 |
2018-03-26
كه‌وتنى عه‌فرين: ڤێتنامى توركيا، يان مۆته‌كه‌ى واشنتۆن؟
جه‌نگيز چاندار [ڕۆژنامه‌نووسێكى به‌نێوبانگى توركه]
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
كه‌وتنى عه‌فرين به‌ده‌ستى هێزه‌كانى توركيا له 18ى ئاداردا، به لاى زۆرينه‌ى ئه‌و لايه‌نانه‌ى له قه‌يرانى سووريا‌دا گلاون، له‌پڕ و له‌ناكاو بوو. كارناسان، چاودێران و ته‌نانه‌ت كاربه‌ده‌ستانى هاوپه‌يمانێتیی نێوده‌وڵه‌تيى "دژه‌داعش"يش باوه‌ڕيان وا بوو، كه شه‌ڕڤانه كورده‌كانى سووريا به‌ره‌نگارييه‌كى به‌هێزتر بۆ پاراستنى هه‌رێمه‌كه له‌خۆ نيشان ده‌ده‌ن و، سه‌ركه‌وتن له‌و شه‌ڕه‌دا به گران له‌سه‌ر توركيا ده‌كه‌وێ.
دوا به دواى بڕيارى يه‌په‌گه به چوونه‌ده‌ر له ناوه‌ندى عه‌فرين، به‌بێ ئه‌وه‌ى له‌ناو شاردا دژى هێزه‌كانى سوپاى سوورياى ئازاد كه توركيا سه‌ركردايه‌تيیان ده‌كا، بكه‌ونه شه‌ڕه‌وه، ئێسته زۆربه‌ى ئه‌و چاودێرانه له‌و باوه‌ڕه‌دان كه ده‌ستێوه‌ردانى سه‌ربازييانه‌ى توركيا له عه‌فرين، پێشقه‌ڕه‌وڵى په‌لامارێكى به‌رفره‌تره دژى شاره‌كانى ديكه‌ى ژێر كۆنترۆڵى هێزه‌كانى سوورياى ديموكرات. له كاتێكدا كه كارناسان له هه‌وڵدا بوون، له‌و هۆيانه حاڵى ببن كه بوونه مايه‌ى كشانه‌وه‌ى يه‌په‌گه، وه‌ك ئارۆن لۆند، كه كارناسێكى به‌نێوبانگى ڕۆژهه‌ڵاتى ناڤينه، تێبينیى كردووه، وه‌ك شه‌ڕڤانه كورده‌كانى سووريا به‌و ئومێده بوون پشتيوانييان لێ بكرێ، كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى پشتيوانيى لێ نه‌كردن.
"تاكه داكۆكيكارى به‌هێز و ده‌ستڕۆيشتووى يه‌په‌گه [واته ڕووسيا] ئه‌وانى فڕێ دايه به‌ر گورگان، له‌وما يه‌په‌گه نه‌ده‌شيا بۆ ماوه‌يه‌كى درێژ خۆى بگرێ و به‌ره‌نگارى بكا. له سه‌ره‌تاى ئاداردا، ئه‌و پرسياره مابووه‌وه: داخوا بۆ ڕزگاركردنى ژيان و گيانى خه‌ڵك، ده‌بێ يه‌په‌گه بكشێته‌وه، يان تا دوا سات به‌ره‌نگارييه‌كى بێئومێدانه بۆ به‌ده‌ستهێنانى چه‌ند خاڵێكى سياسى بكا؟ لۆند واى نووسيوه.
"ئۆپه‌راسيۆنى چڵه زه‌يتوون"ى توركيا كه له 20ى كانوونى دووه‌مدا ده‌ستی پێ كرد، پاش 58 ڕۆژ به چه‌قاندنى ئاڵايه‌كى توركى له ناوه‌ندى شارى عه‌فرين كۆتايی هات. له هه‌مان كاتدا، گرووپ و لايه‌نه‌كانى ناو سوپاى سوورياى ئازاد كه توركيا هه‌ڵيان ده‌سووڕێنێ، به گرووپه جيهادييه سه‌له‌فييه‌كانيشه‌وه، به تاڵان و بڕۆى شاره‌كه خه‌ريك بوون. ئه‌و وێنانه‌ى له شاره‌كه گيراون، به تاڵان و بڕۆى شه‌رێكى سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاست ده‌چن. په‌يامنێران ده‌ڵێن: "پاش وه‌ده‌رنانى شه‌ڕڤانه‌كانى كورد له عه‌فرين، جه‌نگاوه‌ره‌كانى سه‌ر به ئانكارا دوكان و چێشتخانه و ماڵ و خانووه‌كانيان شكاند و به‌ربوونه دزين و بردنى خۆراك، كه‌لوپه‌لى كاره‌بايى و په‌توو و كه‌لوپه‌لى ديكه" و، "كه‌لوپه‌له تاڵانكراوه‌كانيان له ئۆتۆمبێل و تراكته‌ر بار كرد و برده ده‌ره‌وه‌ی شاره‌كه."
پێكدادان له نێوان سوپاى توركيا و يه‌په‌گه‌دا قه‌يرانێكى مرۆيیى لێ كه‌و‌ته‌وه. هه‌زاران خه‌ڵك كه له ناوچه‌كه ڕايان كردووه، جێگه‌يه‌كيان بۆ حه‌وانه‌وه ده‌ست نه‌كه‌وتووه و له ده‌ره‌وه و بێ ئاو و نان ماونه‌ته‌وه.
"به مه‌زه‌نده‌ى نه‌ته‌وه يه‌كگرتووه‌كان، نزيكه‌ى 100000 خه‌ڵكى مه‌ده‌نى به‌ر له‌وه‌ى عه‌فرين له ڕۆژى يه‌كشه‌ممه بكه‌وێ، له شاره‌كه چووبوونه ده‌ره‌وه. به قسه‌ى كاربه‌ده‌ستانى كورد و سه‌رچاوه مرۆيیيه‌كان، ژماره‌كه له 150000 كه‌س زێتره له كۆى ژماره‌ى دانيشتووان كه به 323000 كه‌س مه‌زه‌نده ده‌كرا،" ئارۆن لۆند واى نووسيوه. "زۆربه‌ى خه‌ڵك له پايته‌ختى ناوچه‌كه كۆ ببوونه‌وه، به‌تايبه‌تى كه له پاش بڕينى ئاوى شاره‌كه، تژى ببوو له خه‌ڵكى بێهيوا و بێئه‌نواى مه‌ده‌نى."
يه‌كێ له كاره هه‌ره له‌پێشه‌كانى چه‌كدارانى سوپاى سوورياى ئازاد، بريتى بووه له ڕووخاندنی په‌يكه‌رى كه‌سايه‌تييه‌كى ئه‌فسانه‌يى له مێژووى كورددا: كاوه. كاوه قاره‌مانێكى ئه‌فسانه‌يیى كوردييه و هێماى به‌ره‌نگاربوونه‌وه و ئازادى. يه‌كێ له كاره هه‌وه‌ڵينه‌كانى فڕۆكه جه‌نگييه‌كانى توركيایش له هه‌فته‌ى يه‌كه‌مى ئۆپه‌راسيۆنه‌كه‌دا، ئه‌وه بووه كه په‌رستگه‌يه‌كى نزيكه 3000 ساڵى بكاته دار و په‌ردو: عه‌ين دارا، په‌يكه‌رێكى سوورى – حيتييه كه له 1300ى پێش زايينه‌وه هه‌يه.
سڕينه‌وه‌ى كه‌له‌پوريى [توراث- واته هه‌ر شتێ ته‌مه‌نى له 200 ساڵ كه‌متر بێ- ئاسۆ] كه‌لتووريى عه‌فرين و له‌به‌ينبردنى ناسنامه‌ى ئيتنى، هاوارێكى نێونه‌ته‌وه‌يیى به دواى خۆيدا هێنا. وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا وا له ئاخاوتنێكدا له 19ى ئاداردا ده‌ڵێ: "وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ زۆرينه‌ى هه‌ره زۆرى دانيشتووانى شاره‌كه كوردن، له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ى هێرش و په‌لامارى هێزه سه‌ربازييه‌كانى توركيا و هێزه‌كانى ئۆپۆزيسيۆن كه توركيا پشته‌وانييان لێ ده‌كا، شاره‌كه‌يان چۆڵ كردووه." به‌ياننامه‌كه ده‌ڵێ: "هه‌روا ئێمه نيگه‌رانين له هه‌واڵى ڕاوڕووت و تاڵان و بڕۆ له‌ناو شارى عه‌فرين. ئێمه چه‌ندين جار نيگه‌رانيى خۆمان به كاربه‌ده‌ستانى توركيا ده‌ربارى ڕه‌وشى ناو عه‌فرين گه‌ياندووه."
به هه‌ر حاڵ، ئه‌م هه‌نگاوه دره‌نگوه‌خته به لاى سه‌رۆككۆمارى توركيا، "ڕه‌جه‌ب ته‌یيب ئه‌ردۆغان"ه‌وه پوڵێكى قه‌ڵپ ناهێنێ و، ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا به به‌رجه‌سته‌يه‌كى ديكه‌ى لاوازى و ڕاڕايى داده‌نێ. ئه‌ردۆغان له 20ى ئاداردا له وتارێكدا له به‌رده‌م گرووپى په‌رله‌مه‌نتارى حزبه‌كه‌يدا گوتی: "ئێسته ئه‌وان نيگه‌رانيى خۆيان له‌باره‌ى عه‌فرينه‌وه ده‌رده‌بڕن. ئێوه له كوێ بوون كاتێ ئێمه نيگه‌رانيى خۆمان ده‌رده‌بڕى؟ ئێوه له كوێ بوون كاتێ ئێمه پێشنيارمان پێ كردن با پێكه‌وه ئه‌و ڕێكخراوه تيرۆريستانه ڕابماڵين و بسڕينه‌وه"؛ "ئه‌گه‌ر ئێوه شه‌ريكێكى ستراتيژيى ئێمه بان، ئه‌وا ئه‌وكات ڕێزتان له ئێمه ده‌گرت و له‌گه‌ڵ ئێمه‌دا ده‌بوون."
هه‌نووكه كارناسان هۆشدارى ده‌ده‌ن له ده‌ركه‌وتنى قه‌يرانێكى ديكه له نێوان ئانكارا و واشنتۆن له‌باره‌ى "منبج"ه‌وه، كه ئه‌ردۆغان وه‌ك ئامانجێكى دواترى هێزه‌كانى توركيا ئاماژه‌ى بۆ كردووه. ڕۆژنامه‌نووسى دنياديته و به‌ئه‌زموون، داڤيد ئيگناتيۆس واى نووسيوه: "گرفته‌كه ئه‌وه‌يه كه ئه‌گه‌ر ئه‌مريكا ئه‌و شته‌ى توركيا داواى لێ ده‌كا، ئه‌نجام بدا، ئه‌نجامه‌كه‌ى ئاژاوه‌يه‌كى خوێناوى ده‌بێ له منبج كه له‌وانه‌يه سه‌ر بكێشێته باشوور و ڕۆژهه‌ڵات و خوێنێكى زۆر بڕژێ.." "ئامانجێكى ماقووڵ ئه‌وه‌يه كه به‌ره‌به‌ره ئه‌مريكا و هێزه‌كانى سوورياى ديموكرات له منبج بكشێنه‌وه، كه شه‌ڕى عه‌فرين به‌كۆتا دێ و، ناوچه‌يه‌كى كه‌مكردنه‌وه‌ى توندوتيژى له باكوورى سووريا بێته كايه‌وه."
ئێسته دوو پرسيار ده‌مێننه‌وه: چۆن ئه‌و سه‌ركه‌وتنه سه‌ربازييه‌ى توركيا ته‌رجه‌مه‌ى سياسه‌ت ده‌كرێ؟ تا كه‌ى سوپاى توركيا له عه‌فرين ده‌مێنێته‌وه؟ باشترين نموونه بۆ وه‌ڵامى ئه‌و دوو پرسياره، له ناوچه‌ى قه‌ڵغانى فوراتدا ده‌بينينه‌وه، كه له ئادارى 2017ه‌وه كه‌وتوونه‌ته بن كۆنترۆڵى سوپاى توركيا و هێزه‌كانى سوپاى سوورياى ئازاده‌وه. له‌و كاته‌وه، تا هاتووه توركيا چنگى خۆى له ناوچه‌كه توندتر كردووه. جه‌رابلووس، ئه‌لباب و ئه‌عزاز له لايه‌ن ئه‌و كاربه‌ده‌ستانه‌وه حوكمڕانى ده‌كرێن كه ئانكارا خۆى دای مه‌زراندوون. توركيا ده‌وروبه‌رى 140000 كه‌سى سووریى له ناوچه‌كه نيشته‌جێ كردووه‌ته‌وه و، له‌وانه‌يه عه‌فرين پرۆسه‌يه‌كى هاوشێوه به‌خۆيه‌وه ببينێ.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، به‌پێچه‌وانه‌ى ناوچه‌ى قه‌ڵغانى فورات، عه‌فرين زۆرينه‌ى هه‌ره زۆرى دانيشتووانه‌كه‌ى كوردن. به قسه‌ى فابريس بلانشه، كه شاره‌زايه‌كى به‌ناوبانگى سووريا‌يه، نزيكه‌ى 90%ى حه‌شيمه‌ته‌كه‌ى- يان به‌لانى كه‌مه‌وه پێشتر وا بووه- كوردن. بالانشه ده‌نووسێ: "هه‌روا ناوچه‌كى پڕ شه‌ڕڤانه. سێ له‌سه‌ر چوارى سه‌ركرده‌كانى يه‌په‌گه خه‌ڵكى عه‌فرينن." "ئه‌ردۆغان هه‌روا زه‌برێكيشى له كورده‌كانى وڵاته‌كه‌ى خۆی دا، كه به‌هيواوه ده‌يانڕوانييه تاقيكردنه‌وه‌ى ئۆتۆنۆمیى ناوچه‌يیى كورده‌كانى سووريا."
له‌باره‌ى هه‌ڕه‌شه‌ى ئه‌ردۆغانيشه‌وه كه ده‌يه‌وێ په‌لامارى ناوچه‌كانى ديكه‌ى ژێر كۆنترۆڵى هێزه‌كانى كوردى سووريا بدا، بلانشه ده‌پرسێ: "جا ئه‌ردۆغان بۆ بوه‌ستێ، خۆ هيچ كه‌سێ كاردانه‌وه‌يه‌كى وه‌ساى نه‌نواندووه؟" تاكه هێزگه‌لێك كه بتوانن ڕێگرى له توركيا بكه‌ن زێتر پێشڕه‌وى نه‌كا و به دواى شه‌ڕڤانه‌كانى كورد له پارچه‌كانى ديكه‌ى سووريا نه‌كه‌وێ، بريتين له ئه‌مريكا و ڕووسيا. له‌به‌ر ئه‌وه، عه‌فرين نابێته "ڤێتنام"ێك بۆ توركيا، وه‌ك يه‌په‌گه له هه‌فته‌ى يه‌كه‌مى هێرشه‌كه‌دا به‌ڵێنيان دابوو، به‌ڵكه له برى ئه‌وه ڕه‌نگه ببێته كابووسێك بۆ واشنتۆن.
سەرچاوە: