌رچاو بووه نه‌ك هه‌ر بۆ حكوومه‌تى ناوه‌ند له به‌غدا، به‌ڵكه بۆ ده‌وڵه‌تانى ديكه‌یش كه حه‌شيمه‌تێكى گه‌وره‌ى كوردزمانيان تێدايه. له سه‌رينى ئه‌مه‌وه، سه‌ير نييه كه بڕيارى سازدانى ڕيفراندۆ‌م، كاردانه‌وه‌ى توندى سه‌ركرده‌كانى عێراق، توركيا، ئێران و ڕژێمه‌كه‌ى سووريا‌ى ئه‌سه‌د كه له‌ژێر چه‌ترى ديفاعيى ڕووسى- ئێرانیدايه، لێ بكه‌وێته‌وه. له هه‌مان كاتدا، گۆشه‌ى تێڕوانينى ئێران بۆ ئه‌م پرسه، گۆشه‌يه‌كى سه‌رنجڕاكێشى تايبه‌ته له سۆنگه‌ى ئه‌و ته‌نگژه جددى و ڕاسته‌قينانه‌ى كه ئه‌و بڕياره [ڕيفراندۆ‌م- ئاسۆ] بۆ سياسه‌تى ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌ى ئێران پێكيان ده‌هێنێ. دياره له هيچ و خۆڕايى نه‌بووه كه كۆمارى ئيسلامى خه‌تێكى دژ و پڕكێشانه په‌سند بكا و به چه‌ند هه‌نگاوێكى جياواز بۆ په‌كخستنى ئه‌و بزاڤ و جووڵه‌يه، ئه‌و هێڵ و ڕێبازه سياسييه‌ى خۆى جێبه‌جێ بكا. (1)
سۆنگه‌ى هه‌ره سه‌ره‌كيى ئه‌م بابه‌ته به لاى لێكۆڵه‌ره‌وانه‌وه، بريتييه له‌وه‌ى كه سه‌ركه‌وتنى كه‌مينه‌ى كوردى عێراق له به‌ديهێنانى ناسنامه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى خۆياندا، ده‌بێته هۆكارێكى هانده‌ر بۆ ئاراسته و ته‌وژمه جياخوازه‌كانى نێو كورده‌كانى ئێران. وێڕاى ڕاست و دروستیى ئه‌م بۆچوونه، كێسى كورده‌كانى ئێران له كێسى كورده‌كانى عێراق و توركيا و سووريا جودايه و، هه‌ندێك پێيان وايه و ده‌ڵێن كه جارێ كه‌مينه‌ى كورد له ئێران، زۆر دوورن له به‌ديهێنانى ئاوات و ئامانجه نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى خۆيان. (2) ئه‌مه‌یش پرسيارێك دێنێته گۆڕێ كه داخوا دژمنايه‌تيى ڕژێمى ئێران له به‌رانبه‌ر ڕيفراندۆ‌مى [25ى ئه‌يلوولى 2017ى كوردستانى باشوور- ئاسۆ] له ترس له جيابوونه‌وه‌ى كوردى ئێران سه‌رچاوه‌ى گرتووه، يان ئيعتوبار و سۆنگه‌ى ديكه هه‌ن كه به‌ده‌ست بڕياربه‌ده‌ستانى تاران گه‌يشتوون كه تا ئێسته به شێوه‌يه‌كى دروست لێيان نه‌كۆڵراوه‌ته‌وه. لێ تا له‌و گريمانه بنه‌ڕه‌تييانه‌ى كه ئه‌و ده‌ره‌نجامه پشتيان پێ ده‌دا، ورد بينه‌وه، ئه‌وا پێداچوونه‌وه‌يه‌كى مێژوويى تا ئه‌و ڕادده‌يه‌ى كه بۆ هه‌ڵێنجانى هه‌ندێ بيروڕاى به‌سوود بۆ ئه‌م بابه‌ته، پێويسته، ده‌كه‌ين.
پێشينه‌ى مێژوويى
پێوه‌نديى نێوان كه‌مينه‌ى كورد له ئێران و حكوومه‌تى ناوه‌نديدا، چ له سه‌رده‌مى پاشايه‌تى و چ له سه‌رده‌مى ڕژێمى ئينقيلابيدا، هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زى به‌خۆوه بينيوه. له ئاگايیى مێژوويیى كۆمارى ئيسلاميدا، هێشتا ڕاپه‌ڕينى كه‌مينه‌ى كورد به ڕابه‌رايه‌تيى قازى محه‌مه‌د، كه دامه‌زرانى كۆمارى مه‌هاباد (كانوونى يه‌كه‌مى 1946)ى له سايه و سێبه‌ر‌ى سۆڤيه‌تدا لێ كه‌وته‌وه، ماوه‌ته‌وه و چه‌سپيوه [ناوى كۆمار، كۆمارى كوردستان بووه و له 2ى ڕێبه‌ندان كه ده‌كاته 22ى كانوونى يه‌كه‌مى 1946 دامه‌زراوه- ئاسۆ]. پێكهاتنى ئه‌م قه‌واره‌يه، وێڕاى ئه‌و ته‌مه‌نه كه‌مه‌ى هه‌ی بووه، پێشينه‌يه‌ك بووه بۆ سه‌ركه‌وتنى كورد له به‌ديهێنانى ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانيدا. به هه‌ر حاڵ، پڕ گرنگه ئه‌و پێڤاژۆيه مێژووييیه‌ى كه ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ى لێ كه‌وته‌وه، بده‌ينه به‌ر باس و لێكۆڵينه‌وه.
له ئاخيروئۆخرى 1941دا، هاوپه‌يمانان په‌لامارى ئێرانيان دا و، ئێران خۆى له سايه‌ى حوكمڕانيى بێگانه‌دا ديته‌وه. له لايه‌كه‌وه، بوون و مانه‌وه‌ى هاوپه‌يمانان له‌ناو خاكى ئێران له ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى سێقۆڵى، بريتانيا و يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت و ئێران (29ى كانوونى دووه‌مى 1942)، جێگير كرابوو. له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه‌دا جه‌خت كرابۆوه كه نابێ ئه‌و هێرش و غه‌زوه‌ى هاوپه‌يمانان، وه‌ك داگيركردنێكى هه‌ميشه‌يى تێى بڕواندرێ، به‌ڵكه ڕێوشوێنێكى ڕێككه‌وتنله‌سه‌ركراوى كاتييه كه به هۆيه‌وه ئێران سه‌ربه‌خۆيیى سياسیى خۆى ده‌پارێزێ. به‌تايبه‌تى، مۆسكۆ و له‌نده‌ن له‌سه‌ر داننان به سه‌روه‌رى و يه‌كپارچه‌يیى خاكى ئێران هاوڕا بوون و، به‌ڵێنيان دابوو كه له ماوه‌ى كه‌متر له شه‌ش مانگ، پاش بڕانه‌وه و به‌كۆتاهاتنى جه‌نگ [مه‌به‌ست جه‌نگی جیهانیی دووه‌مه- ئاسۆ] له خاكى ئێران ده‌كشێنه‌وه. (3) ئێرانيش له لاى خۆيه‌وه، ڕازى ببوو كه هاوپه‌يمانان، بۆ گواستنه‌وه‌ى تفاق و زه‌خيره‌ى سه‌ربازى بۆ يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت، كه به‌شێكى زۆرى خاكه‌كه‌ى له لايه‌ن ئه‌ڵمانياى نازييه‌وه هاتبووه داگيركردن، يان ئابڵووقه درابوون، ده‌سه‌ڵاتيان به‌سه‌ر ڕێگه‌وبانه سه‌ره‌كييه‌كانى ناو خاكى ئێراندا بشكێ و به‌كار بهێنن. له هه‌مان كاتدا، ميكانيزمێك هاته كايه‌وه كه ڕێگه‌ى به سۆڤيه‌تييه‌كان ده‌دا خۆيان له باكوورى ئێران دابمه‌زرێنن و بريتانييه‌كانيش له باشوورو ناوه‌ڕاستى وڵاتدا. له‌وه‌یش زێتر، له ده‌سپێكى هێرش و په‌لاماره‌كه‌یشدا، هاوپه‌يمانان ڕه‌زا شا (1921- 1941)يان له‌سه‌ر كار لا دا و، تاج و ته‌ختى پاشايه‌تييان له‌قه‌به‌ڵ كوڕه 21 ساڵه‌كه‌ى، محه‌مه‌د ڕه‌زا (1941- 1979) كرد. ئه‌م جووڵه و بزاڤه، نيشانه‌يه‌كى له‌سه‌ر واقعى پارچه‌پارچه‌بووى سياسيى ئێران جێ هێشت كه له‌وده‌مدا به ئێرانه‌وه ديار و زه‌ق بوو.(4)
له كۆتايیى جه‌نگدا و به‌پێى ڕێككه‌وتننامه سێقۆڵييه‌كه، بريتانيا ڕازى بوو هێزه‌كانى خۆى له خاكى ئێران له ماوه‌ى 6 مانگدا پاش كۆتايیهاتنى جه‌نگ، له خاكى ئێران بباته ده‌ره‌وه. له به‌رانبه‌ردا، كار و كرده‌ى سۆڤيه‌ت نيازێكى واى نيشان ده‌دا كه ده‌يه‌وێ بۆ ماوه‌يه‌كى درێژ له‌و وڵاته‌دا بمێنێته‌وه كه به ده‌ورى خۆى زنجيره‌يه‌ك ته‌نگژه و قه‌يرانى ئێرانى – سۆڤيه‌تى لێ كه‌وته‌وه. قه‌يرانى هه‌ره سه‌ره‌كى له‌و ڕاپه‌ڕينه‌وه هاته گۆڕێ كه له ناوچه‌كانى ئازه‌ربایجان و كوردستان، به هاندانى سۆڤيه‌ت له ئۆكتۆبه‌ر- نۆڤه‌مبه‌رى 1945دا، ڕووی دا. فيرقه‌ى ديموكراتى ئازه‌ربایجان له ئه‌يلوولى هه‌مان ساڵدا به ده‌ستله‌پشتدانى مۆسكۆ هاته دامه‌زراندن، كه داواى ئۆتۆنۆمیى هه‌رێمايه‌تیى ده‌كرد. كاتێك كه سوپاى ئێران بۆ دامركاندنه‌وه‌ى ئه‌و ڕاپه‌ڕينه كه‌وته ڕێ، هێزه‌كانى سۆڤيه‌ت پێشيان پێ گرت. (5)
له كانوونى يه‌كه‌مى 1945دا، جه‌عفه‌ر پيشه‌وه‌رى، خۆى وه‌ك سه‌رۆكوه‌زيرانى ئازه‌ربایجانى خۆبه‌ڕێوه‌به‌ر ڕاگه‌ياند. مانگێك پاشتر، له كانوونى دووه‌مى 1946دا، قازى محه‌مه‌د، دامه‌زرانى كۆمارى مه‌هابادى له باكوورى ڕۆژاواى ئێران ڕاگه‌ياند.(6) وێڕاى كه ئه‌م دوو بزووتنه‌وه نه‌ته‌وه‌ييیه ددانيان به ده‌سه‌ڵاتى حكوومه‌تى ناوه‌ندى له تاران داده‌نا، لێ له داخوازیى خۆياندا ته‌كه‌زيان ده‌كرده سه‌ر خۆبه‌ڕێوه‌به‌رى له كاروبارى ناوخۆ و داننان به هه‌ر دوو زمانى كوردى و ئازه‌رى له ناوچه‌كانى خۆياندا. ئه‌م هه‌نگاوه له لايه‌ن حكوومه‌تى ئێرانه‌وه، وه‌ك پێشينه‌يه‌كى خه‌ته‌ر كه بنكۆڵى ناسنامه‌ى نيشتمانيى ئێرانى بكا، چاوى لێ كرا. (7) هه‌ر له مانگى ئايارى 1946دا، پاش ئه‌وه‌ى سه‌رۆكوه‌زيرانى ئێران، ئه‌حمه‌د قه‌وام، به‌ڵێنى به سۆڤيه‌تييه‌كان دا كه ئيمتيازێكى نه‌وتيان له باكوورى ئێران پێ ده‌دا، له‌شكرى سوور له به‌شى باكوورى ئه‌و وڵاته كشايه‌وه. (8)
پاش كشانه‌وه‌ى سوپاى سوور، سوپاى ئێران هاته ناوچه كوردنشينه‌كان و لايه‌نگرانى حزبى ديموكراتى كوردستانى ئێران به‌ره‌نگارييه‌كى كه‌ميان كرد و، له‌شكرى ئێران توانیى له دێسه‌مبه‌رى 1946دا كۆنترۆڵى ته‌واوى ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كان بكاته‌وه. قازى محه‌مه‌د گيرا و له مه‌يدانى ناوه‌ڕاستى شارى مه‌هابادا له‌گه‌ڵ چه‌ند هه‌ڤاڵێكى ديكه‌ى حزبى ديموكراتدا به دارێوه كران [پێشه‌وا قازى محه‌مه‌د و سه‌يفى قازى و سه‌درى قازى له 31ى 3ى 1947دا له‌سێداره دران- ئاسۆ]. مسته‌فا بارزانى، كه هاوسه‌ركرده‌كه‌ى محه‌مه‌د بوو له‌و ڕاپه‌ڕينه‌دا، خۆى و ژماره‌يه‌كى كه‌م له لايه‌نگرانى، ڕايان كرده يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت [نووسه‌ر لێره‌دا به‌هه‌ڵه چووه، ئه‌وانه‌ى له‌گه‌ڵ بارزانيدا په‌ڕينه‌وه يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت نزيكه‌ى 500 كه‌سێك بوون- ئاسۆ] و بۆ ماوه‌ى 10 ساڵ پتر له‌وێ مانه‌وه و له پاش كوده‌تاى ته‌مووزى 1958 ڕێگه‌يان پێ درا بێنه‌وه عێراق؛ واته ئه‌و كوده‌تايه‌ى كه حوكمڕانيى بنه‌ماڵه‌ى پاشايه‌تيى هاشمیى ڕووخاند و تاقمێكى سه‌ربازى به سه‌رۆكايه‌تیى "عه‌بدولكه‌ريم قاسم"ى تێدا هاته سه‌ركار. ئا به‌م شێوه‌يه پاش ئه‌وه‌ى هه‌وڵى سۆڤيه‌ت بۆ دابه‌شكردنى ئێران و كۆنترۆڵكردنى به‌شى باكوورى ئه‌و وڵاته سه‌رى نه‌گرت، قه‌يرانى ئێرانيش به كۆتا هات،. لێ هێشتا ترس و بيم له‌و زلهێزه [مه‌به‌ست يه‌كێتيى سۆڤيه‌ته- ئاسۆ] بۆ سه‌ر باكوورى ئێران له زه‌ين و بيرى حه‌مه ڕه‌زاى په‌هله‌ويدا مابۆوه و، هه‌ر ئه‌و ترسه‌یش ڕۆڵێكى ناوه‌ندى له ئيعتوباره‌كانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و وڵاته له ساڵه‌كانى به‌روپاشدا ده‌گێڕا. (9)
بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كورد له ئێران ماوه‌يه‌كى درێژى ويست تا دواى ڕووخانى كۆمارى مه‌هاباد بكه‌وێته‌وه سه‌ر پێى خۆى، چونكه ناوبه‌ناويش ده‌كه‌وته به‌ر شاڵاوى پاكتاوكردن، وه‌ك: هه‌وڵى شا بۆ سه‌پاندنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى خۆى به‌سه‌ر ئێراندا دوا به دواى لادانى سه‌رۆكوه‌زيران، محه‌مه‌د موسه‌ددیق، له ئابى 1953دا؛ لێ له ئادارى 1967دا پێكدادان له نێوان كورد و حكوومه‌تى ناوه‌نديدا ده‌ستى پێ كرده‌وه. پاش 18 مانگ له شه‌ڕوشۆڕ، ڕاپه‌ڕينى كوردى ئێران دامركێندرايه‌وه و...، ئه‌وده‌مه بارزانى له خه‌بات و ململانه‌دا بۆ ئۆتۆنۆميى كورد له عێراقدا له لايه‌ن ئێران و ئيسڕائيل و ئه‌مريكا‌وه پشتيوانى و كۆمه‌كى پێ ده‌كرا. (10)
ئه‌م پشته‌وانييه‌ى سه‌رێ، تا ئادارى 1975 به‌رده‌وام بووه. كاتێ دوا به دواى گرێدانى ڕێككه‌وتننامه‌ى جه‌زاير كه پێوه‌ندييه‌كانى عێراق- ئێرانى ڕێك خسته‌وه، ئه‌و پشتيوانييه ڕاگيرا. لێ پشتيوانيى ئێران بۆ كوردى عێراق، ده‌ربڕى هاوسۆزى بۆ كێشه نه‌ته‌وه‌ييیه‌كه‌ى كوردان نه‌بووه، ئه‌وه بێ له ئاوات و ئامانجى سياسيى بارزانى و ڕۆڵى ئه‌و له دامه‌زراندنى كۆمارى مه‌هاباددا. (ته‌نانه‌ت هه‌ندێ ده‌سته و دايره‌ى ئێرانى، "بارزانی"يان به به‌كرێگيراوێكى سۆڤيه‌ت ده‌زانى كه ناسيۆناليزمى كوردى وه‌كوو ئامرازێك بۆ هاندانى جيابوونه‌وه له عێراق به‌كار ده‌هێنێ؛ دوا به دواى ئه‌ويش له ئێران و توركيا‌دا). (11) به‌ڵكه ئه‌و پشته‌وانييه‌ى ئێران زێتر بۆ كز و نابوودكردنى ڕژێمى عێراق و هێزه چه‌كداره‌كانى ئه‌و وڵاته و له ڕوانگه‌ى ئه‌و دوژمندارييه تونده‌ى له نێوان هه‌ر دوو ده‌وڵه‌تدا هه‌بووه.
له حه‌فتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، سروشتى خه‌باتى كورده‌كانى ئێران به هه‌ڵبژاردنى عه‌بدولڕه‌حمانى قاسملۆ، وه‌ك سه‌رۆكى "حدكا"، گۆڕا. دروشمى قاسملۆ، "ديموكراسى بۆ ئێران و خودموختارى بۆ كوردستان" چاك تيكه‌ڵاوى ناڕه‌زايیى به‌ره‌وژوورچووى كۆمه‌ڵايه‌تى بوو له ئێران و، تينوتاوێكى به‌گوڕى وه‌ده‌ست هێنا له ڕووداوه پڕته‌وژمه‌كانى 1978دا كه ڕووخانى پاشايه‌تى و دامه‌زرانى كۆمارى ئيسلامى به سه‌رۆكايه‌تيى "ئايه‌توڵڵا ڕۆحوڵڵا خومه‌ينى"ی به‌دوادا هات. ئه‌و ئومێد و هيوايه‌ى كه كورده‌كان له‌سه‌ر ئه‌و ڕژێمه نوێيه‌يان هه‌ڵچنیبوو، جا ئه‌و هيوايانه هه‌رچييه‌ك بووبن، هه‌ر زوو به زوو له‌به‌ر دابه‌شدابه‌شى ناوخۆيى و سياسه‌تى سازشنه‌كارانه‌ى حكوومه‌تى تاران ڕه‌وينه‌وه. چاوه‌ڕوانيى كوردان بۆ به‌ده‌ستهێنانى ئۆتۆنۆمیى كه‌لتوورى هيچى لێ نه‌كه‌وته‌وه و كورده‌كان ڕوبه‌روى داخوازى چه‌كدانانى يه‌كجێ بوونه‌وه. وه‌ك ئه‌نجامێك، له ئادارى 1979دا، پێكدادان له نێوان كوردان و هێزه‌كانى ئاسايشى ڕژێمى تازه ڕوويدا و له ئابى هه‌مان ساڵدا، خومه‌ينى جاڕى جيهادى دا و شه‌ڕو كوشتار له نێوان لايه‌نه‌كاندا له ماوه‌ى شه‌ڕى عێراق- ئێراندا (1980- 1988)، ناو به‌ناو به‌رده‌وام بووه كه پێشمه‌رگه‌يه‌كى زۆرى كورد و خه‌ڵكى مه‌ده‌نى تێدا كوژراون و برينداربوون. (12)
خاڵێكى ديكه‌ى گرنگ كه هيچى له‌وه‌ى به‌رێ كه‌متر نييه، ئه‌و زنجيره غافڵكوژييه‌ى 1989- 1996ه، كه بووه هۆى له‌ناوبردنى ڕابه‌رايه‌تيى كورده‌كانى ئێران و هاتنه‌ئاراى بۆشايیيه‌كى سياسى كه تا ئێستایش هه‌ستى پێ ده‌كرێ. بۆ نموونه، قاسملۆ له ته‌مووزى 1989دا، له كاتێكدا له‌گه‌ڵ نوێنه‌رانى ڕژێمى ئيسلامى له "ڤییه‌ننا" له كۆبوونه‌وه‌دا بوو، تيرۆر كرا؛ سكرتێره‌كه‌ى پاش ئه‌ويش، سادقى شه‌ره‌فكه‌ندى، به هه‌مان شێوه له ئه‌يلوولى 1992دا له چێشتخانه‌يه‌كى به‌رلين له‌گه‌ڵ دوو سه‌ركرده‌ى ديكه‌ى كورد و وه‌رگێڕێكدا كه ياوه‌ريان بووه، تيرۆر كرا. (13) دوا به دواى ئه‌م ڕه‌شه‌كوژييه، بڕيارێكى نێوده‌وڵه‌تى بۆ گرتنى عه‌لى فه‌لاحيان، كه ئه‌و ده‌مه وه‌زيرى ئيتلاعات و ئاسايشى ئێرانى بوو ده‌رچوو. جێگه‌ى سه‌رسووڕمان نييه كه ئه‌م غافڵكوژييانه نيشانه و شوێنه‌وارێك له‌سه‌ر چالاكیى سه‌ركردايه‌تيى كورده‌كانى ئێران و ئاماده‌یييان بۆ هينانه‌دیى ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كوردان جێ هێشتبێت. (14)
ئيعتوباراتى ستراتيژى و جيۆ-سياسى
بۆشايیى ڕێبه‌رايه‌تى له‌نێو كه‌مينه‌ى كوردى ئێران، ئاماژه بۆ خاڵى ديكه ده‌كا كه كۆمارى ئيسلامى له به‌رانبه‌ر ئاوات و ئامانجه نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كورده‌كانى عێراقدا بوه‌ستێته‌وه، نه‌مازه ترسان له ئۆتۆنۆمیى كوردى له باكوورى عێراقدا كه نفووزى ئێران له‌و وڵاته هه‌لا‌هه‌لابووه‌ى جه‌نگ [عێراق- ئاسۆ] كه‌م بكاته‌وه. چى پێ ناوێ كه ئێران سوودمه‌ندى سه‌ره‌كى بووه له هێرش و په‌لامارى نێوده‌وڵه‌تى به سه‌ركردايه‌تیى ئه‌مريكا بۆ سه‌ر عێراق و ڕووخاندنى ڕژێمه درێژخايه‌نه‌كه‌ى سه‌ددام حسێن. ڕاستييه‌كى زانراو و حاشاهه‌ڵنه‌گره كه تاران په‌لوپۆى بۆ ناو بواره‌كانى سياسى، ديپلۆماتى و ئاسايشیى عێراق هاوێشتووه و هه‌نگاوێكى سه‌ره‌كیى به‌ره‌و به‌ديهێنانى ئاواتى له‌مێژينه‌ى ئێران بۆ سه‌پاندنى هێژموونیى خۆى به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا، هه‌ڵێناوه‌ته‌وه. (15) ئيعتوبارێكى ديكه كه ڕاسته‌وخۆ كار له سياسه‌تى ئێرانى ده‌كا، ئه‌ويش ترسى ئێرانه له‌وه‌ى كه ئۆتۆنۆمیى كوردى له عێراقدا، له‌به‌ر هاريكاريى له‌نزيكه‌وه‌ى نێوان واشنتۆن و هێزه‌كانى پێشمه‌رگه‌ى كورد له 2003 به‌ملاوه، له‌وانه به‌ره‌نگاريى پێشمه‌رگه له هه‌مبه‌ر داعشدا، په‌لهاوێشتنى ئه‌مريكا‌ى بۆ ناوچه‌كه لێ بكه‌وێته‌وه.
له‌وانه‌يه ئه‌م ترسانه‌ى ئێران، زێده‌ڕۆيیيان تێدا كرابێ؛ ئاخر كاربگێڕيى ترامپ به‌ده‌م ئاوات و ئامانجه نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كورد نه‌هات و لايه‌نگيریى ڕيفراندۆ‌مه‌كه‌ى نه‌كرد و خۆى له‌و هه‌نگاوه گرت و داواى له سه‌ركرده‌كانى بزووتنه‌وه‌ى كورد كرد جارێ واز له هه‌ڵێنانه‌وه‌ى ئه‌و بزاوه بهێنن. له‌وه‌یش پتر، بێخه‌مى و بێباكيى كارگێڕيى ئه‌مريكا‌يه ده‌رهه‌ق به پشتبه‌ستنى حكوومه‌تى عێراق به‌و ميليشيا شيعانه‌يه كه ئێران پشته‌وانيیان لێ ده‌كا و له ئۆكتۆبه‌رى 2017دا په‌لامارى پێشمه‌رگه‌يان له‌و ناوچه و ده‌ڤه‌رانه دا كه ماوه‌يه‌ك بوو به‌ده‌ستيانه‌وه بوو، له‌وانه شارى به نه‌وت ده‌وڵه‌مه‌ندى كه‌ركووك و ده‌وروبه‌رى؛ ئه‌مه‌یش خه‌فه‌ت و ناسۆرێكى له‌نێو كورداندا ناوه‌ته‌وه. وێڕاى هه‌موو ئه‌وانه‌ى سه‌ره‌وه، هێشتا تاران ترسى له په‌لوپۆهاوێشتنى "شه‌يتانى گه‌وره" هه‌يه؛ ئاخر خومه‌ينى ئه‌و ناوه به‌نێوبانگه‌ى له ئه‌مريكا ناوه، كه هێشتا ده‌گوترێته‌وه و وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى گرنگیپێدان لاى ڕابه‌رى باڵا و سه‌ركرده‌كانى سوپاى پاسداران ماوه‌ته‌وه. وه‌ك ئه‌نجامێكى ئه‌وه، چه‌ندين به‌ياننامه و داخويانى جه‌نگخوازانه دژى بوونى "سنووردار"ى ئه‌مريكا له عێراق له لايه‌ن سه‌ركرده‌كانى ميليشيا شيعه‌كانه‌وه كه له‌ژێر ڕێنوێنیى ئێران كار ده‌كه‌ن، ده‌بيسترێ و بڵاو ده‌كرێته‌وه. (16)
بێ له‌وه، نيگه‌رانى و دڕدۆنگيى ئێرانييه‌كان به هۆى گه‌رمبوونه‌وه‌ى به‌ره‌به‌ره‌ى پێوه‌ندييه‌كانى عێراق و عه‌ره‌بستانى سعووديا زێده بووه و، پێيان وايه ئه‌و پێوه‌ندييانه هه‌ڕه‌شه‌ن و ستاتۆ و نفووزى ئێران له عێراق كز و لاواز ده‌كه‌ن. له‌خۆڕا نييه كه سه‌ردانى سه‌ركرده‌ى شيعه، موقته‌دا سه‌در، بۆ ڕياز وه‌ك سووكايه‌تيكردنێك بۆ تاران چاوى لێ بكرێ و له لايه‌ن كاربه‌ده‌ستانى ئێرانه‌وه ڕه‌خنه‌ى لێ بگيرێ. (17) سه‌ردانى حه‌يده‌ر عه‌بادى، سه‌رۆكوه‌زيرانى عێراقيش بۆ ڕياز و، كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ "شا سه‌لمان" و "تيله‌رسۆن"ی وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا‌دا، ديسان ڕه‌خنه‌ى توندى ئێرانى لێ كه‌وته‌وه، نه‌بادا ئه‌و سه‌ردانانه گۆڕانێكيان له سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى عێراقدا لێ بێته كايه‌وه. (18)
هه‌ڵبه‌ت ڕكابه‌رايه‌تيى ئێرانى- سعوودى وه‌ك ئه‌نجامێكى ململانێ له‌سه‌ر هێژموونیى هه‌ر يه‌كه‌يان له دواى قۆناخى سه‌دام له عێراقدا ده‌ست پێ ناكا. ئه‌م ڕكابه‌راتييه هه‌ر زوو دواى دامه‌زرانى كۆمارى ئيسلامى له 1979دا هاته گۆڕێ، كاتێ كه ئايه‌توڵڵا خومه‌ينى نياز و مه‌رامى خۆى نيشان دا كه ده‌يه‌وێ حوكمڕانيى ئيسلامى له‌سه‌ر بنه‌ماى پره‌نسيپى (ويلايه‌تى فه‌قيھ) له وڵاتێكدا دابمه‌زرێنێ كه دوو شوێنى پيرۆزى ئايينى ئيسلامى لێيه. ئايه‌توڵڵا به‌هیوا بوو كه پشتيوانيكردنى ڕێنوێنييه‌كانى له‌م وڵاته گرنگه‌دا [مه‌به‌ست سعووديا‌يه- ئاسۆ] له‌به‌ر ستاتۆيه مێژوويیيه تايبه‌تييه‌كه‌يه‌وه، وه‌ك بناغه‌يه‌ك بۆ ڕابه‌رايه‌تيكردنى جيهانى ئيسلامى، خزمه‌تى پێ ده‌كا. له سه‌رينى ئه‌م تێڕوانينه‌وه، خومه‌ينى داواى ده‌كرد كه نابێ پاراستنى مه‌ككه و مه‌دينه بخرێنه ئه‌ستۆى ده‌وڵه‌ته‌وه، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ته، به‌گوێره‌ى پێناسه‌ى ئه‌و، خوداپه‌رستييه‌كى ڕاسته‌قينه‌ى موسڵمانێتیى تێدا نه‌كرێ و نيشان نه‌دابێ. لێ له كاتێكدا كه ئه‌م گوته حه‌ماسه‌تئامێزانه‌ى خومه‌ينى دژ به سعووديا، لايه‌نگرانى خومه‌ينیيان هێنابووه جۆش و خرۆشه‌وه، ئه‌م ته‌حه‌ددييه له لايه‌ن موسڵمانه سوننه‌مه‌زهه‌به‌كانه‌وه به به‌رگريكردن له حوكمڕانيى مێژوويیى بنه‌ماڵه‌ى شاهانه‌ى سعوودى، وه‌ك پارێزه‌رێكى شوێنه پيرۆزه‌كان، وه‌ڵام درايه‌وه. (19)
خاڵێكى ديكه‌ى كێبه‌ركێی دوورودرێژى نێوان ئه‌و دوو وڵاته، كێشه‌ى حه‌جكردن بووه بۆ شوێنه پيرۆزه‌كان له مه‌ككه و مه‌دينه. له لايه‌كه‌وه، ڕياز، تاران به‌وه تۆمه‌تبار ده‌كا كه بۆ مه‌به‌سته‌كانى پرۆپاگه‌نده و ده‌ستخه‌ڵه‌تدان، ده‌يه‌وێ حه‌جكردن بۆ ماڵى خوا بقۆزێته‌وه. له لاكه‌ى ديكه‌وه، ئێرانيش ده‌سه‌ڵاتدارانى سعوودى به بێباكى تۆمه‌تبار ده‌كا كه له‌و ساڵانه‌ى دواييدا حاجييه‌كى زۆرى ئێران تێدا چوون و مردوون. له كانوونى دووه‌مى 2016دا، خولێكى ديكه‌ى گرژیى نێوان ئه‌و دوو وڵاته، بووه هۆى سووتانى باڵیۆزخانه‌ى سعووديا له تاران له لايه‌ن ئاپۆرايه‌كى خه‌ڵكى تووڕه‌وه وه‌ك وه‌ڵامدانه‌وه و كاردانه‌وه‌يه‌ك له به‌رانبه‌ر له‌سێداره‌دانى ئاخوندێكى ديارى شيعه "شێخ نه‌مر باقر ئه‌لنه‌مر" له لايه‌ن ده‌سه‌ڵاتڕانانى سعووديا‌وه. (20) وه‌ك ئه‌نجامێكى ئه‌م ڕووداوه، پێوه‌ندييه ديپلۆماتييه‌كانى نێوان ئه‌و دوو وڵاته بڕان و، وێڕاى هه‌وڵ و ته‌قه‌للا بۆ ئاشته‌وايى و پێكهاتنه‌وه و پڕكردنه‌وه‌ى ئه‌و كه‌لێنه، هێشتا هه‌ڵوێست و بۆچوونه‌كان وه‌ك خۆيان ماونه‌ته‌وه و نه‌گۆڕاون. حاڵى حازر، هه‌ر دوو ده‌وڵه‌ت له‌مه‌ڕ چه‌ندين پرس و كێشه ناته‌بان و، هيچ بوارێك نييه كه ئه‌و دوو وڵاته‌ى تێدا كۆك بن و له يه‌ك به‌ره‌دا وه‌ستابن. جه‌نگى يه‌مه‌ن، كێشه‌وبێشه‌كانى ناو عێراق و سووريا، هه‌روا بێته‌وه هه‌وڵه‌كانى حزبوڵڵا بۆ قايمكردنى "به‌ره‌ى مقاوه‌مه‌ت" له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا بريتين له شه‌ڕگه توند و دژواره‌كانى نێوان هه‌ر دوو وڵات.
ڕوویه‌كى ديكه‌ى پرسى كورد پێوه‌نديى به‌و "كۆريدۆره زه‌وينييه‌وه" هه‌يه كه تاران ده‌يه‌وێ له خاكى خۆيه‌وه به عێراقیدا ببا و به باكوورى سووريا و لوبنان تا ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست. ئه‌و دڵنيانه‌بوونه‌ى ئێران له پرسى كورد و شوێنه‌وارى شياوى ئه‌م ئاريشه‌يه بۆ سه‌ر كه‌مينه‌ى كورد له سووريا، له‌نێو ئه‌و هۆيانه‌دان كه بوونه‌ته هۆى كه ئه‌و ڕێيه به باشوورى ناوچه‌ى ئه‌لمه‌يادين و دێره‌زوردا بڕوا [نه‌ك به باكوورى سووريا‌دا- ئاسۆ]. هه‌روا ڕێككه‌وتيش نييه كه ئێران هه‌وڵه‌كانى خۆى له‌سه‌ر ئه‌و ميليشيايانه چڕ بكاته‌وه كه له‌ژێر ڕێنوێنیى خۆيدا ده‌بزوێن تا ناوچه‌كانى سه‌ر سنوورى عێراق و سووريا كۆنترۆڵ بكه‌ن و ته‌نانه‌ت هۆشدارى به واشنتۆن و هێزه‌كانى هاوپه‌يمانانيش بده‌ن كه له‌وێ و له بيابانى سووريدا ئۆپه‌راسيۆن ده‌كه‌ن. (21)
نه‌خشه و ميتۆدى تاران، چ پێش و چ دواى ڕيفراندۆ‌م
ستراتيژيى ئێران پێش ڕيفراندۆ‌م، له ژماره‌يه‌ك توخمى بنه‌ڕه‌تى پێك هاتووه له پرۆپاگه‌نده‌ى ميديايیى ڕێلێگرتن و دوورخستنه‌وه، سياسه‌تى په‌رت كه و زاڵ به، هه‌ماهه‌نگيكردن بۆ نانه‌وه‌ى هه‌نگاوگه‌لێكى هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ توركيا و، به‌ڕێوه‌بردنى شاڵاوێك بۆ ڕه‌وايیسه‌ندنه‌وه له‌و بزاڤه‌ى كورد. يه‌كه‌مين هه‌نگاوى تاران، پاش ئه‌وه‌ى بارزانى سازدانى ڕيفراندۆ‌مى ڕاگه‌ياند، بريتى بووه له شاڵاوێكى به‌رفره‌ى پرۆپاگه‌نده‌كردن له دوو هێڵى هاوته‌ريبدا: يه‌كيان، له ڕێگه‌ى كاربه‌ده‌سته باڵاكانى حكوومه‌ته‌وه؛ دووه‌ميان، له ڕێگه‌ى فه‌رمانده و گوته‌بێژى ئه‌و ميليشيا چه‌كبه‌ده‌ستانه‌ى شيعه كه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیى ئێران له عێراق كار ده‌كه‌ن. به‌تايبه‌تى هێڵى هه‌ره كارا و چه‌كدار دژى ڕيفراندۆ‌م، له لايه‌ن گوته‌بێژى ميليشياكانى شيعه‌وه بووه. هادى عامرى، فه‌رمانده‌ى ڕێكخراوى به‌در، كه بۆ "ئاژانسى فارس بۆ هه‌واڵ"ى سه‌ر به سوپاى پاسداران دواوه، ده‌ڵێ: "هه‌ڵنه‌وه‌شاندنه‌وه‌ى ڕيفراندۆ‌م له لايه‌ن سه‌ركردايه‌تيى كورده‌وه، خوێنڕێژى و ته‌نانه‌ت جه‌نگى ئه‌هلیى له عێراق لێ ده‌كه‌وێته‌وه. به هه‌مان شێوه، قه‌يس خه‌زعه‌لى، فه‌رمانده‌ى ميليشياى عه‌سائيبى ئه‌هلى هه‌ق، كه له لايه‌ن ئێرانه‌وه پشته‌وانى ده‌كرێ، ئه‌م كاره‌ى كوردی به پيلانێكى ئيسڕائيلى ناو بردووه.
قسه و داوه‌ريى هاوشێوه له لايه‌ن ڕابه‌رى باڵا، عه‌لى خامنه‌ئى و، كه‌سايه‌تييه دياره‌كانى ناو دامه‌زراوه‌ى ئايينيى ئێرانى كراون و، ئاوات و خولياى كورديان بۆ ئۆتۆنۆمى وه‌ك پيلانێكى زايۆنى بۆ دامه‌زراندنى "ئيسڕائيلێكى نوێ" له ناوچه‌كه‌دا داناوه و مه‌حكووم كردووه. ئيدى ڕوونه كه دڕدۆنگى و نيگه‌رانى له‌نێو سياسه‌تداڕێژه‌رانى ئێرانى، له‌و ڕاستييه‌وه سه‌رچاوه‌ى گرتووه كه دامه‌زراندنى قه‌واره‌يه‌كى سه‌ربه‌خۆ، كه له‌ژێر كۆنترۆڵى ئێراندا نه‌بێ و نه‌خشه و پلانه پراكتیكی و ستراتيژييه‌كانى ئه‌و وڵاته تێك بدا، "قبووڵ ناكرێ" و، ئيدى كار بۆ كۆسپنانه‌وه له به‌رده‌م ئه‌و پرۆسه‌يه‌دا ده‌كه‌ن. سه‌ربارى پرۆپاگه‌نده‌ى ميديايى، سياسه‌تى په‌رت كه و زاڵ به بۆ تێكدانى ئه‌و هه‌نگاو و بزاڤه‌ى كورد گيرايه به‌ر.
به‌گوێره‌ى ڕاپۆرتێكى ڕۆژنامه‌ى "شه‌رقولئه‌وسه‌ت"، قاسم سوله‌يمانى، فه‌رمانده‌ى هێزى "قودس"ى سه‌ر به سوپاى پاسداران، له نيسانى 2017دا گه‌يشتووه‌ته سلێمانى و چاوى به ئه‌ندامه ده‌ستڕۆيشتووه‌كانى يه‌كێتيى نيشتمانيى كوردستان كه‌وتووه كه تا ئۆكتۆبه‌رى 2017 له لايه‌ن "جه‌لال تاڵه‌بانی"يه‌وه تا وه‌فاتى كردووه، ڕێبه‌رايه‌تى كراوه. [مام جه‌لال له 3ى ئۆكتۆبه‌ر له ئه‌ڵمانيا وه‌فاتی كرد- ئاسۆ] له‌م كۆبوونه‌وه‌يه‌دا، سوله‌يمانى داواى له سه‌ركرده‌كانى يه‌كێتى كردووه كه پشتيوانى له ڕيفراندۆ‌م نه‌كه‌ن و، ته‌نانه‌ت هه‌وڵی داوه قه‌ناعه‌تيان پێ بهێنێ كه كار بۆ نه‌هاوێشتنى ئه‌و هه‌نگاوه بكه‌ن كه به ده‌ستپێشخه‌ریى بارزانى بووه، واته كۆنه ڕكابه‌رى تاڵه‌بانى [به‌پێچه‌وانه‌وه له‌م 10 ساڵه‌ى دواييدا، هه‌ماهه‌نگیى باش له نێوان بارزانى و تاڵه‌بانيدا هه‌بووه و، بارزانى له چه‌ندين بۆنه‌دا جه‌ختى له‌و ڕاستييه كردووه‌ته‌وه- ئاسۆ]. (22)
هه‌وڵێكى ديكه‌ى هاوشێوه‌ى كاريگه‌ریدانان، له‌ناو كه‌مينه‌ى كورده‌كانى ئێران خۆيدا له ناوچه‌ى كرمانشا دراوه. ده‌بێ ئه‌وه وه‌بير بهێنينه‌وه كه ژماره‌يه‌كى زۆر له كوردى شيعه‌مه‌زهه‌ب له‌و ناوچه‌يه‌دا ده‌ژين، كه سياسه‌تى "په‌رت كه و زاڵ به"ى ڕژێمى ئێرانى كارى تێ كردوون. له سۆنگه‌ى ئه‌مه‌وه، ده‌بيندرێ كه‌مينه‌ى كوردى ئێران له ناوخۆيدا له‌سه‌ر پرسى ڕيفراندۆ‌م دابه‌ش بوون و هاوڕا نه‌بوون [ئه‌م داوه‌رييه‌ى نووسه‌ر پێويستى به ساغكردنه‌وه هه‌يه- ئاسۆ]. له كاتێكدا كورده‌كانى باكوورى ڕۆژاواى ئێران، كه سوننه‌مه‌زهه‌بن، پشته‌وانى ئه‌و هه‌نگاوه‌ى ڕيفراندۆ‌م بوون، ئه‌وا به‌شێكى به‌رچاوى كورده‌كانى كرمانشا دژ بوون. له‌وه‌یش پتر، هه‌وڵه‌كانى ڕژێمى ئيسلامى بۆ قۆستنه‌وه و به‌كارهێنانى ناسنامه‌ى ئايينيى ئيسلامى شيعى، هه‌روا بێته‌وه جيهانبينيى خومه‌ينى وه‌ك ئامرازێكى بان- نه‌ته‌وه‌يى كه دانيشتووان يه‌ك بخا و ناسنامه‌ى ئيتنى كاڵ بكاته‌وه و، ڕێ له دووره‌په‌رێزى و گۆشه‌گيرى بگرێ، ئه‌و هه‌وڵانه شوێنه‌وارێكيان له‌سه‌ر بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كورد له ئێران داناوه. (23)
ته‌نانه‌ت ئاوات و ئامانجه‌كانى كوردى عێراق بۆ بڕیاردانی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌يى، وێڕاى جياوازييه به‌رچاوه‌كانى هه‌ر دوو ده‌وڵه‌تى ئێران و توركيا له‌باره‌ى قه‌يرانى سوورياوه، بوونه هۆى هاريكاريى نێوان ئه‌و دوو وڵاته. ئه‌م هاريكارييه پاش سه‌رده‌مێكى دوورودرێژى ناته‌بايى و ناكۆكيى توند له‌باره‌ى شه‌رعيیه‌تى ڕژێمى ئه‌سه‌ده‌وه، هاتووه‌ته ئاراوه، لێ ڕيفراندۆ‌مه‌كه‌ى كورد، هه‌لومه‌رجێكى بۆ تێككردنه‌وه‌ى به‌رژه‌وه‌نده‌كان هێنايه گۆڕێ كه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و گريمانه پراگماتييه دامه‌زراوه كه ده‌ڵێ: "دژمنى دژمنه‌كه‌م، له‌گينه دۆستم بێ." وه‌ك ئه‌نجامێك، هه‌ر دوو ده‌وڵه‌ت تاكتيكى هاوشێوه‌يان په‌يڕه‌و كردووه، له‌وانه هه‌وڵگه‌لێكى كاريگه‌ريدانان بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى ڕيفراندۆ‌م، له ڕێگه‌ى هه‌ڕه‌شه‌ى ئابڵووقه‌ى ئابوورى بۆ سه‌ر كوردستان، ڕێگه‌گرتن له هه‌نارده‌كردنى كاڵا و كه‌لوپه‌ل بۆ ناوچه كوردنشينه‌كان، نانه‌وه‌ى پشێویى ميديايى، هه‌ماهه‌نگيى به‌ربڵاوى ته‌ناهى. ده‌بێ ئه‌وه‌یش بهێنينه‌وه بير، له‌به‌ر نه‌بوونى ده‌روازه‌يه‌ك بۆ سه‌ر ده‌ريا، كوردستانى عێراق له لايه‌ن دراوسێكانی ده‌وروبه‌ريیه‌وه ئابڵووقه دراوه. ئه‌مه سه‌ربارى ئه‌و ڕاستييه‌ى كه ژێرخانى ئابووريى كوردستان تا ڕادده‌يه‌كى باڵكێش پشت به بازرگانى له‌گه‌ڵ ئێران و توركيا‌دا ده‌به‌ستێ.
كار و كرده‌وه‌ى ئێران له به‌ره‌به‌رى ڕيفراندۆ‌مدا تا ڕادده‌يه‌كى زۆر، جووت بووه له‌گه‌ڵ هه‌ڕه‌شه‌كانى هه‌ره زووى ئه‌و وڵاته به داخستنى فه‌زاى ئاسمانى و پاشان داخستنى ده‌روازه سنوورييه‌كانى خۆى له‌گه‌ڵ كوردستانى عێراقدا. كار و كرده‌ى هاوشێوه‌یش له لايه‌ن ئانكاراوه جێبه‌جێ كراوه؛ ئه‌م هه‌وڵه يه‌كانگيره‌ى هه‌ر دوو وڵات كاريگه‌رييه‌كى گرده‌بڕى ئابووریى له‌سه‌ر ناوچه‌ى كوردنشين هه‌بووه. هێنانى سووته‌مه‌نى و به‌نزين ڕاگيراوه و، تا ڕادده‌يه‌كى ئێكجار زۆريش هێنانى كه‌لوپه‌ل وه‌ستێنراوه؛ وێڕاى كه ئه‌م ڕێوشوێنه، زه‌ره‌ر و زيانێكى قورسى له بازرگانه‌كانى ئێرانيش داوه. له هه‌مان كاتدا په‌لامار و شاڵاوى زاره‌كى له‌سه‌ر ڕيفراندۆ‌مى كورد به‌رده‌وام بووه و، سوپاى پاسداران مانۆڕ و مه‌شقێكى به‌رفره‌ى له‌سه‌ر سنوورى هاوبه‌شى نێوان هه‌ر دوو لادا ئه‌نجام دا، كه بۆنى په‌لامارى زه‌مينى و داگيركردنى هه‌رێمه‌كه‌ى لێ ده‌هات كه ئامانجێكى خوياى هه‌بووه و، ئه‌و ئاماژه‌يه‌ى به كوردان دا كه تاران له نياز و مه‌رامه‌كانى خۆيدا جددييه.
ستراتيژيى ئێران له دوو توخمى سه‌ره‌كى پێك هاتووه: به‌كارهێنانى بريكار و سه‌ته‌لايت و، به‌كارهێنانى "ده‌ستێوه‌ردانێكی نه‌رم" بۆ زێده‌كردنى نفووزى خۆى. شێوه و نموونه‌ى يه‌كه‌مى كار و كرده‌ى ئێران، به‌كارهێنانى ئه‌و ميليشيايانه‌يه بووه كه له خه‌ڵكى مه‌ده‌نى پێك دێن و له‌ژێر ڕێنوێنييه‌كانى ميلشياى شيعى ده‌جووڵينه‌وه بۆ هێنانه‌دیى مه‌به‌سته‌كانى كۆمارى ئيسلامى. ئه‌م ستراتيژييه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ڕۆژه‌كانى هه‌ره زوو و به‌رايیى ڕژێمى تيۆكراتيى ئێران. دامه‌زراندنى "كۆميته‌كانى ئينقيلابى ئيسلامى" ئاماژه و هێمايه‌كه بۆ چالاكییه‌كی وا كه ئامانجيان پاراستنى ڕژێم بووه له نه‌يار و ناحه‌زه‌كانى. دواتر، ڕێكخراوى "به‌سيج" پێك هات كه له‌و خۆبه‌خشانه ته‌ڵقيندراو و هاندراوانه پێك ده‌هات، به ئامانجى پاراستنى ڕژێم له هه‌ڕه‌شه‌كانى ناوخۆ و ده‌ره‌وه. ئه‌م ڕێكخراوه كه له نيسانى 1980وه دامه‌زراوه و ده‌ستبه‌كار بووه، ڕۆڵێكى يه‌كلاكه‌ره‌وه‌ى له جه‌نگى عێراق- ئێراندا (1980- 1988) گێڕا. (24)
جه‌نگ ڕووداوێكى بنياتنه‌ر بووه بۆ ڕژێمى ئينقيلابى كه هه‌م چه‌مكى پشتبه‌خۆبه‌ستنى لێ بكه‌وێته‌وه له ماوه‌ى وه‌تاقخستنه‌وه‌ى تاران له ساته‌وه‌ختى كێشه‌‌دا و، هه‌م پێكهاتنى زنجيره‌ى فه‌رمانده‌يیى دامه‌زراوه‌ى ئێسته‌ى سوپايى- ته‌ناهى. له‌وه‌یش زێتر، ئه‌و ڕوبه‌ڕووبوونه‌وه خوێناوييه‌ى نێوان عێراق- ئێران، نيشانه و شوێنه‌وارێكى له‌سه‌ر جيهانبينیى كاربه‌ده‌سته باڵاكانى ئه‌رته‌ش و سوپاى پاسداران جێ هێشتووه و، هاريكار بووه بۆ دامه‌زراندنى تۆڕێكى پێوه‌نديى كه‌سايه‌تى كه خۆى له زنجيره‌يه‌ك دامه‌زراندنى هه‌نووكه‌ييدا ده‌بينێته‌وه له ئاستى هه‌ره سه‌ره‌وه‌ى داموه‌ده‌زگه‌ى ته‌ناهيى ئێراندا. هه‌روا جه‌نگ ده‌رفه‌تێكى بۆ دامه‌زراندنى ميليشياى جه‌نگاوه‌ر كرده‌وه كه به قازانجى ئێران بكه‌ونه كار، له‌وانه: ڕێكخراوى به‌در، كه شانبه‌شانى هێزه‌كانى ئێران له ماوه‌ى هه‌شت ساڵى جه‌نگدا جه‌نگاوه و، ئه‌وه‌یش به سه‌ره‌تاى به‌كارهێنانى مۆدێلى جه‌نگی به‌وه‌كاله‌ت داده‌نرێ. تێكه‌ڵاويى ڕێكخراوى به‌در له‌گه‌ڵ بنيادى نوێى سياسيى عێراق پاش له‌سه‌ركارلادانى سه‌ددام، بووه‌ته مايه‌ى به‌هێزبوونى ئه‌و ڕێكخراوه و، ئه‌وه‌یش خۆى له دانانى فه‌رمانده‌ى ئه‌و ڕێكخراوه‌يه، هادى عامرى، به وه‌زيرى گواستنه‌وه له 2011- 2014 ده‌بينێته‌وه. تا ئه‌مڕۆیش، هادى عامرى ڕايه‌ڵكه‌يه‌كى نزيك و به‌هێزى له‌گه‌ڵ ڕێبه‌رايه‌تيى ئێران و فه‌رمانده‌كانى سوپاى پاسداراندا هه‌يه كه نيشانه‌ى "ولاء" و دڵسۆزيى ئه‌و ده‌گه‌يه‌نێ بۆ ڕژێمى ئيسلامى. (25)
هه‌روا بێته‌وه، بيرۆكه‌ى دامه‌زراندنى هێزێكى شيعه‌ى شه‌ڕڤان كه له‌ژێر ڕێنوێنى و چاودێريى تاران و له وڵاتانى ديكه‌دا كار بكا، هه‌ر له ماوه‌ى جه‌نگى عێراق- ئێراندا سه‌ری هه‌ڵداوه. دامه‌زراندنى ڕێكخراوى حزبوڵڵا له لوبنان، سه‌ركه‌وتنێكى تاران بووه بۆ به‌هێزكردنى "ته‌وه‌رى به‌رگرى- محور المقاومه" و په‌لهاوێشتنى نفووزى ناوچه‌يیى خۆى. گومانێكى كه‌م له‌وباره‌وه هه‌يه كه ئه‌زموونى سه‌ركه‌وتووى تاران له‌گه‌ڵ حزبوڵڵادا، تان و زاتى وه‌به‌ر ده‌ستپێشخه‌رييه‌كانى دواترى ئێران ناوه كه تۆڕێك ميليشياى جه‌نگاوه‌ر به ئامانجى به‌هێزكردنى به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى له‌و ناوچانه‌دا دابمه‌زرێنێ كه به لاى ئێرانه‌وه بايه‌خ و گرنگييان هه‌یه.
هاتنى هێزه‌كانى هاوپه‌يمانان به سه‌ركردايه‌تيى ئه‌مريكا بۆ ناو عێراق له ئادارى 2003دا، هۆكارێكى هانده‌ر بووه بۆ ئێران كه ميليشياگه‌لێكى شيعه كه له‌ژێر سه‌رپه‌رشتیى خۆيدا كار بكه‌ن، دابمه‌زرێنێ. هه‌وه‌ڵجار جه‌يشولمه‌هدى له لايه‌ن موقته‌دا سه‌دره‌وه دامه‌زێنرا و له 2008دا هه‌ڵوه‌شايه‌وه و، ڕێكخراوى سه‌رايا سه‌لام جێگه‌ى گرته‌وه. پاشان ئێران ياريده‌ى دامه‌زرانى ڕێكخراوى عه‌سائيبى ئه‌هلى هه‌قى دا كه قه‌يس خه‌زعه‌لى فه‌رمانده‌يیى ده‌كا و، هاوته‌ريبى باڵى سياسيى ڕێكخراوه‌كه، سادیقون، هه‌ڵده‌سووڕێ. دوا به دواى ئه‌وه، له 2007دا، سوپاى پاسداران، كه‌تائيبى حزبوڵڵاى دامه‌زراند كه به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى دژى هێزه‌كانى هاوپه‌يمانان له عێراق ده‌جه‌نگا. به هه‌ر حاڵ، گومانى تێدا نييه كه دامه‌زراندنى "هيئه الحشد الشعبي" (ئه‌نجومه‌نی حه‌شدی شه‌عبی) وه‌ك چه‌ترێك بۆ نزيكه‌ى 40 ڕێكخراوێكى ميليشيايى كه شانبه‌شانى سوپاى عێراق دژى داعش بجه‌نگێ، ده‌رفه‌تێكى زێڕينى پێك هێناوه بۆ به‌ديهێنانى ئاوات و خه‌ونه ناوچه‌يیيه‌كانى تاران. ڕاسته ئه‌م "ئه‌نجومه‌نه‌ى حه‌شدى شه‌عبى" كه به‌گوێره‌ى بڕيارێكى په‌رله‌مانى عێراق له نۆڤه‌مبه‌رى 2014دا، خراوه‌ته ژێر فه‌رمانى دامه‌زراوه‌ى سياسى- ته‌ناهيى عێراقه‌وه، لێ ڕايه‌ڵكه و دڵسۆزيى حه‌شد به‌گشتى و تا ڕادده‌يه‌كى زۆر بۆ سوپاى پاسداران و ڕژێمى ئێرانى ماوه‌ته‌وه. (26)
هه‌روا تێوه‌گلانى كۆمارى ئيسلامى له كێشه‌وبێشه‌ى ناو عێراق، له دامه‌زراندنى چه‌ند ڕێكخراوێكى ديكه‌یشدا ڕه‌نگى داوه‌ته‌وه وه‌ك: ميليشياى خوراسانى. مۆدێلى هاوشێوه‌ى ئه‌و ميليشيايه كه به پشتى تاران بخوڕێ، ڕێكخراوه‌كانى كه‌تائيبى ئيمامى عه‌لى؛ كه‌تائيبى سه‌يدولشوهه‌دا كه له 2013دا هاتووه‌ته دامه‌زراندن؛ كه‌تائيبى ئيمامى ئه‌لغائيب؛ ئه‌بولفه‌زل ئه‌لعه‌باس و هى ديكه‌ن. هاوته‌ريب و هاوشانى ئه‌و ڕێكخراوانه، چه‌ندين كۆڕ و گرۆى ئيتنى و ئايينى دامه‌زراون وه‌ك كه‌تائيبى بابليۆن و كه‌تائيبى ڕۆحوڵڵا عيسا ئيبن مه‌ريه‌م، كه له‌سه‌ر بنه‌ماى هه‌ندێ مه‌زهه‌بى كريستيانى له چوارچێوه‌ى جه‌نگى دژ به داعشدا دامه‌زراون؛ كه‌تايبى توركمانى كه ئيلماز نه‌جاڕ فه‌رمانده‌يیيان ده‌كا؛ شه‌ڕڤانه ئێزدييه‌كانى سه‌ر به يه‌كينه‌كانى به‌رخۆدانى شنگاليش، جێگه‌ى خۆيان له هه‌ڵمه‌تێكدا بۆ باكوورى عێراق له ئابى 2014دا گرتووه. (27)
چالاكى و هه‌ڵسووڕوداسووڕ‌ى حه‌شدى شه‌عبى، گرنگييه‌كى يه‌كلاكه‌ره‌وه‌ى هه‌بووه له كۆسپنانه‌وه له ڕێگه‌ى به‌ديهاتنى ئاواته نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى كورد پاش ڕاگه‌ياندنى ئه‌نجامه‌كانى ڕيفراندۆ‌م. بۆ نموونه، ميليشياى عه‌سائيبى ئه‌هلى هه‌ق ڕۆڵێكى كاراى گێڕا له گرتنه‌وه‌ى ئه‌و ناوچانه‌ى به‌ده‌ست پێشمه‌رگه‌وه بوون؛ به زۆرى له ڕێگه‌ى ئاگربه‌ردانه بيناى گشتى و نانه‌وه‌ى ده‌مارگيریى مه‌زهه‌بييه‌وه. له‌م پێڤاژۆيه‌دا، شايانى گوتنه كه باس له‌و بانگه‌وازه‌ى فه‌رمانده‌ى عه‌سائيب بكرێ كه ئاراسته‌ى سه‌رۆكوه‌زيرانى عێراقى كردووه و، داواى لێ ده‌كا به‌ده‌م ئه‌و كوردانه‌وه بچێ كه له ناوچه‌ى سلێمانى ده‌ژين و بنكه و باره‌گا سه‌ره‌كييه‌كانى "یه‌كێتی"يان لێيه. ئه‌م بانگه‌وازه‌ى خه‌زعه‌لى دوا به دواى ئه‌و كۆبوونه‌وه‌يه بووه له‌گه‌ڵ ئاڵا تاڵه‌بانى (كه سه‌رۆكايه‌تیى شاندێكى يه‌كێتیى كردووه) كه له شارى نه‌جه‌ف كراوه، به‌و مه‌رام و نيازه خويايه‌ى كه تۆوى دووبه‌ره‌كى له نێوان لايه‌نه‌كانى كورد له عێراقدا بچێنێ. (28)
له كاتێكدا ڕاسته كه بنيادى ئاڵۆزوپاڵۆزى لايه‌نه‌كانى ناو حه‌شدى شه‌عبى به‌رجه‌سته‌ى ته‌وژم و سه‌مته تايبه‌ته‌كان و دڵسۆزينواندنى جياواز ده‌كا كه له ئایينده‌ى به‌رچاودا، ئایينده‌ى عێراق داده‌ڕێژێته‌وه و پێك ده‌هێنێ، لێ وێده‌چێ هه‌نووكه حكوومه‌تى عێراق هه‌نده پێ نه‌گه‌يشتووه كه ويست و خواستى خۆى به‌سه‌ر لايه‌نه جياجياكاندا بسه‌پێنێ كه به‌رده‌وام دڵسۆزیى خۆيان بۆ تاران نيشان ده‌ده‌ن و گوێڕايه‌ڵیى فه‌رمانه‌كانى ده‌كه‌ن. (29)
قايمبوونى ستاتۆى ناوچه‌يیى ئێران، ديسان پێڕه‌وكردنى ستراتيژيى "ده‌ستێوه‌ردانێكی نه‌رم"ى لێ ده‌كه‌وێته‌وه كه وه‌به‌رهێنانێكى به‌رچاوى سه‌رچاوه ئابوورييه‌كانى تێدا ده‌بێ. ئه‌م سياسه‌ته خۆى له دامه‌زراندنى سه‌نته‌رى كه‌لتوورى نواندووه، خۆى له وه‌به‌رهێنانى هه‌وڵ و ته‌قه‌للاى زۆر بۆ هه‌قبه‌خۆدان له چاكردنه‌وه‌ى زه‌ره‌ر و زيانه‌كانى جه‌نگ له عێراق و سووريا‌دا ده‌بينيته‌وه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته، تاران خۆى ساز ده‌كا پاره‌وپووڵێكى به‌رچاو له چاكردنه‌وه‌ى كاره‌با، ته‌له‌فۆن و پرۆژه ئه‌ندازه‌ييیه گه‌وره‌كان خه‌رج بكا، وه‌ك له ئاخروئۆخرى ساڵى 2006 له لوبناندا كردى. ده‌رده‌كه‌وێ هه‌وڵه‌كانى ئێران به‌و نياز و مه‌به‌سته‌ن كه پشتبه‌ستنى سووريا به ئێران و هاوسۆزى له‌گه‌ڵ ڕژێمه‌كه‌ى زێتر ببێ، به‌ڵام له ڕوانگه‌يه‌كى ديكه‌وه ئاماژه‌يه‌كه بۆ سوودێكى به‌رچاوى ئيستخباراتى كه له‌وانه‌يه ئێران وه‌ك ئه‌نجامێكى ده‌ستهێنانه‌وه و هێنانه‌وه‌سه‌ربارى ژێرخانى ئابوورى له سووريا، وه‌ده‌ستى بهێنێ. لامه‌ركه‌زييه‌ت له عێراق ڕێگه‌ى بۆ ئێران كرده‌وه كه ببێته به‌ربووكى سه‌ره‌كيى هێز له وڵاتدا له به‌رانبه‌ر باروبوویه‌كى زۆروزه‌وه‌ندى ئابوورى و، ڕوون و خويایشه كه ئه‌وه خه‌ون و هيواى ڕژێمى ئينقلابييه كه ئه‌م فۆرمه‌ى "كۆنترۆڵى ناڕاسته‌وخۆ»" وه‌ك مۆدێلێك بۆ نه‌خشه‌ى ده‌سه‌ڵاتى خۆى له به‌شه‌كانى ديكه‌ى ناوچه‌كه‌دا، خزمه‌تى پێ بكا.
ده‌ره‌نجام:
گۆڕانكاريگه‌لێكى دوورمه‌وداى جيۆ-سياسى كه دوا به دواى په‌لاماردانى عێراق له 2003دا هاتوونه‌ته ئاراوه، به‌تايبه‌تى كۆتايیهاتنى حوكمڕانيى 82 ساڵه‌ى كه‌مينه‌ى سوننه له عێراقدا، په‌نجه‌ره‌يه‌كى به‌رفره‌ى ده‌رفه‌تى بۆ تاران كردووه‌ته‌وه كه خه‌ون و ئاواتى هێژموونگه‌راى خۆى بێنێته دى. سه‌ربار، ته‌كه‌زكردنى بايه‌خى نێوده‌وڵه‌تى له‌سه‌ر به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش، ڕێگه‌ى بۆ ئێرانييه‌كان كرده‌وه كه جێگه و ڕێگه‌ى خۆيان له عێراق و سووريا‌دا به‌هێز بكه‌ن و به‌بێ هيچ كۆسپێك كار بۆ "هيلالى شيعى"ى هزركراوى خۆيان، بكه‌ن.
له‌و هه‌لومه‌رجانه‌دا، جێگه‌ى سه‌رسووڕمان نييه كه تاران له به‌ره‌وسه‌رچوونى ئاواته‌كانى كوردى عێراق بۆ بڕیاردانی چاره‌نووس، هه‌راسان و نيگه‌ران ببێ. له كاتێكدا بيره‌وه‌ريى تاڵ و سوێرى كۆمارى مه‌هاباد ڕۆڵێكى له بير و زه‌ينى ڕژێمى ئيسلاميدا گێڕاوه، لێ به به‌راورد به ئيعتوباراتى جيو-سياسى و ستراتيژى، ڕۆڵێكى په‌راوێزئاسا بووه. وه‌ك ئه‌نجامێك، ڕاگه‌ياندنى ڕيفراندۆ‌م له لايه‌ن بارزانييه‌وه، ڕووبه‌ڕووى دژايه‌تییه‌كى توند و دژوارى وه‌ساى تاران بووه‌وه و، ڕێوشوێنى تۆڵه‌‌ستێنانه‌ى لێ كه‌وته‌وه، كه بوونه هۆی وه‌تاقخستنه‌وه‌ى هه‌رێمى كوردنشين، گرتنه‌وه‌ى ئه‌و ناوچانه‌ى چه‌ند ساڵيك بوو به‌ده‌ست پێشمه‌رگه‌وه بوون، چاندنى تۆوى دووبه‌ره‌كى له‌ناو بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يیى كوردى عێراق له‌باره‌ى سياسه‌تى ئایينده‌ى ئه‌و بزاڤه‌وه. هه‌نووكه، وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ هه‌وڵه‌كانى تاران بۆ نوشستهێنان به هه‌نگاوى بڕیاردانی چاره‌نووسی كورد، ئه‌نجامێكيان هه‌بووه و سه‌ريان گرتووه، لێ ده‌كرێ بێژين كه ئه‌و گۆڕانكارييانه‌ى ڕيفراندۆ‌م له‌گه‌ڵ خۆيدا هێناويه‌تيیه ئاراوه، له ئایينده‌ى به‌رچاودا، وێڕاى بڕيارى وازهێنانى بارزانى له پۆست و پله و پايه‌ى ئێسته‌ى، سه‌دايان ده‌بێ.
تێبینی: ئەم نووسینە لە 14ى كانوونى يه‌كه‌می 2017 و، له ماڵپه‌ڕى BESA به زمانى ئينگليزى بڵاو كراوه‌ته‌وه.
سەرچاوە:
په‌راوێزه‌كان:
1 See, for instance, Fars News Agency, Iranian Parliament Announcement from September 24, 2017.
2 Ofra Bengio, “The Kurds in a Volatile Middle East,” Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Mideast Security and Policy Studies No. 130, February 2017.
3 Alireza Azghandi, Ravabete Khareji-e Iran 1320-1357 (Tehran: Nashr- e Koms, 1997, p. 106.
4 James A. Bill, The Eagle and the Lion: The Tragedy of American-Iranian Relations (New Haven: Yale University Press, 1988), pp. 31-3.
5 Donald Wilber, Iran Past and Present (Princeton: Princeton University Press, 1958, pp. 104-5.
6 Abdul-Reza Houshang Mahdavi, Siyasat- e Khareji-e Iran dar douran- e Pahlavi ( Tehran: Nashr- e Pikan, 2010), p. 107; Nazer Najimi, Khoadat- e Tareekhe Iran az Shahrivar1320 ta 28-e Mordad 1332 (Tehran: Entesharat-e Qalini, 1991, p. 78.
7 Louise Fawcett, "Revisiting the Iranian Crisis of 1946: How Much Do We Know?" Iranian Studies, 47/3 (2014), pp. 379-99.
8 Abdul-Reza Houshang Mahdavi, Sakhnehay az Tareekh-e Mautser-e Iran Tehran: Entesharat-e Alami, 1998), pp. 354-356.
9 Eden Naby, “Rebellion in Kurdistan,” Harvard International Review, 2/3 (November, 1979 pp. 1, 5-7, 29; Azghandi, Ravabete Khareji-e Iran, pp. 44-45.
10 Hashem Ahmadzadeh and Gareth Stansfield, "The Political, Cultural, and Military Re-Awakening of the Kurdish Nationalist Movement in Iran", Middle East Journal, 64/1 (Winter 2010), pp. 11-27.
11 Israel State Archives, File No. 7154/19, “Conversation with Iranian ambassador to Moscow,” October 5, 1962.
12 Hashem Ahmadzadeh and Gareth Stansfield, "The Political, Cultural, and Military Re-Awakening of the Kurdish Nationalist Movement in Iran," pp. 16-18.
13 Michael M. Gunter, "The Kurdish Question in Perspective,” World Affairs, Spring 2004, pp. 197-205.
14 Bengio, "The Kurds in a Volatile Middle East," pp. 34-35.
15 Ahmad Majidyar, "Iran Has Emerged as the Main Victor in Iraq," The Middle East Institute, September 2017.
16 See statements by Hezbollah spokesperson on the readiness of the organization to fight the American forces stationed in Iraq, September 10, 2017.
17 Ahmad Majidyar, "Influential Iraqi Cleric Muqtada al-Sadr’s Saudi Visit Triggers Worries in Tehran," The Middle East Institute, July 31, 2017.
18 BBC in Farsi, "The sojourn of US foreign secretary to Saudi Arabia was intended to contend with Iranian influence," October 22, 2017.
19 Vali Nasr, The Shiite Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future (Tel Aviv: Yediot Ahronot, 2011; Hebrew), pp. 118-19.
20 BBC, "Sheikh Nimr al-Nimr: Saudi Arabia executes top Shia cleric,"January 2, 2016.
21 Ahmad Majidyar, "Iranian-Backed Militias Trying to Link up along Iraqi-Syrian Border,” The Middle East Institute, November 2, 2017.
22 Al-Sharq al-Awsat, April 11, 2017.
23 Bengio, "The Kurds in a Volatile Middle East," p, 35.
24 Federic Wehrey et al, "The rise of the Pasdaran", National Defense Research Institute (Santa Monica 2009), pp. 25- 27.
25 Dylan O'Driscall & Dave Van Zoonen, "The Hashd al-Shaabi and Iraq Sub- Nationalism and the State," Middle East Research Institute, March 2017.
26 Renad Mansour, "From Militia to State Force: the Transformation of al-Hashd al-Sh’aabi," Carnegie Middle East Center, November, 2015.
27 The organization also comprises factions with a Sunni majority, such as al- Hashd al-Watani and Liwa Salahaddin.
28 Rudaw television network, October 19, 2017.
29 Hamdi Malik, "Hal Satatawaru al-Khilafat baina Fasail al-Hashd al-Sha'bi wa-l- Hukuma al-Iraqiya ila Sidam Musalah?" Al Monitor, April 2017.