 |
2018-03-16
تانگۆيه‌كى خه‌ته‌رناك بۆ چواران له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا
دكتۆر سپيريدۆن ئێن. ليتساس
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
له دوو مانگى به‌رايیى 2018دا ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست وا ده‌رده‌كه‌وێ، كه هه‌موو خه‌سڵه‌ت و ئاكاره ناحه‌ز و دزێوه‌كانى با‌لكانى هه‌ڵگرتبێ: هه‌ڵبه‌ز و دابه‌زێكى زۆر، ئه‌كته‌رى گومڕاى كارا، ژينگه‌ى ناوخۆى ناجێگيرى كۆمه‌ڵايه‌تى- سياسی، كه‌ڕيسوايیى سياسى، له‌باريه‌كى بردووه. ئێسته ناوچه‌كه، له لايه‌كه‌وه ده‌ستوپه‌نجه‌ى له‌گه‌ڵ دوو هێزى هه‌رێمايه‌تى كه ستاتۆيه‌كى جێگيريان هه‌یه نه‌رم كردووه و، له لايه‌كه‌ى ديكه‌وه دوو هێزى گومڕاى ده‌ره‌كى هه‌يه. ئه‌م ڕه‌وشه، مۆزايكێكى ناجۆرى ئارمانجگه‌لێكى سياسیى پێك هێناوه.
ئيسڕائيل و يۆنان، دوو هێزه ستاتۆوه ڕاوه‌ستاو و جێگيره‌كه‌ن و، خۆيان له‌نێو تانگۆيه‌كى خه‌ته‌رناكدا له‌گه‌ڵ دوو هێزى گومڕاى سه‌ره‌كى له ناوچه‌كه‌دا، ئێران و توركيا، بينيوه‌ته‌وه. ئه‌وه هه‌واڵێكى كه‌سنه‌بيسته نييه. لێ بۆ جارى يه‌كه‌مه، كه ئه‌و تانگۆ [به‌و موزیكه ده‌گوترێ كه له‌گه‌ڵ سه‌مادا ده‌ژه‌نرێ] گرژه به ئۆركێسترايه‌كى بالالايكه‌وه [ئامرازێكى موزيكيى ڕووسيیه و له گيتار ده‌كا] بژه‌نرێ.
ئيسڕائيل چ ڕاسته‌وخۆ له لايه‌ن ئێرانه‌وه و، چ له ڕێگه‌ى ده‌ستنێژ و كرێگرته‌كانيیه‌وه گێچه‌ڵى پێ ده‌كرێ. پێشهاتى هه‌ڕه‌شه‌ئامێز له‌سه‌ر تخوبى نێوان سووريا- ئيسڕائيل ڕوويان داوه. نموونه‌يه‌كى هه‌ره زه‌ق و ديارى ئه‌وه، ئه‌و درۆن (فڕۆكه‌ى بێ فڕۆكه‌وان)ه ئێرانييه‌يه كه به‌م دوايیيه هاته ئاسمانى ئيسرائيله‌وه. حزبوڵڵا به‌رده‌وام چ له‌ناو خاكى سووريا و چ له‌ناو لوبنانه‌وه ته‌شقه‌ڵه به ئيسڕائيل ده‌كا.
گه‌ڕ و ته‌شقه‌ڵه‌كانى حزبوڵڵا دوو مه‌به‌ست و ئامانجيان هه‌يه: 1) نانه‌وه‌ى جه‌نگێكى ده‌روونى كه له ڕێگه‌يه‌وه كار بكاته سه‌ر ڕاى گشتيى ئيسڕائيلى، تا بتوانێ كاريگه‌رى بۆ سه‌ر سازدانى سه‌ربازيى ده‌وڵه‌ت له ڕه‌وشێكى قه‌يراناويدا دابنێ و، 2) لادانى سه‌رنجى خه‌ڵكى لوبنان له‌سه‌ر قه‌يرانى ئابوورى، كه بووه‌ته هۆى هاتنهخوارهوهى ستاندارده‌كانى ژيان- كه ده‌بێ حزبوڵڵا به‌و پێيه‌ى له حكوومه‌تى نيشتمانيدا به‌شداره، به‌شێكى به‌رپرسيارێتیی ئه‌و هاتنهخوارهوهى ئاستى ژيان و گوزه‌رانى خه‌ڵك هه‌ڵبگرێ.
ئيسڕائيل له بارى ستراتيژييه‌وه، به هۆى پێگه و پايه‌ى ئێران له سووريا، له يه‌مه‌ن، له قه‌ته‌ر و به هۆى كۆنترۆڵكردنى به‌غدا له لايه‌ن ئێران و به‌ره‌وپێشچوونى ئامانج و مه‌به‌سته نوكليارييه‌كانى ئێرانه‌وه، كه‌وتووه‌ته بن گوشار و پاڵه‌په‌ستۆوه. له سۆنگه‌ى ئه‌م فاكته‌رانه‌وه ئێران نه‌ك هه‌ر ده‌توانێ گوشار بخاته سه‌ر ئيسڕائيل، به‌ڵكه به هۆى به‌كارهێنانى فاكته‌رى ئايينى له چه‌قى سياسه‌تى ده‌ره‌كيى خۆيدا، ئامانج و ئاواتى گومڕايانه‌ى خۆيشى په‌ره پێ بدا.
له 11ى سێپته‌مبه‌ره‌وه سه‌رنجى نێوده‌وڵه‌تى، زێتر جه‌ختى له‌سه‌ر سه‌له‌فيزمى سوننه بووه. جيهان تا ڕادده‌يه‌كى گه‌وره ئه‌وه‌ى له‌بير كردووه، كه ئێران ته‌نيا ده‌وڵه‌تێكى ديكه‌ى موسڵمانى شيعه‌مه‌زهه‌ب نييه، به‌ڵكه ئێران داكۆكيكارێكى شيعه‌گه‌ريى جيهانييه. ئه‌و تێكه‌ڵه سه‌يروسۆبه‌ته‌ى ئێران، كه له 1979وه هاتووه‌ته گۆڕێ، به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى له گومڕايیى ناسيۆناليستى و سه‌له‌فيیه‌تێكى به‌هێزى تيۆكراتى پێك دێ، كه له‌م چه‌ند ده‌يه‌ى ڕابردوودا فراژۆ و په‌ره‌ى گرتووه.
شرۆڤه‌كاران به‌رده‌وام ئه‌وه فه‌رامۆش ده‌كه‌ن و له‌وانه‌یشه به‌ته‌واوى له‌بير خۆيانی ببه‌نه‌وه كه عه‌قيده‌ى ناوه‌نديى ئايه‌توڵڵا خومه‌ينى بريتى بووه له‌وه‌ى كه ده‌بێ ئايين له خزمه‌ت ڕژێمدا بێ، نه‌ك به‌پێچه‌وانه‌وه. به واتايه‌كى ديكه، ئامانجى خومه‌ينى پێكهێنانى تيۆكراتييه‌تێكى ڕه‌ها بووه. ئێران كه به هۆى خۆنيشاندان وه‌ك داكۆكيكارێكى باوه‌ڕ و ئيمان- بێ ئه‌وه‌ى به‌رژه‌وه‌نده ميللييه‌كانى خۆى به‌لاوه بنێ- خه‌ڵكى شيعه له سه‌رانسه‌رى دنيادا ساز و ته‌ييار ده‌كا و، به‌مه‌یش نفووزێكى پێويستى بۆ خۆى به‌ده‌ست هێناوه و دێنێ.
له‌به‌ر ئه‌وه، هه‌ر كاتێ پێويست بێ، تاران هێڵى پێوه‌نديى له‌گه‌ڵ سه‌له‌فييه‌كانى قه‌ته‌ر يان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تى حه‌نه‌فيى نوێى سوننه‌ى توركيا ده‌كاته‌وه. ئه‌وه‌ى كه پێى ده‌گوترێ به‌هارى عه‌ره‌بى و پێڤاژۆيه به‌رده‌وامه‌كه‌ى (واته، جه‌نگى ناوخۆی سووريا، يه‌مه‌ن، ليبيا و هتد) ياريده‌ى ئێرانيان داوه كه لينك و ڕايه‌ڵكه‌ى ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ كۆڕ و كۆمه‌ڵه شيعه‌كانى سه‌رانسه‌رى جيهانى عه‌ره‌بى دابمه‌زرێنێ. له هه‌مان كاتدا، ئێران ته‌واو ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ى بۆ په‌ره‌پێدانى به‌هاى جيۆ-ستراتيژيى خۆى و به‌هێزكردنى پێوه‌ندييه‌كانى له‌گه‌ڵ مۆسكۆدا قۆستۆته‌وه.
ئه‌و په‌ره‌سه‌ندنه ته‌وه‌ره‌ئاسايانه له ژينگه‌ى "هيچ يان هه‌موو"ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاستدا، ڕاسته‌وخۆ بوونه‌ته سۆنگه‌ى هه‌ڵكشانى ناكۆكى له نێوان قودس و تاراندا كه ناوچه‌كه به‌ره‌و ته‌ڵه‌ى توسايديد‌س [مێژوونووسێكى ناسراوى يۆنانييه] ده‌با.
يۆنان ته‌نانه‌ت ڕووبه‌ڕووى بارێكى زۆر ئاڵۆزتر بووه‌ته‌وه، له كاتێكدا كه توركيا به گۆڕانێكى بنه‌ڕه‌تيى ناوخۆيیى ئايديۆلۆژيدا ده‌ڕوا. كه‌ماليزم، نه‌ك ته‌نيا وه‌كوو ئايديۆلۆژييه‌ك، به‌ڵكه كه وه‌ك ئايديۆلۆژيى ڕۆحيى نه‌ته‌وه و چه‌قى قوڕسايیى ده‌وڵه‌ت بوو له هه‌ر دوو بوارى كارگێڕى و سياسيدا، چيديكه له به‌رانبه‌ر ئه‌جێنداى حزبى داد و گه‌شه‌پێداندا، ڕۆڵى به‌ڵانسڕاگرتنى پێ ناگێڕدرێ. ئه‌جێنداى ئاكه‌په له‌سه‌ر جۆره بنه‌مايه‌كى ئيخوانولموسلمين، پێگه‌ى ئيسلامى سياسى قايم و پته‌و ده‌كا.
توركيا له وه‌رچه‌رخانێكى مێژوويیدايه. سێكيولاريزم، كه زه‌برێكى توندى له لايه‌ن ئيسلاميزمه‌وه وێ كه‌وتووه، بيره‌وه‌رييه‌كانى كۆتايیى سه‌ده‌ى نۆزده‌م دێنێته‌وه ياد، كه ئه‌و ده‌مه ئيمپراتۆريیه‌تى عوسمانلى، دۆش داما بوو له به‌رانبه‌ر ئه‌و درز و كه‌ڵێنه كۆمه‌ڵايه‌تى- سياسييه‌ى له نێوان پانئيسلاميزم و پانتوركيزمدا هه‌بوو و، به هۆى ده‌مارگيرى و خوڵياى نه‌ته‌وايه‌تى و ئايينى، هێنده‌ى تر قووڵ ببووه‌وه. ئه‌مڕۆیش، سياسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى توركيا پێڕه‌وى له هه‌مان نموونه‌ى ناخويا و پڕته‌مومژ له لايه‌ك و سه‌ره‌ڕۆيى له لايه‌كه‌ى ديكه‌وه، ده‌كات.
تا ئێسته، ئه‌وه‌ى كه پێى ده‌گوترێ "ئۆپه‌راسيۆنى چله زه‌يتون"ى سوپاى توركيا دژى هێزه كوردييه‌كانى يه‌په‌گه، به‌و شێوه‌يه‌ى كه ئانكارا ده‌يه‌وێ به‌ره‌وپێش نه‌چووه. كورده‌كان، وه‌ك چاوه‌ڕوان ده‌كرا، جه‌نگى نه‌ريتانه‌ى پارتيزانى له گونده‌واره‌كاندا پێڕه‌و ده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر سوپاى توركيا بچێته ناو عه‌فرينه‌وه، ئه‌وا كورده‌كان با ده‌ده‌نه‌وه سه‌ر جه‌نگى ده‌رگه به ده‌رگه و كۆڵان به كۆڵان و تاكتيكى لێ ده و ڕا كه؛ به‌و شێوازه‌ى كه له ماوه‌ى پێكدادانى هۆبزيانه [تۆماس هۆبز] له‌گه‌ڵ داعشدا له كۆبانێ به‌چاكى كارى خۆى كرد.
ئانكارا و ئه‌ردۆغان وه‌به‌رهێنانێكى زۆريان له‌سه‌ر ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌يه‌ك له‌گه‌ڵ يه‌په‌گه و پێشڕه‌ويكردنێكى پێشپێنه‌گيراو به‌ره‌و عه‌فرين كردووه و، ئامانجيان ئه‌وه‌يه كه به باقیى دنياى نيشان بده‌ن، به‌تايبه‌تى به ئه‌مريكا، كه هه‌ر وتووێژێكى ئایينده له‌باره‌ى ستاتۆ و ڕه‌وشى ئاراى سياسيى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، ده‌بێ حه‌ز و خواسته جيۆستراتيژييه‌كانى توركياى تێدا به‌رچاو بگيرێ.
وێده‌چێ ئانكارا ئه‌و هزره‌ى كلاوزيفيتزى له‌بير كردبێ كه جه‌نگ بريتييه له كار و كرده‌يه‌كى توندوتيژ و، مه‌به‌ست لێى ئه‌وه‌يه كه ناحه‌ز و نه‌ياره‌كه‌ت ناچار بكه‌ى سه‌ر بۆ خواست و ويسته‌كانت دابنه‌وێنێ. ئه‌مه‌یش به‌و مانايه‌يه كه جه‌نگ، له ده‌سپێكى مێژووه‌وه، سه‌ربارى هه‌موو پێشكه‌وتنێكى ته‌كنه‌لۆژى، وه‌ك زه‌برێكى كوشنده ده‌مێنێته‌وه كه لايه‌نى باڵاده‌ست و زاڵ، ئه‌و لايه‌نه‌يه كه به‌هێزترين ئيراده‌ى هه‌يه. يه‌په‌گه بۆ مانه‌وه‌ى خۆى جه‌نگ ده‌كا و داكۆكى له خاكى خۆى ده‌كا. يه‌په‌گه ساتوسه‌ودايه‌كى باشى گه‌ره‌كه، زێتر له‌وه‌ى خۆى به سه‌ركه‌وتن هه‌ڵبداته‌وه. جه‌نگێكى درێژخايه‌ن و هه‌مه‌لايه‌نه، ئانكارا ده‌خاته هه‌ڵوێستێكى زۆر سه‌خته‌وه.
ئا ئه‌وها، توركيا بۆ ئه‌وه‌ى كۆنترۆڵى ڕاى گشتيى ناوخۆى بكا و، په‌يامێكيش بێ بۆ دنياى ده‌ره‌وه كه هێشتا به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى توركيا، فاكته‌رێكى بڕيارده‌رن له ناوچه‌كه‌دا و، له‌م سه‌رينه‌یشه‌وه توركيا بڕيارى داوه له لايه‌كه‌ى ديكه‌ى نه‌خشه‌دا گرژييه‌كان توندتر بكا: له ده‌رياى ئيجه، له ناوچه‌ى تايبه‌تيى ئابووريى كۆمارى قوبرس. توركيا ڕاسته‌وڕاست، له هه‌وڵدانێكدا، هێز و تواناى خۆى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست نمايش ده‌كا و، ده‌يه‌وێ به ئه‌مريكا و يه‌كێتيى ئه‌وروپا بڵێ كه توركيا بايى ئه‌وه‌نده هێزى هه‌يه كه به‌قووڵى كار بكاته سه‌ر په‌ره‌سه‌ندنه ستراتيژييه‌كانى ناوچه‌كه.
ئه‌م ڕه‌فتاره پڕئاريشه و گرفته‌ى توركيا، ته‌ڵه‌يه‌كى ديكه‌ى توسايديدسى ده‌نێته‌وه- ئه‌م جاره به‌رهه‌مى دڵنه‌واييكردنێكه كه ده‌بێ يۆنان بۆ مانه‌وه‌ى خۆى، توركياى پێ ڕازى بكا. ئه‌و قه‌يرانه ماڵوێرانكه‌ره قووڵه‌ى له 2010وه به‌رۆكى يۆنانى گرتووه و چووه‌ته ناو ناخى وڵاته‌كه‌وه، واقعێكى ناجۆرى له ده‌رياى ئيجه‌دا دروست كردووه كه توركيا وه‌ك ته‌شقه‌ڵه‌چى بجووڵێته‌وه و يۆنانيش ڕۆڵى ئاشته‌وايى بگێڕێ.
سياسه‌تى دڵڕاگرتن، وه‌ك هه‌ڵوێستى كورتبينانه‌ى بريتانيا و فه‌ڕه‌نسا ده‌رهه‌ق به ئه‌ڵمانياى نازى له ماوه‌ى نێوان هه‌ر دوو جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌م و دووه‌مدا، ساغى كرده‌وه كه ده‌سته‌به‌رى ئاشتى ناكا، به‌ڵكه ساده و ساكار، ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه و پێكدادانى له‌چارنه‌هاتوو، دوا ده‌خا. دره‌نگ يان زوو، ئه‌تينا ناچار ده‌بێ وه‌ڵامى گه‌ڕ و ته‌شقه‌ڵه‌كانى ئانكارا بداته‌وه. هه‌روابێته‌وه ئه‌گه‌رى پێشهاتێك هه‌يه كه له پێكداهه‌ڵشاخانێكى سه‌ربازى له ده‌رياى ئيجه‌دا ڕوو بدا.
له كاتێكدا ئه‌و دوو كێسه- كێسى ئيسڕائيل له به‌رانبه‌ر ئێران، يۆنان له به‌رانبه‌ر توركيادا- به‌ڕواڵه‌ت هيچ پێوه‌ندييه‌كيان پێكه‌وه نييه، كه‌چى ڕايه‌ڵكه‌يه‌كى به‌هێز له نێوانياندا هه‌يه كه پێوه‌نديى به ئاراسته‌ى جيۆ-ستراتيژيى ئه‌تينا و قودسه‌وه هه‌يه. ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته، پێكه‌وه له‌گه‌ڵ كۆمارى قوبرس تاكه هێزگه‌لێكى ڕۆژاوايى بێ قه‌يدوشه‌رتن له ئاقار و بازنه‌يه‌كى به‌رفره‌تردا كه له سايه‌ى نفووزى مۆسكۆ و په‌كيندا به‌خێرايى له گۆڕاندايه. له كاتێكدا په‌كين – هه‌نووكه- به‌رژه‌وه‌نديى له دامه‌زراندنى ئابوورييه‌كى به‌هێز و بوونێكى سۆفت-پاوه‌ر له ناوچه‌كه‌دا هه‌يه له ڕێى ده‌ستپێشخه‌ريى يه‌ك پشتێنه/يه‌ك ڕێگه‌وه، ئه‌وا مۆسكۆ خێرا هه‌ڵوێستى نه‌ريتيیانه‌ى خۆى به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست ده‌گۆڕێ، له ڕێگه‌ى بوون به هێزێكى ده‌ريايیى ئاوى شينه‌وه.
ئه‌م گۆڕانه له ئاڕاسته‌دا ڕێگه به ڕووسيا ده‌دا كه ئاستى ڕكابه‌رايه‌تيى جيۆستراتيژى له‌گه‌ڵ ئه‌مريكا‌دا به‌ره‌و سه‌ر ببا، له كاتێكدا كه خۆى له‌ناو ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌دا داده‌مه‌زرێنێ كه تا ئه‌م دواييیانه به‌زه‌حمه‌ت ده‌كرا نفووزێكيان لێ په‌يدا بكا (وه‌ك توركيا). وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ ئامانجى سه‌ره‌كيى ستراتيژيى مۆسكۆ ئه‌وه‌يه، كه بێئومێدبوونى ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته ڕۆژاواييیه نه‌ريتئاسايه له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ناوچه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست به‌رانبه‌ر داموده‌زگه‌ى ڕۆژاوايى، بۆ خۆى بقۆزێته‌وه و به‌كار بهێنێ. ئه‌م گريمانه‌يه به‌ره‌به‌ره به‌هێزتر ده‌بێ ئه‌گه‌ر يه‌كێ پێى وابێ هه‌م ئانكارا و هه‌م تاران حاڵى حازر چوونه‌ته ناو خولگه‌ى ڕووسييه‌وه.
يۆنان و ئيسڕائيل، ده‌بێ هێزه‌كانى خۆيان يه‌ك بخه‌ن و كێسه‌كانى خۆيان بخه‌نه به‌رده‌م ناتۆ و يه‌كێتيى ئه‌وروپييه‌وه وه‌ك دوو هێزى گرنگ بۆ ئایينده‌ى جيۆستراتيژيى ناوچه‌كه. به‌مه‌یش ده‌كرێ تۆڕێكى كاراى به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ى ديپلۆماتى بێته دروستكردن كه ئاشتى و سه‌قامگيرى له ناوچه‌كه‌دا به‌هێز بكا.
سه‌ربارى گرنگيى ئه‌م هه‌نگاوه، لێ ئه‌وه به‌س نييه. پاش چه‌ندين ساڵ له په‌يوه‌نديى به‌رهه‌مهێنه‌رانه، ئێسته كاتى هاتووه يۆنان و ئيسڕائيل هاوكاريى نێوانيان پته‌و بكه‌ن و به‌ره‌و هاوپه‌يمانێتييه‌كى سه‌ربازیى ببه‌ن. سه‌ردانه فه‌رمييه‌كانى سه‌رۆككۆمارى ئيسڕائيل، ڕيوڤين ڕيڤلين و، سه‌رۆكئه‌ركانى سوپا، ليتوانت جه‌نه‌راڵ گادى ئيزنكۆت، بۆ ئه‌تينا، ئاماژه بۆ خوليايه‌ك به‌م ئاراسته‌يه‌دا ده‌كه‌ن. په‌ره‌سه‌ندنى له‌م بابه‌ته ده‌توانێ، وه‌ك داوى ئاريادنى [ميتۆلۆژييه‌كى يۆنانييه] خزمه‌تێك بكا، له كاتێكدا مه‌ته‌له جيۆستراتيژييه ناوچه‌ييیه‌كان به شێوه‌يه‌كى خه‌ته‌رناك زۆر ده‌بن.
سەرچاوە: