 |
باشترين ڕێگه بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست بۆ ئه‌وروپا كامه‌يه؟
2018-03-04
باشترين ڕێگه بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست بۆ ئه‌وروپا كامه‌يه؟
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
[له 2010 به‌ملاوه، چه‌ندين حه‌وز و كێڵگه‌ى گازى سروشتى، كه به 122 تريليۆن پێى سێجا مه‌زه‌نده ده‌كرێ، له كه‌ناراوه‌كانى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست، له ڕاست سنوورى ده‌ريايیى هه‌ر يه‌ك له ميسر، ئيسڕائيل، قوبرس دۆزراونه‌ته‌وه و له هه‌ندێكياندا به‌رهه‌مهێنان ده‌ستى پێ كردووه.
به ڕاى لێكۆڵه‌ره ستراتيژييه‌كان، ئه‌و دۆزينه‌وه و به‌رهه‌مهێنانه‌ى گاز، نه‌خشه‌ى هاوپه‌يمانێتيى ناوچه‌كه ده‌گۆڕێ. هه‌ر له ئێستایشه‌وه هه‌ندێ گيروگرفت له نێوان توركيا و قوبرس، له نێوان توركيا و ميسر له‌مباره‌وه له ئارادان و، له شوباتى ئه‌مساڵيشدا توركيا ڕێگه‌ى به كۆمپانياى "ئينى"ی ئيتاڵى نه‌دا، له كه‌ناراوه‌كانى قوبرس و ئه‌و ئاوه‌ى كه به بوارى چالاكيى ئابووريى تايبه‌ت داده‌نرێ، كنه و پشكنين بۆ دۆزينه‌وه‌ى گازى سروشتى بكا...
له كوردستانى باشوور و له ناوچه‌كانى ژێر كۆنترۆڵى كورد له سووريایش، كێڵگه‌ى گازى سروشتى هه‌ن. به‌پێى مه‌زه‌نده‌ى كارناسێكى كوردى بوارى وزه، د. بێوار خنسى، ده‌وروبه‌رى 5.7 مليار مه‌تر سێجا گازى سروشتى له هه‌رێمى كوردستاندا هه‌يه كه ده‌كاته 3%ى كۆى يه‌ده‌گى گاز له جيهاندا. بۆيه به‌پێويستم زانى ئه‌و ديبه‌يته بكه‌مه كوردى. ئاسۆ]
د. جۆرج ئێن تزۆگۆپۆلۆس
22ى شوبات 2018
پ: دۆزينه‌وه‌ى وزه له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا، دايناميكه هه‌رێمايه‌تييه‌كانى ئه‌و حه‌وزه ده‌گۆڕێ. ياريزانه كاراكان- به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى قوبرس، ميسر و ئيسڕائيل- هه‌نگاو بۆ سه‌ربه‌خۆيى له بوارى وزه ده‌هاوێژن و به دواى ده‌رفه‌تى ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی وزه‌یشدا ده‌گه‌ڕێن. يه‌كێتيى ئه‌وروپى (EU) كه له خه‌مى كه‌مكردنه‌وه‌ى پشتبه‌ستن به وزه‌ى ڕووسيا‌دايه، ده‌كرێ ببێته كڕيارێك له ئایينده‌دا. سه‌نته‌رى بيگن- سادات به‌م پرسياره دێته ناو ديبه‌يته‌كه‌وه:
چۆن ده‌كرێ گازى سروشتى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته‌وه بۆ ئه‌وروپا به ڕێگه‌ى باشتر بگوازرێته‌وه؟
وه‌ڵامى مايكل ڕاتنه‌ر [پسپۆڕ له سياسه‌تى وزه، دايره‌ى لێتۆژينه‌وه‌ى كۆنگرێس، واشنتۆن دى سى].
ئه‌وه فاكته‌رى بازاڕ و غه‌يره بازاڕه، كه وه‌ڵامى ئه‌و پرسيارانه‌ى كه پێوه‌ندييان به‌و گازه سروشتييه‌وه هه‌يه ده‌ده‌نه‌وه؛ داخوا ئه‌و گازه سروشتييه‌ى له حه‌وزى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا دێته به‌رهه‌م، بۆ ئه‌وروپا ده‌ڕوا؟ ئه‌گه‌ر ئه‌و گازه بۆ ئه‌وێ بڕوا، چۆن بۆ ئه‌وێ ده‌گوێزرێته‌وه؟ بۆ هه‌ر ميتۆدێكى گواستنه‌وه‌ى گاز بۆ ناوچه‌ى جياجياى جيهان، به بۆڕى و گازى شلكراوه‌ى سروشتى(Liquefied Natural Gas - LNG (، چه‌ندين پرۆژه‌ى پێشنياركراو هه‌ن. ڕێگه‌كردنه‌وه بۆ ئه‌و بڕه گازه سه‌ره‌كييه‌ى تا ئێسته له ناوچه‌كه دۆزراوه‌ته‌وه- ته‌مه‌ر و ليڤياتان له ئيسڕائيل، ئه‌فرۆديت له قوبرس، (ظهر) له ميسر- و دۆزينه‌وه‌ى گازى ديكه له ئایينده‌دا به‌گوێره‌ى گوشاره‌كانى بازاڕ كه به شێوه‌يه‌كى كارا گازى سروشتى بگاته بازاڕه‌كان، ده‌كرێ له ڕێگه‌ى هێڵى بۆڕييه‌وه بێ، يان وه‌ك LNG.
ئه‌وه به‌و مانايه نايه كه هۆكاره‌كانى غه‌يرى بازاڕ به‌هه‌ند وه‌رنه‌گیرێن. مه‌رجه‌كانى گرێبه‌ست، وه‌ك ماوه (كات)، نرخ و ئه‌و جێگه‌يه‌ى گازه‌كه‌ى بۆ ده‌چێ، ده‌بێ به ئاراسته‌ى دامه‌زراندنى بازاڕێكى جيهانى بن بۆ گازى سروشتى، له ته‌ك ديراسه‌كردن و چاره‌سه‌ركردنى پرسه‌كانى ديكه‌ى سياسه‌ت. به هه‌ر حاڵ، وه‌ك دياره، گازى سروشتى كاتێ له هێزه‌كانى غه‌يره‌بازاڕ ئازاد ده‌بێ، به‌ره‌و بازاڕى نرخ- به‌رز ده‌ڕوا. ئيسڕائيل و قوبرس و ميسر و لوبنان و سووريا هه‌ر هه‌موويان ڕووبه‌ڕووى په‌ره‌پێدانى سه‌رچاوه‌كانيان ده‌بنه‌وه، به‌شێك له‌به‌ر پرسگرێكى غه‌يره‌بازاڕ؛ جا ئه‌و مه‌سه‌له و پرسانه سياسى بن، يان ئابوورى، يان ژينگه‌يى، يان ته‌ناهى. ئه‌مه‌یش بێسه‌روبه‌رى و بشێويى بازاڕى لێ ده‌كه‌وێته‌وه كه كۆسپ بۆ په‌ره‌سه‌ندنى سه‌رچاوه‌كان دروست ده‌كه‌ن.
گاليا ليندنشتراوس [توێژه‌رێكى هاوكاره، ئينيستيتۆى ديراساتى ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى و هاوڕێ- فه‌لۆ-يه‌كى ميوان له سه‌نته‌رى BPC، ته‌لئه‌بيب]:
هه‌ندێ ته‌گه‌ره‌ى ته‌كنيكيى گرنگ و تێچووى ئابووريى بۆڕييه‌كه‌ى EastMed [ئه‌م بۆڕييه له سه‌رچاوه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته‌وه ده‌ست پێ ده‌كا بۆ قوبرس و، له‌وێوه بۆ دوورگه‌ى كريت و، له‌وێیشه‌وه بۆ ناو خاكى يۆنان؛ ته‌نيا پرۆژه‌يه- ئاسۆ] وايان كردووه، ئه‌گه‌رى ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی گازى ئيسڕائيلى بۆ توركيا (له‌وێوه‌یش بۆ ئه‌وروپا) ئه‌گه‌رێكى كراوه بێ. به‌گوێره‌ى كاربه‌ده‌ستانى وزه‌ى ئيسڕائيلى، هێڵه بۆڕييه‌كه‌ى EastMed، بژارده‌ی بۆڕييه‌كى ئيسڕائيلى- توركى [له ئيسڕائيله‌وه بۆ به‌نده‌رى جه‌يهانى توركى- ئاسۆ] ناخاته لاوه. هێشتا، دانوستانه‌كانى نێوان ئيسڕائيل و توركيا، وه‌ك پلانيان بۆ دانراوه، نه‌چوونه‌ته پێش. وه‌زيرى وزه‌ى توركى پلانى وا بوو له زستانى 2017دا سه‌ردانێكى ئيسڕائيل بكا و له‌گه‌ڵ ئيسڕائيلدا ڕێك بكه‌ون، لێ ئه‌و سه‌ردانه نه‌كرا. له كاتێكدا كاردانه‌وه‌ى توركيا له به‌رانبه‌ر ناساندنى قودس وه‌ك پايته‌ختى ئيسڕائيل له لايه‌ن سه‌رۆكى ئه‌مريكا، "دۆنالد ترامپ"ه‌وه (له ته‌ك هه‌ندێ ده‌مه‌قاڵه‌ى ديكه‌ى نێوان ئا‌نكارا و قودس له 2017دا) ديسان كاريگه‌ريى نه‌رێنیى بۆ سه‌ر كه‌شوهه‌واى نێوان ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته هه‌بووه.
ئه‌و ڕيسكه‌ى له بارێكدا پێوه‌ندييه‌كانى نێوان توركيا و ئيسڕائيل تێك بچن و له ئایينده‌دا توركيا ئه‌و بۆڕييه‌ى له ئيسڕائيله‌وه دێ، بگرێته‌وه يان دابخا، به ڕاى من ڕيسكێكى هه‌نده زۆر نييه. لێ پێشينه‌يه‌كى باشيش هه‌يه كه تا ئێسته، وێڕاى قه‌يرانى كه‌شتيى نه‌وتهه‌ڵگر و شوێنه‌واره‌كانى دواترى قه‌يرانه‌كه، نه‌وت به‌به‌رده‌وامى له ڕێگه‌ى توركيا‌وه، به‌بێ ڕاگرتن له ئازه‌ربايجانه‌وه بۆ ئيسڕائيل دێ. به هه‌ر حاڵ، ڕيسك ئه‌وه‌يه كه ئه‌وانه‌ى وه‌به‌رهێنان له پرۆژه‌كه‌دا ده‌كه‌ن، داواى گه‌ره‌نتى بكه‌ن و، ئه‌وه‌یش بخرێته سه‌ر نرخى گازى ئيسڕائيلى ئه‌گه‌ر له ڕێگه‌ى توركيا‌وه هه‌نارده بكرێ.
تيم بۆيرسما [توێژه‌رى زانستى و به‌ڕێوه‌به‌رى بازاڕه جيهانییه‌كان، يان گازى سروشتى له سه‌نته‌رى سياسه‌تى وزه‌ى جيهانى، زانكۆى كۆلۆمبيا، نيويۆرك]:
له‌م ساڵانه‌ى دواييدا يه‌ده‌گێكى زۆرى گاز له حه‌وزى ڕۆژهه‌ڵاتى عه‌ره‌بى دۆزراوه‌ته‌وه و كار و چالاكیى كنه و پشكنينيان تێدا به‌رده‌وامه، لێ پێناچێ ئه‌نجامى زۆرتر به‌ده‌ست بێ. هه‌ندێ له‌و سه‌رچاوانه ڕێگه‌ى خۆيان بۆ بازاڕ كردووه‌ته‌وه. به‌تايبه‌تى، له 2013ه‌وه گازى كێڵگه‌ى تامار ده‌ستى به به‌رهه‌مهێنان كردووه و له ده‌يه‌كانى داهاتوودا سه‌رچاوه‌يه‌كى جێگيرى گاز ده‌بێ بۆ ئيسڕائيل. له چه‌ند مانگى داهاتوودا، چاوه‌ڕوان ده‌كرێ له كێڵگه‌ى زوهر به‌رهه‌مهێنان ده‌ست پێ بكا و به هه‌مان شێوه خزمه‌تى ميسر بكا و، ئه‌و فاتووره زۆره‌ى هاورده‌كردنى گازى شلكراوه‌ى سروشتى (LNG) له‌سه‌ر ميسر سووك ببێ. سه‌رچاوه دۆزراوه‌كانى ديكه‌ى گاز، به‌تايبه‌تى كێڵگه‌ى لیڤياتان له كه‌ناراوه‌كانى ئيسڕائيل و كێڵگه‌ى ئه‌فرۆديت كه بچووكتره له‌ناو كه‌ناراوه‌كانى قوبرس، به دواى په‌يداكردنى بازاڕه‌وه‌ن. تواناى به‌رفره‌ى شلكردنه‌وه، له هه‌لومه‌رجى ئێسته‌دا له بارى ئابوورييه‌وه گرفتى دێته ڕێگه و تێچووى زۆره. سه‌ربارى ڕێككه‌وتنه حكوومييه‌كان، ڕاكێشانى چه‌ند هێڵێكى سه‌ره‌كى بۆ هه‌نارده‌كردنى گازى سروشتى له ڕێگه‌ى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته‌وه سه‌خت و زه‌حمه‌ته؛ چ له‌به‌ر قووڵيى ده‌ريا، چ له‌به‌ر تێچووى زۆر و نه‌بوونى دڵنيايى له ئاوه هه‌رێمايه‌تييه‌كانه‌وه [16 ميلى ده‌ريايیيه له كه‌نارى ده‌رياوه به ئاراسته‌ى ناوه‌ندى ده‌ريا- ئاسۆ ]. هه‌روا دروستكردنى ژێرخانى زه‌وينى بۆ توركيا له‌به‌ر جه‌نگى سووريا و پێوه‌نديى ناجۆرى نێوان ئيسڕائيل و لوبنان، كارێكى شياو نييه.
له‌وانه‌يه هه‌واڵى خۆش دووسه‌ره بێ. يه‌كه‌م، وێناچێ سه‌رچاوه‌ى ديكه‌ى گاز بدۆزرێته‌وه، ئه‌گه‌ر ئه‌مه وا بێ، ئه‌وا ئابووريى پرۆژه تايبه‌ته‌كان له هه‌ندێ خاڵ و له ئایينده‌دا ڕێگه‌ى ڕاستى خۆى ده‌گرێ. دووه‌م، سه‌ربارى پێڤاژۆى سه‌خت و گۆڕاو، ئه‌و سه‌رچاوه تازه دۆزراوانه‌ى گاز، تا دێ بۆ خۆيان بازاڕى خۆجێ په‌يدا ده‌كه‌ن.
دفنى ساديكلار- ئارسه‌لان [به‌ڕێوه‌به‌رى ڕاپه‌ڕاندن- نوێنه‌رى هه‌رێمايه‌تيى ئه‌نجومه‌نى ئه‌تله‌نتيك له‌گه‌ڵ جه‌ختكردنێكى تايبه‌ت له‌سه‌ر توركيا]:
بۆڕى له ئيسڕائيله‌وه بۆ توركيا، كه ئێسته وتووێژى له‌باره‌وه ده‌كرێ، له بارى ئابوورييه‌وه كرده‌نى و ڕێتێچووه و ڕێگه‌يه‌كى واقيعييه بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته‌وه بۆ ئه‌وروپا. له‌به‌ر نزيكيى جوگرافى و گونجاويى بازاڕى ناوخۆيى، توركيا بژارده‌یه‌كی هه‌ره باڵكێش بۆ هه‌نارده‌كردن ده‌خاته پێش. ده‌كرێ ئه‌و بۆڕييه ببه‌سترێته‌وه به كۆريدۆرى گازى باشوور و وه‌ك گازێكى زێده و له ڕێگه‌ى يۆنان، ئه‌ڵبانيا و ئيتاڵياوه هه‌نارده‌ى ئه‌وروپا بكرێته‌وه.
بۆڕييه‌كى ديكه‌ى پێشنياركراو، ئه‌و بۆڕييه‌يه كه ڕاسته‌وخۆ بۆ يۆنان بچێ و تێچووه‌كه‌ى دووهه‌نده زێتر ده‌بێ كه هه‌ره كه‌م ده‌وروبه‌رى 6 بليۆن دۆلارى پێ ده‌وێ به به‌راورد به 3 بليۆن دۆلار وه‌ك تێچووى ڕاكێشانى بۆڕى بۆ توركيا. به قسه‌ى وه‌زيرى وزه و سه‌رچاوه‌كانى ئاوى ئيسڕائيلى، يۆڤال شتاينتز، ده‌بێته درێژترين بۆڕیى ژێرئاو و هێشتا كارناس و پسپۆڕان بڕياريان له‌باره‌ى بايه‌خى پرۆژه‌كه و سوود و مفاى ئابوورى به‌ته‌واوى نه‌داوه. هه‌روا هه‌نارده‌كردنى گاز چ وه‌ك گازى شلكراوه، يان گازى په‌ستراو Compressed natural gas (CNG) خراوه‌ته به‌ر باس، به‌ڵام له‌به‌ر بوونى بڕێكى زۆرى گازى شلكراوه‌ى سروشتى له بازاڕدا، ده‌بێ ئه‌و گازه تازه دۆزراوانه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى ناوه‌ڕاست بتوانن ڕكابه‌رى ئه‌و LNGيه زۆر هه‌رزانه بكه‌ن كه له وڵاته‌كانى ديكه‌ى وه‌ك ئه‌مريكا‌وه دێ؛ من دڵنيا نيم كه داخوا ئه‌و پرۆژه‌يه ده‌توانێ خۆى له‌سه‌ر پێوه ڕابگرێ و بژيێ يان نا.
هێشتا جيۆپۆلیتيك ڕێگره له ڕاكێشانى بۆڕييه‌ك بۆ توركيا؛ كێشه‌ى قوبرس، كه ده‌بێ ئه‌و بۆڕييه به خاكى ئه‌ودا تێ بپه‌ڕێ و گرژيى به‌رده‌وامى نێوان توركيا و ئيسڕائيل هێشتا وه‌ك خۆيه‌تى. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، ئه‌و بۆڕييه له‌گه‌ڵ ئاسايشى وزه و ئامانجه‌كانى سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى هه‌ر يه‌ك له يه‌كێتيى ئه‌وروپا و ئه‌مريكا تێك ده‌كاته‌وه. له‌به‌ر ئه‌وه پشته‌وانیى ئه‌و دووانه له جێبه‌جێكردنى پرۆژه‌يه‌كى به‌م قه‌واره‌يه، يه‌كلاكه‌ره‌وه و گرنگه.
سه‌ربارى كۆسپ و ته‌گه‌ره‌كان، من باوه‌ڕم وايه كه سه‌رچاوه‌كانى وزه، ده‌كرێ و ده‌بێ بۆ هێنانه‌گۆڕێى هاريكاريى هه‌رێمايه‌تى و خاوكردنه‌وه‌ى پێوه‌ندييه گرژه‌كانى نێوان وڵاتان بێنه به‌كارهێنان. وێده‌چێ ئه‌مه ده‌رفه‌تێكى نموونه‌يى بێ و له هه‌مان كاتدا به‌شداريكردنێكيش ده‌بێ له ئاسايشى وزه‌ى ئه‌وروپیدا.
مارك ئه‌نتوان ئيل-مازيگا [به‌ڕێوه‌به‌رى سه‌نته‌رى وزه، ئينيستيتۆى فه‌ڕه‌نسى بۆ پێوه‌ندييه نێوده‌وڵه‌تييه‌كان (IFRI)، پاريس]:
له‌م چه‌ند ساڵانه‌ى دواييدا، سه‌رچاوه‌كانى گازى سروشتى، به‌رهه‌مهێنان و تواناى ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ى گاز له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته‌وه، بووه‌ته جێی سه‌رنجى سه‌نعه‌تكاران و سياسه‌تداڕێژه‌رانى ناوچه‌كه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه قۆناغى يه‌كه‌مى دۆزينه‌وه‌ى گاز جێبه‌جێ بووه، لێ ئه‌نجامه‌كانى ئه‌و دۆزينه‌وه و به‌رهه‌مهێنانه، له ڕووى هه‌ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ى ئه‌و گازه له ئاستێكى خواره‌وه‌دايه. ته‌نيا يه‌ك لايه‌ن قازانجى كردووه: ميسر و كۆمپانياى ئينى [كۆمپانيايه‌كى گه‌وره‌ى وزه‌ى ئيتاڵييه- ئاسۆ ]. يه‌ك خودان مافيش كه به‌رژه‌وه‌ندیى تێدا هه‌يه، ئيسڕائيله. ئه‌ميش ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌ى له‌ده‌ست چووه تا ببێته هه‌نارده‌كار (مصدر)ێكى سه‌ره‌كى و، ئێسته هه‌وڵ ده‌دا به كاروانه‌كه ڕابگا. خودان به‌رژه‌وه‌ندييه‌كى ديكه لوبنانه كه تا ئێسته له مه‌يدانه‌كه‌دا بوونى نييه و، وڵاتێكى ديكه‌یش كه قوبرسه هه‌ست به بێهيوايى ده‌كا، به‌ڵام هێشتا چاوى له هه‌ندێ ئه‌گه‌ر و پۆتانسيه‌ڵى نامسۆگه‌ر هه‌يه.
دوو قه‌واره كه ديار نييه ڕوانگه‌يه‌كى كۆنكرێتيیان بۆ ده‌ستكه‌وتنى گازى سروشتى له ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا هه‌بێ بریتین له: توركيا و يه‌كێتيى ئه‌وروپا. تا ئێسته پرسياره سه‌ره‌كى و بنچينه‌ييیه‌كان ئه‌مانه‌ن: داخوا له ژێرخانه نوێيه‌كان يان ئارا (موجود)ه‌كانه‌وه، گازى شلكراوه‌ى سروشتييان بۆ هه‌نارده ده‌كرێ؟ ئايا بۆڕييه‌كى گاز بۆ توركيا ڕاده‌كێشرێ؟ ئايا ئه‌و بۆڕييه بۆ يه‌كێتيى ئه‌وروپا جێگه‌ى چاوه؟ كۆمه‌ڵێ پرس هه‌ن كه پێويسته به‌هه‌ند وه‌ربگيرێن: ئاسۆى داخوازيى توركيا له‌سه‌ر ئه‌و گازه، زۆر له‌وه كه‌متر گه‌شبينیى تێدا ده‌بينرێ كه چاوه‌ڕوان ده‌كرا؛ كۆريدۆرى گازى باشوور هه‌ر بزانه كرايه‌وه. بێ له‌وه، ده‌بێ گازى هه‌نارده‌كراو به نرخێكى هه‌رزانتر بفرۆشرێ تا بتوانێ ڕكابه‌ریى ئه‌وانى ديكه بكا، ئه‌وه‌یش پێويست ده‌كا كار له‌سه‌ر هه‌رزانترين بژارده و ڕێگه‌چاره بكرێ؛ هاريكاريى نێوان كۆمپانيا هه‌رێمايه‌تييه‌كان و وڵاتانيش وه‌ك هۆكارێكى بنچينه‌يى گرنگه. هێشتا گره‌وه‌كان كراوه‌ن و به‌ده‌مه‌وه‌هاتن و به‌جێگه‌ياندنى داخوازيى ئيسڕائيل يان ميسر، هيچى كه‌متر نييه له‌وه‌ى ئه‌وروپا.
تيۆدۆر تساكريس [پرۆفيسۆرى ياريده‌ده‌رى سياسه‌تى وزه و جيۆپۆلیتيك له زانكۆى نيقۆسيا، ئه‌ندانى بۆردى ڕاپه‌راندن، كۆمه‌ڵه‌ى هيلينى بۆ ئابووريگه‌لى وزه]:
داهاتچنينه‌وه له سه‌رچاوه‌كانى گازى ليڤياتان، به‌تايبه‌تى له ئه‌گه‌رى هه‌نارده‌كردنى گاز بۆ ئه‌وروپا، پرسێكى ستراتيژيى گرنگه بۆ به‌ڕێوه‌به‌رانى پيشه‌سازيى ئيسڕائيلى و سه‌ركرده‌كانى ده‌وڵه‌ت، كه زۆر جاران له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى چۆن بگه‌نه بازاڕه‌كانى جيهان كيبه‌ركێى يه‌كدى ده‌كه‌ن. پێويسته هه‌وه‌ڵ جار ئه‌وه ڕوون بكرێته‌وه كه ئه‌گه‌رى هه‌نارده‌كردنى گاز بۆ ئه‌وروپا، پرسێكى هه‌نووكه‌يى نييه بۆ بڕياربه‌ده‌ستان.
پاش زێتر له سێ ساڵان له‌و ته‌نگژه ڕێكخراوه‌يى و ململانه سياسييه‌ى كه له بڕياره‌كه‌ى ده‌يڤيد گيلۆ، سه‌رۆكى ئه‌و ده‌مه‌ى ده‌سته‌ى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى قۆرخكردن، كه‌وته‌وه، بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى مۆڵه‌تى هه‌نارده‌كردنى گازى كۆنسيرتيۆمى ليڤياتان له كانوونى يه‌كه‌مى 2014دا، په‌ره‌پێده‌رانى ئه‌و كێڵگه‌يه دوا بڕيارى وه‌به‌رهێنانى خۆيان بۆ قۆناغى يه‌كه‌مى په‌ره‌پێدانى ليڤياتان دا. زۆربه‌ى ئه‌و 12 مليار مه‌تر سێجايه‌ى كه له‌وانه‌يه له قۆناغى يه‌كه‌مى لیڤياتان به‌رهه‌م بهێنرێ، بنێردرێته بازاڕى ناوخۆ و، ته‌نيا 3 مليار مه‌تر سێجاى بۆ هه‌نارده‌كردن لێ بمێنێته‌وه و به لايه‌نى زۆريشه‌وه ئه‌و بڕه گازه هه‌نارده‌ى ئوردن ده‌كرێ كه مۆڵه‌تى پێويستى له ئه‌نجومه‌نى وه‌زيران بۆ وه‌رگيراوه. ڕێككه‌وتنێكى سه‌ره‌تايى كه له ئه‌يلوولى 2016ه‌وه مۆر كراوه بۆ هه‌ناردنى 3 مليار مه‌تر سێجا بۆ ئوردن، به‌شى نزيكه‌ى ته‌واوى پێداويستيى ئه‌و وڵاته ده‌كات، لێ هێشتا گرێبه‌سته‌كه كۆتايیى پێ نه‌هاتووه. ئه‌مه‌یش به پله‌ى يه‌كه‌م بۆ هۆكارى سياسى ده‌گه‌ڕێته‌وه، كه به‌شێكى په‌يوه‌سته به كاردانه‌وه‌ى عه‌ره‌بى له به‌رانبه‌ر بڕيارى سه‌رۆك دۆنالد ترامپ به گواستنه‌وه‌ى باڵیۆزتخانه‌ى ئه‌مريكا له "ته‌لئه‌بيب"ه‌وه بۆ "قودس".
هيچ بڕه گازێك له قۆناغى يه‌كه‌مى لیڤياتان پێش 2020 به‌رده‌ست نابێ؛ پێش ناچێ قۆناغى دووه‌مى به‌رهه‌مهێنان كه بۆ ئه‌وروپا هه‌نارده بكرێ پێش كۆتايیى 2022 يان سه‌ره‌تاى 2023 ساز و ئاماده ببێ. سه‌باره‌ت ئه‌و پرسياره‌‌ى كه كامه ڕێگه به گونجاوتر و باشتر ده‌زانرێ، سێ وه‌ڵام هه‌يه: أ- بۆڕييه‌ك بۆ توركيا ڕابكێشرێ و له‌وێوه بۆ ئه‌وروپا ب- بۆڕييه‌ك بۆ يه‌كێ يان بۆ هه‌ر دوو وێستگه‌كه‌ى ميسر، كه گازى سروشتييان تێدا شل ده‌كرێته‌وه، ڕابكێشرێ و، ج- بۆڕى گازيى East Med كه كورتكراوه‌كه‌ىEMGPيه.
له‌و بژاردانه‌ى سه‌رێ، ئه‌گه‌ر كێڵگه‌ى گرنگى نوێى گازى سروشتى له ناوچه‌ى ئابووريى تايبه‌ت به قوبرس [به‌و ناوچه‌يه ده‌گوترێ كه 200 ميلى ده‌ريايى له ڕۆخى ده‌رياوه ده‌ست پێ ده‌كا به ئاراسته‌ى ناوه‌ندى ده‌ريا - ئاسۆ] نه‌دۆزرايه‌وه (له 2018دا ئه‌وه ساغ ده‌بێته‌وه)، ئه‌وده‌م بۆ EMGP زه‌حمه‌ت ده‌بێ كه پشتيوانى له سه‌رچاوه‌كانى ئيسڕائيل له ليڤياتان بكا. ئه‌گه‌ر يه‌ك لايه‌ن به‌ته‌نیا ته‌واوى ڕيسكه‌كه له ئه‌ستۆى خۆى بگرێ، به‌تايبه‌تى ئه‌گه‌ر ئه‌و لايه‌نه‌ى كه گازه‌كه ده‌نێرێته ده‌رێ ده‌وڵه‌تێكى ئه‌وروپى نه‌بێ و نرخى گازى سروشتى له بازاڕه‌كانى ئه‌وروپادا ئاوا له ئاستێكى نزمدا بێ، ئه‌وا هه‌وڵه‌كه‌ى، هه‌م هه‌وڵێكى ئاواتخوازانه و هه‌م ڕيسكئامێزه، هه‌رچه‌ند له‌وانه‌يه پاش 2017- 2018 نرخى گاز به‌رز ببێته‌وه.
له‌بارى نه‌گه‌يشتن به چاره‌سه‌رێكى كێشه‌ى قوبرس [مه‌به‌ست كێشه‌ى نێوان هه‌ر دوو به‌شه‌كه‌ى قوبرسه- ئاسۆ]، ئه‌و بۆڕييه‌ى كه بۆ توركيا بچێ و به ناوچه‌ى تايبه‌تيى نيمچه‌داگيركراوى قوبرسدا بڕوا، ئيسڕائيل به‌گژ قوبرس و يۆنان و ئه‌نجومه‌نى يه‌كێتيى ئه‌وروپادا ده‌كاته‌وه. ئه‌گه‌ر ئيسڕائيل له ڕكى نيقۆسيا و ئه‌تينا و بۆ ململانێى ئه‌وان بۆڕييه‌كى وا بنيات بنێ، ئه‌وا هاريكاريى سێقۆڵيى نێوانيان ده‌كه‌وێته به‌ر مه‌ترسى و، له‌وه‌یش گرنگتر ئه‌و بۆڕييه ناگاته ئه‌وروپا. توركيا بۆ خۆى ئه‌و توانايه‌ى نييه ته‌نانه‌ت گاز له ويلايه‌ته‌كانى باشوورى وڵاته‌وه بۆ تخوبى خۆى له‌گه‌ڵ يه‌كێتيى ئه‌وروپا بنێرێ، چ جاى ئه‌وه‌ى بۆ جێگه‌ى دوور. ئه‌گه‌ر گازى سروشتيى ليڤياتان بگاته توركيا، ئه‌وا ته‌نيا له ناوخۆى توركيا سه‌رف ده‌كرێ!
تاكه ڕێگه‌ى ماقووڵ كه بگاته يه‌كێتيى ئه‌وروپا و شياو بێ، هه‌ڵبه‌ت ئه‌ويش بێ ئاسته‌نگ نييه، ئه‌ويش گه‌يشتنه به وێستگه‌ى ناچالاكى LNGی ميسرى، كه ده‌توانێ ته‌واوى تواناى به‌رهه‌مهێنانى قۆناغى دووه‌مى ليڤياتان بگرێته خۆى؛ هێشتا بوارێكيش بۆ شلكردنه‌وه‌ى هه‌ندێ گازى قوبرسى له كێڵگه‌ى ئه‌فرۆديت ده‌مێنێته‌وه. پلانى په‌ره‌پێدانى هاوبه‌ش له نێوان ليڤياتان و ئه‌فرۆديت، كه ته‌نيا 20 كيلۆمه‌ترێك لێك دوورن، ڕێگه‌يه‌كى ماقووڵه بۆ ڕێگه‌گرتن له دووهێنده‌بوونه‌وه‌ى تێچووه‌كان، به‌تايبه‌تى كه هه‌م ديليك [كۆمپانيايه‌كى گه‌وره‌ى ئيسڕائيلييه، له بوارى گاز و پێترۆڵدا كار ده‌كا- ئاسۆ] و هه‌م نۆبل [كۆمپانيايه‌كى ئه‌مريكييه له بوارى كنه و پشكنين و هه‌ڵكۆڵيندا كار ده‌كا- ئاسۆ] بوونێكى به‌هێزيان له كێڵگه‌ى ئه‌فرۆديتدا هه‌يه.
سوهبت كاربۆز [به‌ڕێوه‌به‌رى به‌شى هايدرۆكاربۆنه‌كان، ڕوانگه‌ى وزه‌ى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست (OME)، پاريس]:
به‌شى "چۆن"ى پرسياره‌كه ئه‌گه‌ر هاوه‌ڵناوى "باشتر"ى لێ بكرێته‌وه، ئاسانه. حاڵى حازر سێ بژارده هه‌ن كه وتووێژيان له‌باره‌وه ده‌كرێ بۆ هه‌ناردنى گاز بۆ ئه‌وروپا: له ڕێگه‌ى هێڵى بۆڕى، يان LNG، يان تێكه‌ڵه‌يه‌كى هه‌ردووكيان. بۆ دياريكردنى كه كام له‌وانه "باشتره" كارێكى ئاسان نييه، چونكه هه‌ر يه‌ك له‌و بژارانه، كۆسپ و ته‌گه‌ره‌ى ته‌كنيكى، بازرگانى، كارگێڕى، ئاسايش، یاسایى و سياسیى خۆى هه‌يه له ته‌ك هه‌ندێ كاريگه‌ريى جيۆپۆلیتيكى. ئه‌وه ته‌باى هه‌وڵدان بۆ چاره‌سه‌ركردنى گرفتێكى ڕه‌مه‌كى و فره‌مه‌به‌ستى بڕياردان، ئاسان نييه. له‌به‌ر ئه‌وه، باشتره به كرۆكى پرسياره‌كه ده‌ست پێ بكه‌ين: ئايا ده‌كرێ گازى سروشتيى ده‌رهێنراوى حه‌وزى شام، به ئه‌وروپا بفرۆشرێ؟ به‌ڵێ، ئه‌گه‌ر ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى كڕين و فرۆشتنى پابه‌ندكارانه‌ى به‌جێ و ڕێى گازى سروشتى له نێواندا هه‌بێ. به‌ڵێ، ئه‌گه‌ر نرخه‌كه گونجاو بێ، به‌تايبه‌تى به لاى كڕيارانه‌وه. ته‌نيا ئه‌و كاته ده‌توانين له‌باره‌ى ڕێگه و شێوازه‌كانى گواستنه‌وه‌ى گاز له ناوچه‌كه‌وه بۆ ئه‌وروپا قسه بكه‌ين. ئايا ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى له‌م جۆره‌مان هه‌يه؟ نه‌خێر، چونكه كۆمپانياكان ته‌نيا ئه‌و كاته گرێبه‌ستێك مۆر ده‌كه‌ن كه له ڕووى بازرگانييه‌وه به‌سوود بێ و ڕێژه‌يه‌كى باشى قازانجى تێدا بێ.
حاڵى حازر ته‌نيا ئه‌گه‌رى ئه‌وه هه‌يه، گازى سروشتيى كێڵگه‌ى ليڤياتان هه‌نارده‌ى ئه‌وروپا بكرێ، ئه‌گه‌ر كڕيارێك بدۆزرێته‌وه و نرخه‌كه‌یش گونجاو بێ. به هه‌ر حاڵ، ئه‌گه‌ر ئه‌مساڵ هه‌ڵمه‌تى هه‌ڵكوڵين له قوبرس ئه‌نجامێكى پۆزه‌تيڤى لێ بكه‌وێته‌وه، ئه‌وا شتێكى سه‌رسووڕهێن نابێ كه گازى قوبرسى، یه‌كه‌م جار پێش ئه‌وه‌ى ئيسڕائيل بگاته ئه‌وروپا. په‌ندێكى كۆنى ئه‌فريقى هه‌يه ده‌ڵێ: ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێ خێرا بڕۆى، به‌ته‌نيا بڕۆ. خۆ ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێ دوور بڕۆى، ئه‌وا له‌گه‌ڵ خه‌ڵكى ديكه بڕۆ.
به قازانجى خه‌ڵكى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاسته، كه گرفتى جيۆپۆلیتيك و مێژوويان هه‌يه، هه‌ناردنى گاز له ناوچه‌كه‌وه بۆ دوور بڕوا و خێرایش ده‌ستى پێ بكرێ. ئه‌مه‌یش پێويستى به گۆڕان له گه‌مه‌ى جيۆپۆلیتيكى هه‌يه، به‌تايبه‌تى هاريكارى و پێكه‌وه‌كاركردن.
سه‌رچاوه: