 |
2018-01-24
ديبه‌يت: ناوه‌ڕۆك و شوێنه‌واره‌كانى لێكنزيكبوونه‌وه‌ى ڕووسى- توركى چين؟
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
د. جۆرج ئێن. تزوگوپولۆس، 21ى كانوونى دووه‌م، 2018، سه‌نته‌رى بيگن- سادات بۆ لێكۆڵينه‌وه‌ى ستراتيژى
پرسيار: له كوده‌تا سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كه‌ى ته‌مووزى 2016ه‌وه، سه‌رۆككۆمارى توركيا، ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان، هه‌وڵ ده‌دا پێوه‌ندييه‌كانى ئانكارا له‌گه‌ڵ وڵاتانى ناڕۆژاوايى باش بكا؛ نه‌با‌دا تووشى گۆشه‌گيريى نێونه‌ته‌وه‌يى ببێ. لێكنزيكبوونه‌وه‌ى توركى- ڕووسى نموونه‌يه‌كى ناوازه‌يه. له كاتێكدا يه‌كێتيى ئه‌وروپى و ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا له‌به‌ر سياسه‌ته‌كانى ناوخۆ و ده‌ره‌وه، ڕه‌خنه له ئه‌ردۆغان ده‌گرن، ئه‌ردۆغان به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ هاوشانه ڕووسييه‌كه‌يدا، ڤلاديمیر پووتين، بۆ وتووێژكردن له‌باره‌ى مۆدێله نوێیه‌كانی هاريكارى، كۆ ده‌بێته‌وه. سه‌نته‌رى بيگن- سادات له ڕێگه‌ى ئه‌م پرسياره‌ى سه‌ره‌وه، چووه‌ته ناو ئه‌م پيله‌كه‌يه و، ئه‌و پرسياره‌ى ئاراسته‌ى چه‌ند كارناس و شاره‌زايه‌كى ئه‌م بواره كردووه.
جۆناتان ئاديلمان (Jonathan Adelman)، پرۆفيسۆر له كۆليژى جۆزيف كۆربل بۆ ديراساتى نێوده‌وڵه‌تى، زانكۆى دنڤه‌ر، دنڤه‌ر [پايته‌ختى ويلايه‌تى كۆلۆرادۆى ئه‌مريكه‌يه]:
هاوپهيمانێتيى توركى- ڕووسى له‌وانه‌يه ببێته هاوپه‌يمانێتييه‌كى به‌هێز و گوڕ له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا، لێ ئه‌گه‌رى پێكهێنانى هاوپه‌يمانێتييه‌كى وه‌سا، كه‌مه و شوێنه‌واره‌كه‌یشى ته‌واو سنووردار ده‌بن. له‌به‌ر چی؟
ژماره‌يه‌ك فاكته‌ر ڕێ له پێكهاتنى هاوپه‌يمانێتييه‌كى وا ده‌گرن. ئه‌ردۆغان و پووتين له ناوه‌ڕاستى شه‌سته‌كانى ته‌مه‌ندان و، له‌مێژه‌يه جڵه‌وى حوكمڕانييان به‌ده‌سته‌وه‌يه (ئه‌ردۆغان 14 ساڵ و پووتين-يش 17ساڵ). به‌تايبه‌تى ئه‌ردۆغان سه‌ر به‌ره‌و ژێر وه‌ستاوه و له دوا هه‌ڵبژاردندا ته‌نيا 51%ى ده‌نگه‌كانى برده‌وه و سێ شارى هه‌ره گه‌وره و ده‌نگى گه‌نجه‌كانى توركيا‌ى له‌ده‌ست دا. هه‌رچى پووتينه، به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه، له هه‌ڵبژاردنى دادێ، هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ى بۆ ماوه‌ى شه‌ش ساڵى ديكه، دوا ماوه‌ى سه‌رۆكايه‌تیى ئه‌و ده‌بێ.
پووتين هه‌وڵ ده‌دا نه‌ريتى باوى مێژووى ڕووسى بژيێنێته‌وه، لێ له ماوه‌ى چه‌ندين سه‌ده‌دا، ڕووسه‌كان دوازده جه‌نگيان له‌گه‌ڵ توركيا‌ى عوسمانليدا كردوون. ئايين له‌م ڕۆژانه‌دا فاكته‌رێكى گرنگه و كريستيانه‌تى ئۆرتۆدۆكسى ڕووسى هه‌رگيز دانووى له‌گه‌ڵ ئيسلامه‌تيى ڕه‌قه‌كارى توركيا‌دا ناكوڵێ. ڕووسيا پێش هه‌زار ساڵ، هه‌ميشه و ئێستایش هه‌ر وڵاتێكى ملهوڕى سه‌ڕه‌ڕۆ بووه، له كاتێكدا توركيا به كه‌مال ئه‌تاتورك ده‌ستی پێ كرد و به‌ره‌و سيسته‌مێكى نيمچه-ديموكراتى ملى ناوه. [ئاى له‌و داوه‌رييه بێجێيه! ديموكراسى به‌ته‌نێ بريتى نييه له هه‌ڵبژاردنى ناو به ناو. ئه‌گه‌ر ئه‌م داوه‌رييه بۆ ماوه‌ى 2002- 2012 ڕاست بووبێ، ئه‌وا بۆ ئێسته و له پاش كوده‌تاكه‌ى ته‌مووزى 2016ه‌وه له جێگه‌ى خۆيدا نييه- ئاسۆ]
ڕووسيا ئابوورييه‌كى بێهێزى هه‌يه، له كاتێكدا توركيا به 3000$ له ڕووى داهاتى ساڵانه‌ى تاكه‌وه، له پێش ڕووسيا‌يه. له‌وه‌یش گرنگتر، توركيا ڕيسك به خۆى ده‌كا ئه‌گه‌ر له‌وه بێئومێد ببێ ڕۆژێ له ڕۆژان بچێته ناو يه‌كێتيى ئه‌وروپاوه، هه‌روا بۆ هه‌تا هه‌تا له ڕۆژاوا نامۆ ده‌بێ ئه‌گه‌ر له ناتۆ بچێته ده‌رێ. كه‌واته، ئه‌نجامى شياوى ئه‌و لێكنزيكبوونه‌وه‌ی ڕووسيا- توركيا، به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه سنووردار و زۆر تايبه‌ت ده‌بێ.
وه‌ڵامى سێرگى ماركيدۆنۆڤ (Sergey Markedonov)، پرۆفيسۆرى هاوبه‌ش له زانكۆى ده‌وڵه‌تى ڕووسى بۆ ديراساتى ئينسانى و، كارناس له ئه‌نجومه‌نى ڕووسى بۆ كاروبارى نێوده‌وده‌وڵه‌تى و، فاندى گۆرچاكۆڤ بۆ ديپلۆماسيى گشتى:
په‌ندۆلى پێوه‌ندييه‌كانى ڕووسيا- توركيا ڕووه‌و سه‌رێيه. هه‌م ئانكارا و هه‌م مۆسكۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنى كێشه و ئاريشه‌ى سوورى، ئاماده‌يیى خۆيان بۆ هاريكاريكردنى يه‌كتر ده‌ربڕيوه. هه‌روابێته‌وه هه‌ر دوو لايان به‌رژه‌وه‌ندييان له‌وه‌دايه پێوه‌ندى و ڕايه‌ڵكه‌ى ئابووريى نێوانيان پته‌وتر بكه‌ن؛ به بوارگه‌لێكى ستراتيژيى وه‌ك وزه‌ى ئه‌تۆميیشه‌وه. ڕووسيا و توركيا وا خۆ نيشان ده‌ده‌ن كه ڕۆڵێكى گرنگ له ئۆراسيا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى نفووزى ئه‌مريكا ده‌گێڕن، لێ ئاساييبوونه‌وه‌ى ئه‌م دواييیه‌ى پێوه‌ندييه‌كانى نێوان مۆسكۆ و ئانكارا، به ماناى پێكهێنانى هاوپه‌يمانێتييه‌كى نوێ نايه‌ت.
پێوه‌ندييه‌كانى ڕووسيا- توركيا له قۆناغى دواى جه‌نگى ساردا، مێژوویه‌كى پڕ هه‌ڵكشان و داكشانيان هه‌يه. له نه‌وه‌ده‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوو و، هه‌روه‌ها له 2015- 2016دا، ديپلۆماته ڕووس و توركه‌كان ئه‌زموون و شاره‌زايیيه‌كى زۆريان له "ئيداره‌دانى قه‌يران" به‌رانبه‌ر يه‌كتر په‌يدا كردووه. بۆ ماوه‌ى چه‌ندين ساڵه په‌ره‌سه‌ندن و به‌هێزبوونى بازرگانيى دووقۆڵى و بێزنس، جياوازييه جيۆپۆلیتيكه‌كانيان له خوارووى قه‌وقاز، قوبرس و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا شاردۆته‌وه. كاتێ ئه‌م جياوازى و ناته‌بايیيانه دێنه پێشه‌وه، هه‌ر چۆن بێ، هه‌م مۆسكۆ و هه‌م ئانكارا تێ ده‌گه‌ن كه هيچ كامێكيان سووديان لێ نابينن. ئا ئه‌مه ده‌رفه‌تى پێ داون كه بوارى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه كه‌متر بكه‌نه‌وه و به دواى چاره‌سه‌رى پراگماتيكدا بگه‌ڕێن.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، وێڕاى پێوه‌نديى گه‌رموگوڕى نێوان هه‌ر دوو لا، ساده و ساويلكه‌يیيه كه وا بزاندرێ جياوازى و ناته‌بايیى نوێ نايه‌ته گۆڕێ. با كۆنتراكته‌كانى وزه پته‌و و توندوتۆڵيش بن، با زۆر ڕێككه‌وتننامه‌یش مۆر كرابن، ئه‌و دوو وڵاته ناتوانن ئه‌و جياوازى و ناته‌بايیيانه بسڕنه‌وه كه له نێوان هه‌ر دوو لاياندا له‌باره‌ى ناگۆرنۆ- قه‌ره‌باخ، كرێمه (قرم) و سوورياوه هه‌ن. لێ ده‌بێ ئه‌و به‌يه‌كه‌وه‌هه‌ڵكردنه‌ى نێوان ئه‌م دوو هێزه ئۆراسيايییه، وه‌ك هه‌نگاوێكى گرنگ به ئاقارى چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌وبێشه و هه‌راى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و چاره‌سه‌ركردنى سيسته‌مى سياسیى نێوده‌وڵه‌تى به‌گشتى، چاوى لێ بكرێ.
وه‌ڵامى داڤيد ساته‌ر (David Satter)، توێژه‌رى سه‌ره‌كیی ئه‌نستيتۆى هۆدسن و توێژه‌رى ئه‌نستيتۆى سياسه‌تى ده‌ره‌كى له زانكۆى جۆنز هۆپكنز بۆ لێكۆڵينه‌وه‌ى پێشكه‌وتووى نێوده‌وڵه‌تى، واشنتۆن دى سى:
نابێ لێكنزيكبوونه‌وه‌ى ڕووسى- توركى وه‌ك شتێكى هه‌ميشه‌يى و تاسه‌ر چاوى لێ بكرێ. له ڕاستيدا، ڕووسيا به‌رژه‌وه‌نديگه‌لێكى ستراتيژیى له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا نييه و به مانايه‌كى فره‌تر، هيچ هۆيه‌كى ڕاسته‌قينه بۆ بوونى ڕووسيا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناڤيندا نييه. جه‌نگى ڕووسيا له سووريا، وه‌ك جه‌نگه‌كانى ڕووسيا‌يه له چيچان، تا سه‌رنجى دانيشتووانى ڕووسيا له‌سه‌ر حوكمڕانيى خراپى ناوخۆى ڕووسيا لا ببا و پشتگيریى بۆ ڕژێمه‌كه‌ى به‌ده‌ست بهێنێ. ئه‌گه‌ر پێداويستييه‌كانى سياسه‌تى ناوخۆيیى ڕژێم بێنه گۆڕين، ئه‌وا ڕووسيا ده‌سبه‌ردارى كار و كرده‌كانى له ده‌ره‌وه ده‌بێ.
تا هه‌نووكه، ڕووسيا و توركيا پێكه‌وه كار بۆ كۆتاييهێنان به شه‌ڕوشۆڕ له سووريا ده‌كه‌ن، به‌ڵام هه‌ر يه‌كه‌يان له‌به‌ر هۆى تايبه‌ت به خۆيان. له بارى ڕووسيا‌دا، مه‌به‌سته‌كانى بريتين له به‌هێزكردنى ده‌سه‌ڵاتى ڕژێمه‌كه‌ى پووتين. له بارى توركيا‌دا، ئامانجه‌كان بريتين له كۆتاييهێنان به هه‌ڕه‌شه‌ى جيابوونه‌وه‌ى كورد، سه‌ركردايه‌تيكردنى جيهانى سوننه‌مه‌زهه‌ب و سه‌قامگيركردنى ڕژێم له توركيا‌دا.
حاڵى حازر، هه‌ر دوو وڵات پێكه‌وه كار بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى جه‌نگ ده‌كه‌ن. لێ ئه‌وه‌یش ديسان وه‌ك ميتۆدێك له‌سه‌ر بنه‌ماى به‌هاى هاوبه‌ش و ڕوانگه‌يه‌كى هاوبه‌شى ستراتيژى ڕۆ نه‌نراوه. هه‌وه‌ڵين ئاماژه‌ى تۆماركراوى ئه‌و پێكنه‌كردنه، بريتيیه له مه‌حكوومكردنى ئه‌سه‌د، سه‌رۆكى سووريا، كه ڕووسيا به‌توندى پشتيوانیى لێ ده‌كا و، به‌م دوايیيه سه‌رۆكى توركيا، ئه‌ردۆغان، وه‌ك "تيرۆريست"ێك ناوى هێنا. له ئایينده‌يه‌كى نزيكدا ده‌شێ درز و كه‌لێنى زێتر له‌و پێوه‌ندييه دۆستايه‌تييه نوێيه‌ى ڕووسيا- توركيا بێته كايه‌وه.
بوراق به‌كدل (Burak Bekdil)، ستووننووسێكى دانيشتووى ئانكارا‌يه. به‌رده‌وام بۆ په‌يمانگه‌ى گاتستۆن و بۆ هه‌واڵه‌كانى به‌رگرى ده‌نووسێ و، توێژه‌رێكه له كۆڕبه‌ندى ڕۆهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا (MEF):
ئه‌و شته‌ى كه به وه‌رچه‌رخانى توركيا به ئاقارى ته‌وه‌رى ئۆراسيا به سه‌ركردايه‌تیى ڕووسيا دێته پێش چاو، له ڕاستيدا هاوپه‌يمانێتييه‌كى تاكتيكيى خۆنه‌گرتووى ڕفۆكه و، شه‌راكه‌تێكى ستراتيژى نييه. ئه‌و هاوپه‌يمانێتييه له‌سه‌ر چه‌ند ئاستێكى جيۆستراتيژى دامه‌زراوه:
- ناڕه‌حه‌تيى ئايديۆلۆژييانه‌ى سه‌رۆك ئه‌ردۆغان له به‌رانبه‌ر ڕۆژاوا و كه‌لتوور و دامه‌زراوه ديموكراتييه‌كانيدا، پاڵنه‌رێكى سروشتيى توركيا‌يه به‌ره‌و بازنه‌ى نفووزى ڕووسيا، به‌تايبه‌تى له سووريا؛ ئه‌وه‌یش تيشك ده‌خاته سه‌ر زهنيیه‌تێكى ناديموكراتى...؛
- ده‌رس و په‌ندێكى تاڵ كه ئه‌ردۆغان له سزاى ئابوورى كه ڕووسيا به‌سه‌ر توركيا‌ى داسه‌پاند پاش ئه‌وه‌ى توركيا فڕۆكه‌يه‌كى شه‌ڕكه‌رى ڕووسیى له نۆڤه‌مبه‌رى 2015دا خسته خواره‌وه، وه‌رگرتبێ، جوت بووه له‌گه‌ڵ ترسى له‌مێژينه‌ى توركيا له ده‌ستدرێژيى سۆڤيه‌تى/ ڕووسى؛
- حيساباتى ئه‌ردۆغان بۆ به‌كارهێنانى بلۆكى ڕووسى وه‌ك كارتێكى ساتوسه‌ودا له مامه‌ڵه‌ى بێسه‌روبه‌رى توركيا له‌گه‌ڵ بلۆكى ڕۆژاوادا و؛
- باوه‌ڕى ئه‌ردۆغان به پاييزى ڕۆژاوا و هه‌ڵكشانى ڕۆژهه‌ڵات.
وێڕاى ئه‌وانه هه‌مووى، هاوپهيمانێتيى تاكتيكانه‌ى ڕووسيا- توركيا له‌به‌ر چه‌ندين هۆكار به خۆنه‌گرتوويى ده‌مێنێته‌وه.
يه‌كه‌م، هه‌ڵوێستى ناڕوونى ڕووسيا له‌باره‌ى ئايینده‌ى "پشتێنه‌يه‌كى كوردى" له باكوورى سووريا، ئانكارا تووڕە دەکات، چونكه هه‌ر قه‌واره‌يه‌كى كوردى له باشوورى توركيا وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى هه‌ره گه‌وره له لايه‌ن ئه‌ردۆغان و سياسه‌تدانه‌رانى توركيا‌وه سه‌ير ده‌كرێ.
دووه‌م، له‌به‌ر ئايديۆلۆژیى ڕه‌قه‌كارانه‌ى سوننه‌گه‌راى ئه‌ردۆغان، پشتيوانيى توركيا له بلۆكى ڕووسى- ئێرانى به‌پارێز و ڕاڕايانه‌يه: چونكه هه‌ر په‌لهاوێشتنێكى شيعه له خوار سنوورى توركيا، به دووه‌م هه‌ڕه‌شه‌ى هه‌ره خراپى ته‌ناهى بۆ سه‌ر ئانكارا داده‌نرێ.
سێيه‌م، سه‌رۆككۆمار، ڤلاديمیر پووتين وه‌ك ئامرازێكى به‌سوود سه‌يرى ئه‌ردۆغان ده‌كا نه‌ك وه‌ك هاوپه‌يمانێك.
به لاى مۆسكۆوه، ئه‌ردۆغان ئيسلاميستێكى متمانه‌پێنه‌كراو و سه‌ربه‌گۆبه‌نده. به هه‌مان شێوه، زۆربه‌ى ديپلۆماته گه‌وره‌كانى توركيا به شك و گومانێكى قووڵه‌وه سه‌يرى ڕووسيا ده‌كه‌ن؛ چ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى ئه‌وان ئايینده‌ى توركيا له‌گه‌ڵ ڕۆژاوادا ده‌بينن و چ له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه باوه‌ڕيان وايه ديماهييه‌كه‌ى، ڕووسيا خيانه‌ت له به‌رژه‌وه‌نده‌كانى توركيا ده‌كا، پاش ئه‌وه‌ى سوود له خزمه‌ته‌كانى وه‌رده‌گرێ.
مه‌سعوود جاسين (Mesut Casin)، پرۆفيسۆر له زانكۆى ئيستنينى، ئيستانبۆڵ:
له لايه‌كه‌وه، توركيا بێ ئه‌وه‌ى ڕايه‌ڵكه‌ى خۆى له‌گه‌ڵ هاوپهيمانێتيى ناتۆ و ڕۆژاوادا بپچڕێنێ، ده‌يه‌وێ له‌گه‌ڵ ڕووسيا‌دا له بوارى وزه و ئابوورى پێوه‌ندييه‌كانى خۆى پێش خات. له لايه‌كى ديكه‌یشه‌‌وه، ده‌يه‌وێ به كڕينى ڕۆكێتى 400-ئێس، تواناى به‌رگريى ئاسمانیى خۆى به‌هێز بكا. هه‌ر دوو وڵات هه‌وڵ ده‌ده‌ن له بابه‌تگه‌لێكى هه‌ستياردا، ڕكى يه‌كتر نه‌كه‌نه‌وه.
ويڕاى به‌ڵينه‌كانى سه‌رۆك ترامپ به ڕاگرتنى چه‌كناردن بۆ ڕێكخراوى تيرۆريستیى په‌يه‌ده له سووريا [وا نووسراوه- ئاسۆ]، لێ ناردنى چه‌ند بارى ديكه‌ى چه‌ك له لايه‌ن "پنتاگۆن"ه‌وه- هه‌روابێته‌وه ڕاده‌ستنه‌كردنه‌وه‌ى گوله‌ن- بێمتمانه‌يییه‌كى قووڵی له‌نێو ڕاى گشتيى توركدا به‌رانبه‌ر ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا بڵاو كردووه‌ته‌وه. له ئانكارا، فه‌رمانده‌ى سه‌نتۆم، جه‌نه‌راڵ جۆزيف ڤۆتيل، فه‌رمانده‌ى فه‌رمانده‌يیى يه‌كێتيى ئه‌وروپى- ئه‌مريكى و، فه‌رمانده‌ى هاوپه‌يمانێتیی باڵاى ناتۆ، جه‌نه‌راڵ سى. سكاپرۆتى و، فه‌رمانده‌ى هێزه چه‌كداره‌كانى تورك جه‌نه‌راڵ خلووسى ئاكار له‌باره‌ى ئه‌و دوو پرسه جددييه له وتووێژه‌كانيان نه‌گه‌يشتنه يه‌ك و، كێشه‌كانيان بێ چاره‌سه‌ر هێشته‌وه. كه‌واته، بوونى 5000 سه‌ربازى سه‌نتۆم له‌سه‌ر سنوورى سووريا و پێدانى چه‌ك به گرووپى تيرۆريستيى په‌كه‌كه، ئاريشه و گرفتێكى جددیى له نێوان هێزه چه‌كداره‌كانى توركيا و هێزه چه‌كداره‌كانى ئه‌مريكا‌دا پێك هێناوه كه پێكه‌وه شان به شانى يه‌كتر له كۆريا، له بۆسنيه، له كۆسۆڤۆ و له ئه‌فغانستاندا جه‌نگاون.
ئا به‌م شێوه‌يه، هه‌ڵه ستراتيژييه‌كانى ئه‌مريكا ده‌رهه‌ق به توركيا بوونه‌ته مايه‌ى ئه‌وه كه ئانكارا و مۆسكۆ و تاران له پرۆسه‌ى ئاشتيى ئاستانا لێكدى نزيك ببنه‌وه.
ڕووسيا سوودێكى گه‌وره‌ى به دامه‌زراندنى بنكه‌گه‌لێكى هه‌ميشه‌يیى ناڤى [هێزى ده‌ريايى] له سووريا، به‌ده‌ست كه‌وتووه. ڕووسيا به هۆى پێوه‌ندييه‌كانيشيیه‌وه له‌گه‌ڵ ميسر و ئێراندا به هێزێكى گه‌وره‌تر به به‌راورد به سه‌رده‌مانی جه‌نگى سارددا، ده‌گه‌ڕێته‌وه ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست.
يرى ڤالنتا (Dr. Jiri Valenta) و له‌نى فريدمان ڤالنتا (Leni Friedman Valenta) ، سه‌رۆكى ئه‌نستيتۆى ديراساتى دواى قۆناغى كۆمۆنيستى و تيرۆريزم، ميامى، فلوريدا، پێكه‌وه ئه‌و وتاره‌يان نووسيوه:
لێكنزيكبوونه‌وه‌ى ڕووسيا- توركيا نه تراژيديايه‌كى شكسپيرانه‌يه بۆ ناتۆ و نه ناز و نيعمه‌تێكى گه‌وره‌یشه بۆ پووتين. به‌رژه‌وه‌نديى سه‌ره‌كيى ڕووسيا له توركيا، چيديكه به‌رفه‌رمانى په‌رۆشى و ته‌نگه‌تاويى جيۆپۆلیتيكى چه‌ندين سه‌ده‌ى ڕووسيا نييه بۆ گه‌يشتن به ته‌نگه‌ى بوسفۆر و ده‌رده‌نيل. سه‌روه‌ختێك بوسفۆر و ده‌رده‌نيل تاكه ڕێگه و ده‌روازه‌ى ڕووسان بوون كه له ده‌رياى ڕه‌شه‌وه بگه‌نه ده‌رياى سپى. ئه‌مڕۆ، فڕۆكه جه‌نگييه‌كانى سه‌ده‌ى بيست و يه‌كه‌م، بۆمبهاوێژه دوورمه‌وداكان، ڕۆكێته مامناوه‌نده‌كانى سه‌ر كه‌شتیى ڕووسى له ده‌رياى قه‌زوين و دامه‌زراندنى بنكه‌گه‌لێكى هه‌وايیى ڕووسى له لازقيه‌ى سووريا، تا ڕادده‌يه‌كى زۆر له گرنگيى ستراتيژیى ئه‌و ته‌نگه و ده‌ربه‌ندانه‌يان كه‌م كردووه‌ته‌وه.
له‌وه‌یش بترازێ، بێزنسى ڕووسيا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا چيديكه په‌لهاوێشتنێكى جيۆپۆلیتيكى نييه، به‌ڵكه په‌لهاوێشتنێكى جيۆ- ئابوورييه. توركيا شه‌ريكه بازرگانى نمره دووى ڕووسيا‌يه. سه‌ربارى بوونى بۆڕيگه‌لێكى پلان بۆ داڕێژراو و ڕكبه‌ركه كه له‌به‌ر ئاڵۆزوپاڵۆزى، ناكرێ ورد و درشتيان لێره باس بكرێ، به لاى ڕووسيا‌وه گرنگييه‌كى ئابووريى ژیانییان هه‌يه كه له ڕێگه‌ى سوورياوه وزه بگه‌يه‌ننه ئه‌وروپا. هه‌روابێته‌وه له پرۆژه‌كانى ساڵى 2018ى ڕووس- توركاندا، دامه‌زراندنى بنكه‌ى هێزى نوكلياریى ئاكويويه، كه ده‌بێ له لايه‌ن ئاژانسى ڕێكخستنى نوكلياريى ڕووسى، ڕۆزتۆم-ه‌وه بێته بيناكردن.
هێشتا، ئه‌و لێكنزيكبوونه‌وه‌يه به لاى هه‌ر دوو سه‌ركرده‌ى سۆزه‌كى و پێشبينينه‌كراودا، واته پووتين و ئه‌ردۆغان، وێنه‌يه‌كى په‌مه‌يى نييه كه بگره له‌سه‌ر خستنه‌خواره‌وه‌ى فڕۆكه‌يه‌كى سوخۆى 24ى ڕووسيا‌وه له‌سه‌ر سنوورى سووريا، خه‌ريك بوو بكه‌ونه جه‌نگه‌وه. سه‌رۆككۆمار ئه‌ردۆغان، هه‌وڵ ده‌دا توركيا له تاكه ده‌وڵه‌تێكى عه‌لمانیى موسڵمان كه له لايه‌ن ئه‌تاتوركه‌وه دامه‌زرێنراوه و مۆدێرنه كراوه، بۆ ده‌وڵه‌تێكى ئيسلامى و ئوسوڵى بگۆڕێ. به‌پێچه‌وانه‌ى پووتين، ئه‌ردۆغان هێشتا پشتيوانى له ئيخوانولموسلمين له ميسر ده‌كات، له كاتێكدا پووتين كه به هاوكاریى سه‌رۆك ترامپ ئيسلامييه‌كانى له سووريا تارومار كرد، ده‌يه‌وێ ئه‌و وڵاته (واته توركيا) وه‌ك وڵاتێكى عه‌لمانى بمێنێته‌وه و، هێشتا نيگه‌رانه له‌وه‌ى كه ياخيبووه جيهادييه‌كان به‌وێدا ده‌گه‌ڕێنه‌وه.
هه‌روابێته‌وه ڕووسيا ده‌يه‌وێ پێوه‌ندیى باشى له‌گه‌ڵ ئه‌مريكا‌دا هه‌بێ و سزاكانى سه‌رى كه‌م بكرێته‌وه كه توركيا به‌رپرسيارێتييه‌كى گه‌وره‌ى ده‌كه‌ويته ئه‌ستۆوه. له ڕاستيدا، هه‌م توركيا و هه‌م ئه‌مريكا ئه‌ندامێتيى توركيا‌يان له ناتۆ ده‌خه‌نه ژێر پرسياره‌وه، به‌تايبه‌تى له‌به‌ر ڕۆشنايیى پرسى كورددا. كورد كه هاوپه‌يمانى باوه‌ڕپێكراوى ئه‌مريكان، ده‌يانه‌وێ نيشتمانێك بۆ خۆيان له سووريا بپچڕێنن و، ترامپ حه‌ز ده‌كا نيشتمانێكى وه‌سايان پێ بدا. ڕووسيا وێده‌چێ ده‌سته‌په‌نجه له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌دا نه‌رم بكا. ئيدى ئا ئه‌وه به شێوه‌يه‌كى ڕه‌ها له‌گه‌ڵ توركيا‌دا تێك ناكاته‌وه.
سەرچاوە: