 |
2018-03-15
به‌شداريى هه‌واڵگريى ئيسڕائيلى له ئاسايشى ئه‌مريكا‌دا: ساڵانيى جه‌نگى سارد
دكتۆر ڕافايل ئوفه‌ك*
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
هاريكاريى هه‌واڵگرى [سيخوڕى] له نێوان واشنتۆن و قودسدا، به‌ردى بناغه‌ى هاوپه‌يمانێتيى ستراتيژيى ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌یه. كۆمه‌ك و باروبووى سه‌ربازيى ئه‌مريكى به ئيسڕائيل، له ته‌ك پشتيوانيى به‌ئاشكراى ئه‌مريكا له ئيسڕائيل له ئاستى نێوده‌وڵه‌تيدا، به شێوه‌يه‌كى به‌ر‌بڵاو ده‌گوترێ كه ئه‌و هاوپه‌يمانێتييه يه‌كسه‌ره‌يه و زێتر به قازانجى ئيسڕائيله. به هه‌ر حاڵ، له واقعدا، ئه‌و شه‌راكه‌ته دووسه‌ره‌يه. له گۆشه‌نيگاى جيهانييه‌وه، ئيسڕائيل قه‌ڵا و مه‌ته‌رێزێكه كه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانى ئه‌مريكا و ڕۆژاوا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناڤيندا ده‌پارێزێ و، بارى گرانى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى مه‌عنه‌وييانه‌ى ئيسلام و شارستانییه‌تی ڕۆژاواى له ئه‌ستۆ بووه.
گومانى تێدا نييه، هاريكاريى هه‌واڵگريى ئيسڕائيلى- ئه‌مريكى هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زيشى تێ كه‌وتووه و به‌خۆوه ديوه. بۆ نموونه، سه‌رۆكوه‌زيرانى ئيسڕائيل، مه‌ناحيم بيگن، كارگێڕيى "ڕێگان"ى له نه‌خشه و پلانه‌كانى ئيسڕائيل بۆ تێكوپێكدانى كوره (فڕن) نوكليارييه‌كانى عێراق له 1981دا ئاگادار نه‌كرده‌وه، وێڕاى كه ئه‌و دوو ده‌زگه هه‌واڵگرييه ساڵێك پێشتر ياداشتنامه‌يه‌كيان له‌مباره‌وه مۆر كردبوو؛ بۆ ماوه‌يه‌كى كورت واشنتۆن له ڕووى هاريكاريى هه‌واڵگرييه‌وه له‌گه‌ڵ قودس ساردوسڕ بوو. به‌پێچه‌وانه، ئه‌مريكا و بريتانيا پێوه‌ندى و هاموشۆى نهێنييانه‌ى ساڵى 2003ى خۆيان له‌گه‌ڵ موعه‌ممه‌ر قه‌زافى، له ئيسڕائيل شارده‌وه، كه له ئه‌نجامدا ليبيا به‌رنامه‌ى چه‌كى كۆكوژى خۆى هه‌ڵوه‌شانده‌وه. وه‌كى دى، له مايسى 2017دا، ترامپ ئه‌و زانيارييه ورد و هه‌ستيارانه‌ى به "سێرگى لاڤرۆڤ"ى وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ڕووسيا دا، كه له‌باره‌ى نه‌خشه و پلانه تيرۆريستييه‌كانى داعش به‌ده‌ست ئيسڕائيل كه‌وتبوون و ئه‌مريكا‌ى لێ ئاگادار كردبوونه‌وه. سه‌ربارى ئه‌و ڕووداو و پێشهاتانه‌یش، له په‌نجاكانى سه‌ده‌ى ڕابردووه‌وه، پێوه‌ندييه‌كى به‌هێزى هه‌واڵگرى له نێوان واشنتۆن و قودسدا هه‌بووه. بناغه‌ى ئه‌و پێوه‌ندييه له 1956دا دانراوه؛ كاتێ مۆساد ده‌قى ئاخاوتنێكى نهێنيى سه‌رۆكى سۆڤيه‌ت، "نيكيتا خرۆشۆڤ"ى له كۆنگره‌ى حزبى شيوعى ده‌ست كه‌وت، كه له‌وێدا به‌توندى ڕه‌خنه له كار و كرده‌ى سه‌ره‌ڕۆيانه‌ى جۆزيف ستالين ده‌گرێ. كه ئه‌و قسانه‌ى خرۆشۆڤ له ڕۆژنامه‌ى نيويۆرك تايمزدا بڵاو كرانه‌وه، ڕاى گشتى له به‌رانبه‌ر تاوانه‌كانى ستالين تووشى شۆك بوون و، ڕاست و ڕه‌وايیى ڕژێمى سۆڤيه‌ت كه‌وته ژێر پرسياره‌وه.
له په‌نجاكان و شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست وه‌ك مه‌يدانێكى تاقيكردنه‌وه‌ى پێكدادان بووه، هه‌م بۆ باوه‌ڕى سه‌ربازيى سۆڤيه‌تى و تاقيكردنه‌وه‌ى چه‌كه پێشكه‌وتووه‌كانى و هه‌م ئه‌زموونێكى كه‌ڵه‌كه‌بووى شه‌ڕوشۆڕيش بووه بۆ ئيسڕائيل دژ به سوپاكانى ميسر، سووريا و عێراق كه له لايه‌ن ڕاوێژكاره سۆڤيه‌ته‌كانه‌وه مه‌شقيان پێ كرابوو و به چه‌كى سۆڤيه‌تى پڕچه‌ك كرابوون- ئه‌مه‌یش ده‌رس و وانه‌ى كرده‌يى بوون بۆ سوپاى ئه‌مريكى؛ زانيارى بوون بۆ ئه‌مريكا كه چۆن ته‌كنه‌لۆژیى نوێى ئيسڕائيلى، چه‌كى سۆڤيه‌تى په‌ك ده‌خه‌ن؛ ده‌ستڕاگه‌يشتنى ڕاسته‌وخۆیش به سيسته‌مه‌كانى چه‌كى سۆڤيه‌تى كه له‌و جه‌نگانه‌دا له لايه‌ن ئيسڕائيله‌وه گيرابوون. له‌م چوارچێوه‌يه‌دا:
- له 1966دا، فڕۆكه‌وانێكى عێراقى به خۆى و فڕۆكه‌يه‌كى شه‌ڕكه‌رى جۆرى مێگ 21، له ئيسڕائيل نيشته‌وه.
- پاش جه‌نگى حوزه‌يرانى 1967، ئيسڕائيل به‌تارييه‌كى [Battery يه‌كه‌يه‌كى سه‌ربازييه. بۆ نموونه كه ده‌گوترێ به‌تارييه‌ى تۆپخانه كه 6- 8 تۆپى عه‌يارێكى دياريكراو پێك بێ- ئاسۆ] مووشه‌كى SAى "زهمين بۆ ئاسمان" كه له لايه‌ن هێزى به‌رگريى ئيسڕائيلييه‌وه هاتبووه گرتن، ڕاده‌ستی ئه‌مريكا كرد.
- له ئابى 1968دا، دوو فڕۆكه‌ى "مێگ"ى 17ى سوورى به‌هه‌ڵه له سايتێكى جه‌ليلى نيشتنه‌وه.
- له دێسه‌مبه‌رى 1969دا، له جه‌نگى "ئيستينزاف"ى ميسرى- ئيسڕائيليدا، هێزه چه‌تربازه‌كانى ئيسڕائيل هێرشيان كرده سه‌ر وێستگه‌يه‌كى ڕادارى ميسرى له "رأس غريب" نزيك كه‌نارى ڕۆژاواى كه‌نداوى سوێس و، له‌گه‌ڵه خۆياندا ڕادارێكى پێشكه‌وتووى مۆدێل P-12یان هێنايه‌وه.
- به قسه‌ى پرۆفيسۆر "يوه‌ڤال نيمان" كه له جه‌نگى ئۆكتۆبه‌رى 1973دا ئاماده‌ى كۆبوونه‌وه‌كانى ئه‌نجومه‌نى وه‌زيران و باره‌گاى گشتيى هێزه‌كانى به‌رگريى ئيسڕائيلى بووه، كه‌تيبه‌ى مێجه‌ر جه‌نه‌راڵ ئاريل شارۆن له 18ى ئۆكتۆبه‌ردا به‌تارييه (كه‌تيبه)يه‌كى ته‌واوى مووشه‌كى SA-6ى "زهمين بۆ ئاسمان"ى گرتووه.
- هاوشێوه‌ى ئه‌وه، له هه‌ر دوو جه‌نگى 1967 و 1973دا، هێزه‌كانى به‌رگريى ئيسڕائيلى نزيكه‌ى 1000 تانكێكى ميسرى و سوورييان تێكوپێك شاند؛ ژماره‌يه‌كى زۆرى تانكى T-62، كه هه‌ندێكيان هه‌ر ده‌ستيان نه‌درابوويه، له قۆڵى سووريا له جه‌نگى 1973دا گرت.
- له په‌رتووكه‌كه‌يدا، ئاڵاى سوور به‌سه‌ر ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا (2017)، پيساچ مالۆڤانى ده‌ڵێ: "له جه‌نگى 1982ى لوبناندا، ئيسڕائيل زانياريى نه‌زانراوى له‌باره‌ى تانكى ڕووسيى T-72 به‌ده‌ست هێنا."
- ديماهى، له ئۆكتۆبه‌رى 1989دا، فڕۆكه‌يه‌كى سووریى مێگ-23، ڕای كرده ئيسڕائيل.
به‌شدارييه‌كى تايبه‌تى و پڕبه‌هاى ئيسڕائيلى، به هه‌ر حاڵ، ئه‌و ڕووداوه پڕڕاز و نيازه هه‌واڵگرييه‌يه كه پێوه‌نديى به بوونى ئه‌مريكا خۆيه‌وه هه‌بوو: واته هه‌ڕه‌شه‌ى نوكلياريى سۆڤيه‌ت بۆ سه‌ر وڵاتى ئه‌مريكا، له ڕاستيدا بۆ سه‌ر مانه‌وه‌ى جيهانى ڕۆژاوا به‌گشتى. مه‌ترسیى ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌يه، له قه‌يرانى مووشه‌كیى ئۆكتۆبه‌رى 1962ى كوبادا خۆى نواند؛ كاتێ كه مۆسكۆ مووشه‌كه نوكليارييه‌كانى خۆى له دووریى 240 كيلۆمه‌تریى كه‌نارى فلۆريدا دانا. ئه‌م هه‌نگاوه وه‌ك ڕاگه‌ياندنى جه‌نگ چاوى لێ كرا و، سه‌رۆكى ئه‌مريكا، جۆن كێنێندى، ئابڵووقه‌ى ده‌ريايیى كوباى دا و، خرۆشۆڤى ناچار كرد پاشه‌كشه بكا و مووشه‌كانى خۆى بكێشێته‌وه؛ له به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌دا ئه‌مريكایش مووشه‌كه نوكليارییه‌كانى خۆى له توركيا بكێشێته‌وه.
له كاتى قه‌يرانه‌كه‌دا، سۆڤيه‌تييه‌كان هه‌نگاوێكى زۆريان له په‌ره‌پێدانى مووشه‌كى بالاستيكى كيشوه‌ربڕى نيوكليارى بڕيبوو. يه‌كه‌مين مووشه‌كى نوكليارى، مووشه‌كى دوو- قۆناغیى R-16 بوو، كه له‌گه‌ڵ مۆدێله هه‌ره پێشكه‌وتووه‌كه‌ى ئه‌و مووشه‌كه، R-16U، بڕبڕه‌ى پشتى هێزى مووشه‌كيى سۆڤيه‌تييان پێك ده‌هێنا و، به‌سه‌ريه‌كه‌وه له نێوان 1961- 1976، 186 مووشه‌كێك ده‌بوون. له ساڵه‌كانى به‌راييدا، مووشه‌كهاوێژ و مووشه‌كه‌كان له‌سه‌ر زه‌وى و له‌نێو دارستانه‌كاندا ده‌شاردرانه‌وه، به‌ڵام له ناوه‌ڕاستى شه‌سته‌كانه‌وه له سايلۆى ژێرزه‌مينيدا هه‌ڵده‌گيران. به‌گوێره‌ى زانياریى به‌ده‌ستهێنراو، هه‌وه‌ڵ جار ئه‌و مووشه‌كانه له 9 جێگه له سه‌رانسه‌رى يه‌كێتيى سۆڤيه‌تدا بڵاو كرانه‌وه: نيژنى تاگيل له شاخه‌كانى ئۆرال؛ يوشكار-ئولا، له 640 كيلۆمه‌تریى باكوورى ڕۆژهه‌ڵاتى مۆسكۆ؛ بيرشيت له 1250 كيلۆمه‌تریى ڕۆژهه‌ڵاتى مۆسكۆ؛ يۆريا له 800 كيلۆمه‌تریى باكوورى ڕۆژهه‌ڵاتى مۆسكۆ؛ شادرينسك له 1650 كيلۆمه‌تریى ڕۆژهه‌ڵاتى مۆسكۆ؛ ئيتاتكا له باشوورى ڕۆژاواى سيبيريا؛ نۆڤۆسيبرسك له باشوورى ڕۆژاواى سيبيريا؛ كراسنۆيارسك له‌ناو چه‌قى سيبيريا.
ڕه‌هه‌ند و مه‌ودا‌كانى ئه‌و مووشه‌كه جێگه‌ى تێڕامان بوون: له سه‌رووى 30 مه‌تر به‌رز و، تيره‌يان ده‌وروبه‌رى 3 مه‌تر ده‌بوو. به پشتبه‌ستن به قوڕسايیى سه‌ره شه‌ڕانييه‌كه‌ى، له نێوان 10500- 13000 كيلۆمه‌تر ده‌ڕۆيى. ئه‌و مووشه‌كانه، 3-6 سه‌رى تێرمۆ نوكليارييان هه‌ڵده‌گرت كه ده‌يانتوانى شارێكى گه‌وره‌ى وه‌ك نيويۆرك، يان شيكاگۆ ته‌خت بكه‌ن. له ماوه‌ى جه‌نگى سارددا، هه‌واڵگريى ئه‌مريكى به‌زه‌حمه‌ت ده‌يتوانى له‌وديوى په‌رژينى ئاسنينه‌وه زانيارى كۆ بكاته‌وه؛ له برى ئه‌وه جه‌ختى ده‌كرده سه‌ر ڕێوشوێنى ته‌كنيكى بۆ كۆكردنه‌وه‌ى زانيارى، به‌تايبه‌تى فۆتۆگرافى له ئاسمانه‌وه: هه‌وه‌ڵ جار له ڕێگه‌ى فڕۆكه‌ى U-2ه‌وه و، دواتر له ڕێگه‌ى سه‌ته‌لايته‌وه. ئيدى نه‌مازه له‌و بوارانه‌ى كه سروشتێكى ته‌كنه‌لۆژيى ڕوون و ئاشكرايان هه‌يه- وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ى نوكلياریى سۆڤيه‌ت- ئاسانه بكه‌ويته هه‌ڵه‌وه، جا چ زێده‌ڕۆيى بێ له مه‌زه‌نده‌كردندا، چ لێكه‌مكردنه‌وه بێ.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، ئه‌و په‌رده ئه‌ستووره نهێنيكارييه‌ى به ده‌ورى يه‌كێتيى سۆڤيه‌تدا چنرا بوو، "پاژنه‌ى ئه‌خيل" (خاڵی لاواز)ى سۆڤيه‌ت بوو. ئه‌و په‌رده‌يه كه ببووه شتێكی پێويست بۆ نهێنيپارێزى له هه‌موو بواره‌كانى ژياندا، "ته‌قينه‌وه‌يه‌كى زانيارى"ی لێ كه‌وته‌وه. ئاخر له‌به‌ر بوونى داتابێسێكى زۆر له‌ناو ژماره‌يه‌كى بێسنوور فايلى به‌رگئه‌ستوورى تژى دۆكيومێنتدا، كه چه‌ند ژماره‌ى ئه‌و فايلانه زۆرتر ببن، به‌زه‌حمه‌تتر ده‌ستت به‌و داتابێسانه ڕاده‌گا. به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه فايلى ژماره‌يه‌كى به‌رچاو له‌و كه‌سانه‌ى له دامه‌زراوه‌ى به‌رگريى سۆڤيه‌تيدا كاريان ده‌كرد و له‌به‌ر هۆى ئاسايش و ته‌ناهى پۆلين كرابوون، له ماوه‌ى چه‌ند ساڵيكدا بزر بوون. له هه‌ندێ باردا پاش خانه‌نشينبوونى ئه‌و كه‌سانه، ئه‌و پۆلينكردنه ته‌ناهييه‌يان له‌سه‌ر هه‌ڵگيرا.
له ڕاستيدا، ئه‌وان بوونه كارمه‌ندى ئازاد، به‌ڵام هێشتا هه‌ندێ كۆسپ و ته‌گه‌ره له دياريكردنى جێگه و ڕێگه‌يان و ده‌ستڕاگه‌يشتن پێيان هه‌يه. له‌ساى ئه‌و پێشينه‌يه‌دا، ده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئيسڕائيلى له نيوه‌ى دووه‌مى حه‌فتاكان و سه‌ره‌تاى هه‌شتاكاندا، زانياریى ئۆريجناڵ و پڕبه‌هاى له‌باره‌ى كۆمه‌ڵێ مووشه‌كى ستراتيژيى سۆڤيه‌تى كه له كۆتايیى شه‌سته‌كانه‌وه دروست كرابوون، به هاوشانه‌كه‌ى خۆى، واته به ده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئه‌مريكى دا.
له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌و زانيارييانه‌ى كه وه‌ده‌ست ئيسڕائيل كه‌وتبوون، ده‌توانرێ وێنه‌يه‌كى وردى ستراكتۆر و بڵاوبوونه‌وه‌ى به لانى كه‌مه‌وه‌ى هه‌ندێ كه‌تيبه‌ى مووشه‌كى ستراتيژیى سوپاى سۆڤيه‌ت بكێشێت. هه‌روا ئه‌و زانيارييانه ورده‌كارييه‌كانى تاقيكردنه‌وه‌ى زه‌مينیى ئه‌و مووشه‌كانه‌یشيان تێدا بوو؛ كه له سايتێكى بايكونور له قه‌زاقستان، يان له سايتى پليسيتسك له ناوچه‌ى ئه‌رخانگليسك كه له 800 كيلۆمه‌تریى باكوورى مۆسكۆيه، تاقی كرابوونه‌وه.
مووشه‌كه‌كان له ناوچه‌ى (كورا) كه ده‌كه‌وێته باكوورى نيمچه‌دوورگه‌ى كاماچاتكا- زێتر له 8000 كيلۆمه‌ترى ڕۆژهه‌ڵاتى (بايكونور) و نزيكه‌ى 5500 كيلۆمه‌ترى ڕۆژهه‌ڵاتى پليسيتسك، تاقى ده‌كرانه‌وه. له هه‌مان كاتدا ده‌رده‌كه‌وێ كه ئه‌و زانيارييانه، بايه‌خێكى سه‌ره‌كيى ته‌كنيكييان هه‌بووه؛ چونكه داتاى ته‌كنيكيى ورديان له‌باره‌ى مووشه‌كى كيشوه‌ربڕى R-16 و چۆنێتیی كارپێكردنيان تێدا بووه. هه‌روا داتاكه زانياريى بنچينه‌يیى زۆر گرنگى له‌باره‌ى سه‌ره تێرمۆنوكلياره‌كانى ئه‌و مووشه‌كه‌ى تێدا بووه. هه‌ندێ زانياريى هه‌واڵگرى، ده‌بێ به وێنه‌ى هه‌وايى پشتڕاست بكرێنه‌وه. لێ هه‌ندێ جار ئه‌و زانيارييانه ورده‌كارى و ته‌نانه‌ت ده‌نگۆ (شائعه)یشيان ڕه‌گه‌ڵ كه‌وتووه، كه پاشان ڕاست و دروستيیان پشتڕاست كراونه‌ته‌وه. با زانيارييه‌ك به نموونه بهێنينه‌وه، كه ده‌نگۆیشى تێ كه‌وتبوو له‌باره‌ى ئه‌و كاره‌ساته كوشنده‌يه‌ى له كێڵگه‌ى بايكونور له 24ى ئۆكتۆبه‌رى 1960دا قه‌وما، كه مارشاڵ ميترۆفان نه‌دلين، فه‌رمانده‌ى يه‌كه‌مى هێزى مووشه‌كيى ستراتيژى و سه‌د كه‌سێكى ستافه‌كه‌ى تێدا كوژران. له يه‌كه‌مين تاقيكردنه‌وه‌ى مووشه‌كێكى R-16، به بۆنه‌ى ئاهه‌نگه‌كانى شۆڕشى به‌لشه‌ويكه‌كان، ئه‌و كاره‌ساته قه‌وما. پاش ماوه‌يه‌كى كه‌م دواى ئه‌و ڕووداوه، ڕايه‌دارێن سۆڤيه‌ت بڵاويان كرده‌وه كه مارشاڵ نه‌دلين به ڕووداوى تێكشكانى فڕۆكه مردووه. هه‌ر ئه‌و ده‌مه، ئاژانسى هه‌واڵه‌كانى ئيتاڵيا ڕاپۆرتێكى كورتى له‌باره‌ى ئه‌و كاره‌ساته بڵاو كرده‌وه، به‌ڵام ورده‌كارييه‌كانى ئه‌و ڕووداوه له ڕووسيا به‌نهێنى مانه‌وه. تا له 1989دا، نزيكه‌ى 30 ساڵ دواتر، گۆڤارى هه‌فتانه‌ى "ئۆگۆنه‌ك"ى ڕووسى په‌رده‌ى له‌سه‌ر هه‌لومه‌رجى مردنى تراژيدیيانه‌ى نه‌دلين و هه‌ڤاڵه‌كانى لا دا. ئه‌و ڕووداوه له كاتێكدا قه‌وما، كه شۆرتێكى كاره‌بايى له ماتۆڕى مووشه‌كه نموونه‌يیيه‌كه ڕووی دا و ته‌قيیه‌وه؛ كاتێ كه ماتۆڕه‌كه له‌سه‌ر مووشه‌كهاوێژه‌كه داده‌نرا و سووته‌مه‌نیى تێ ده‌كرا.
خرۆشۆڤ، دنه‌ى "نه‌دلين"ى ده‌دا كه خۆى سه‌رپه‌رشتیى تاقيكردنه‌وه‌كه بكا. ئيدى كاتێ ئه‌و گرفت و كێشه‌يه دۆزرايه‌وه، كه بووه سۆنگه‌ى له‌كاركه‌وتنى مووشه‌كهاوێژه‌كه، مارشاڵى تاين به خۆى و ستافه‌كه‌يه‌وه به‌تاو چوونه قزگه‌ى مووشه‌كهاوێژه‌كه تا بزانێ چ بووه و چ ڕووی داوه؛ ده‌ق له‌و كاته‌دا ته‌قينه‌وه‌‌يه‌ك ڕووی دا. پلاندانه‌رى ئه‌و مووشه‌كه، ميخايل يانگيل، له په‌نايه‌كى دوور له قزگه‌ى مووشه‌كهاوێژه‌كه كه جگه‌ره‌ى ده‌كێشا، له مردن قورتارى بوو. له پاش كاره‌ساته‌كه، خرۆشۆڤ بانگى يانگيلى كرد و هه‌م به‌تووڕه‌يى و هه‌م به‌گاڵته‌پێكردنێكيشه‌وه لێى پرسى: "چما هێشتا زيندووى؟"؛ خرۆشۆڤ، ليونيد به‌رژنێڤى كه له پاشه خۆى بووه ڕێبه‌رى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت، كرده سه‌رۆكى ئه‌و كۆميسيۆنه‌ى له‌و كاره‌ساته‌ى كۆڵيیه‌وه. پارادۆكس ئه‌وه‌يه كه به‌رژنێڤ به دژى هه‌ر جۆره تۆڵه‌لێكردنه‌وه‌يه‌ك بڕيارى دا و ڕای گه‌ياند كه گوناهباران به سزاى خۆيان گه‌يشتوون.
قاو و ده‌نگۆيه‌كى ديكه كه پێوه‌نديى به "كاره‌ساتى كيشتيم"ه‌وه هه‌يه [كيشتيم شارێكى نزيكى شوێنى ته‌قينه‌وه‌كه بوو]. ئه‌و كاره‌ساته، ڕووداوێكى پيسبوونى ڕاديۆلۆژى بوو كه له 29ى سێپته‌مبه‌رى 1957دا، له كوره‌خانه‌‌‌ى "ماياك"ى سۆڤيه‌تى قه‌وما، كه دووباره سووته‌مه‌نیى ڕاديۆلۆژيى نوكلياریى تێدا بۆ ده‌رهێنانى پلۆتۆنيوم به‌كار ده‌هێنرا كه له به‌رهه‌مهێنانى چه‌كى نوكلياريدا ده‌عه‌مه‌ل ده‌هات. ئه‌م ڕووداوه له "شارى داخراو"ى چليابينسك-40 له به‌رى ڕۆژهه‌ڵاتى زنجيره‌ى چياى ئۆرال قه‌وما. ئه‌و كاره‌ساته له كاتێكدا ڕووی دا كه سيسته‌مى ساردكردنه‌وه‌ى يه‌كێ له تانكه‌كان كه 70 تا 80 تۆ‌ن پاشماوه‌ى شله‌ى نوكلياریى تێدا بووه و ئاستێكى به‌رزى تيشكپژێنى هه‌بووه، په‌كى كه‌وتووه و يه‌كجێ چاك نه‌كراوه‌ته‌وه. ئه‌و پاشماوه نوكليارييه له تانكه‌كان، بوون به هه‌ڵم و، له پله‌يه‌كى به‌رزى گه‌رماييدا بووه هۆى ته‌قينه‌وه‌يه‌كى كيميايى به گوڕى 70- 100 تۆ‌ن تى ئێن تى و پاشان هه‌ورێكى تيرى تيشكپژێن به مه‌وداى 300 كيلۆمه‌تر بڵاو بۆوه و له ئه‌نجامى ئه‌و كاره‌ساته‌دا له ماوه‌ى چه‌ند ساڵێكدا به هه‌زاران خه‌ڵك مردن.
هه‌قايه‌تێكى ديكه كه له ڕۆژاوا به بۆمباى تزار- پادشاى بۆمبان- ناسراوه، ته‌قاندنه‌وه‌ى بۆمبێكى هايدرۆژينى 50 مێگا تۆ‌نى بوو، كه گه‌وره‌ترين ته‌قينه‌وه‌ى سه‌رده‌مى خۆى بووه. ئه‌و بۆمبه له 30ى ئۆكتۆبه‌رى 1961دا به هۆى فڕۆكه‌يه‌كى بۆمبهاوێژى تۆپۆليڤ- 16 به ئه‌رخه‌بيلى نۆڤايا زاميليا له ئۆقيانووسى به‌سته‌ڵه‌كى باكوور دادرا- ئه‌و كاره به فه‌رمانى خرۆشۆڤ و به ئامانجى ترساندن و ئالينگاريى ئه‌مريكا ئه‌نجام درا كه: "ها ئه‌وها نيشانتان ده‌ده‌ين!" ئه‌و تۆپه‌ئاگره‌ى كه له‌و ته‌قينه‌وه‌يه كه‌وته‌وه، تيره‌كه‌ى 8 كيلۆمه‌تر بوو، كاتێ كه شه‌پۆڵى ته‌قينه‌وه‌كه گه‌يشته شوێنى ته‌قينه‌وه‌كه، بووه هۆى ئه‌وه‌ی كه به‌له‌م و گه‌مێيه‌كانى به‌نده‌ره‌كه پێكدى بكه‌ون و يه‌كتر ورد و هه‌ڕا بكه‌ن.
سيا (CIA) له داموده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئيسڕائيلى مه‌منوون بووه كه زانياريى به‌ده‌ستهێنراوى "ناوازه"ی پێ داوه و، له‌م سۆنگه‌يه‌وه توانيويه‌تی به زێده‌ڕۆييیه هه‌واڵگرييه‌كانى خۆ له‌باره‌ى پرسى ئاماژه‌پێكراودا، بچێته‌وه و ڕاستيان بكاته‌وه. به قسه‌ى كاربه‌ده‌ستێكى پايه‌به‌رزى سيا، به‌گوێره‌ى ئه‌و زانيارييانه‌ى له ئيسڕائيل وه‌رگيراون، ده‌رده‌كه‌وێ ته‌كنه‌لۆژیى مووشه‌كيى ستراتيژيى سۆڤيه‌تى، له ڕووى كوالێتييه‌وه، خراپتر بووه له‌وه‌ى كه سيا مايه‌ى بۆ دانابوو. ئه‌و كاربه‌ده‌سته ده‌ڵێ داموده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئه‌مريكى ده‌ترسا، به هۆى ئه‌و بۆشاييیه زانيارييه‌ى له كۆتايیى حه‌فتاكاندا ڕووبه‌ڕووى ببووه‌وه، سۆڤيه‌تييه‌كان توانايه‌كى پێشكه‌وتووى ئه‌وتۆى ته‌كنه‌لۆژييان په‌يدا كردبێ كه بكارن سه‌رى MIRVى نوكليارى به مووشه‌كه كيشوه‌ربڕه‌كانى خۆيانه‌وه ببه‌ستن و له كاتى گه‌يشتنى ئه‌و مووشه‌كانه به نيشانه و ئارمانجێكى دياريكراودا، له يه‌ك كاتدا چه‌ند نيشانه و ئارمانجێكى ديكه‌یش له‌گه‌ڵه خۆياندا بته‌قێننه‌وه. له‌وه‌یش پتر، ئه‌گه‌ر سه‌رێكى MIRV -Multiple Independently Targetable Reentry Vehicle، سه‌ربارى هه‌ڵگرتنى بۆمبى نوكليارى، ده‌زگه و ئامرازى ده‌ستخه‌ڵه‌تدان (ڕێونكه)ى له‌گه‌ڵه خۆدا هه‌ڵگرتبێ، ئه‌وا ئاسان نييه ڕێى لێ بگيرێ و بگيرێته‌وه. به‌ڵام زانيارييه‌كانى ئيسڕائيل به‌شدارييه‌كى ناوازه و گرنگيان له تواناى به‌رگريى ئه‌مريكى له دژى زه‌برێكى نوكلياريى سۆڤيه‌تيدا كرد.
مێژوو، به هه‌ر حاڵ، ده‌يه‌وێ تا ڕادده‌يه‌ك خۆى دووباره بكاته‌وه. هه‌ڕه‌شه‌ى ئێسته‌ى نوكليارى له ئه‌مريكا له كۆرياى باكووره‌وه دێ و، ته‌باى حه‌فتاكان و هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو، داموده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئه‌مريكى به‌زه‌حمه‌ت زانياريى هه‌واڵگریى پێ كۆ ده‌كرێته‌وه و هه‌ڵده‌سه‌نگێنرێ. به‌ڵام، به‌پێچه‌وانه‌ى سه‌ركردايه‌تيى سۆڤيه‌تى له جه‌نگى سارددا، كه به شێوازێكى ژيرانه و حيساببۆكراو ده‌جووڵايه‌وه، خه‌سڵه‌تێكى سه‌ره‌كيى كيم جۆنگ ئۆن ئه‌وه‌يه كه كه‌س ناتوانێ پێشبينیى هه‌نگاوه‌كانى بكا.
تێبینی:
* دكتۆر ڕافايل ئوفه‌ك (ليتوانت كۆلۆنێلێكى خانه‌نشينه، شاره‌زا و كارناسێكى بوارى فيزيا و ته‌كنه‌لۆژیى نوكليارييه و وه‌ك شرۆڤه‌كارێكى سه‌ره‌كى له خزمه‌تى داموده‌زگه‌ى هه‌واڵگريى ئيسڕائيليدا بووه.)
سەرچاوە: