 |
ديبه‌يت: ئايا ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى ئيسڕائيلى- ئێرانى له سووريا به‌ره‌و كوێ مل ده‌نێ؟
2018-04-08
ديبه‌يت: ئايا ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى ئيسڕائيلى- ئێرانى له سووريا به‌ره‌و كوێ مل ده‌نێ؟
دكتۆر جۆرج ئێن تزوگوپولوس
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
پرسيار: درۆنێكى ئێرانى [فڕۆكه‌ى بێ فڕۆكه‌وان] له سوورياوه بوارى ئاسمانيى ئيسڕائيلى به‌زاند و، قودس [ئيسرائيل] ئه‌م ئاسمان به‌زاندنه‌ى به پێشێلكردنێكى ئاشكراى سه‌روه‌ريى وڵاته‌كه‌ى دانا. له وه‌ڵامدا، ئيسڕائيل زه‌برێكى له بنكه‌ى دامه‌زراندنى درۆنى ئێرانى له سووريا دا. له‌و په‌لاماره‌دا، فڕۆكه‌يه‌كى ئێف- 16ى ئيسڕائيلى تێك شكێنرا. دوا به دواى ئه‌و ڕووداوه، ئيسڕائيل- له كاتێكدا گه‌ره‌كى نييه په‌ره به ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه بدا- ئه‌وه‌ى ڕوون كردۆته‌وه كه به‌وپه‌ڕى لێبڕاوييه‌وه خۆى ساز و ته‌يار كردووه كه هه‌ر كێ هێرشى بكاته سه‌ر، ده‌بێ نرخێكى گران بدات. سه‌نته‌رى بيگن- سادات له ڕێگه‌ى ئه‌م پرسياره‌وه، ئه‌م ديبه‌يته‌ى هێنايه گۆڕێ كه داخوا ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى ئيسڕائيلى- ئێرانى له سووريا به‌ره‌و كوێ مل ده‌نێ و به چ ئاقارێكدا په‌ره ده‌گرێ؟
درۆر ميشمان (توێژه‌رێكى مێوانه له دامه‌زراوه‌ى برۆكينگز، واشنتۆن دى سى):
ئێران وه‌به‌رهێنانێكى زۆرى بۆ ئایينده‌ى سووريا كردووه و، ده‌يه‌وێ نه‌ك هه‌ر ڕژێمى ئه‌سه‌د له‌سه‌ر كار بمێنێته‌وه، به‌ڵكه ده‌يه‌وێ سوود له ده‌سكه‌وته‌كانيشى وه‌ربگرێ. سووريا به‌رجه‌سته‌ى هه‌وه‌ڵين سه‌ركه‌وتنى سه‌ربازيى ئه‌م ساڵانه‌ى دوايیى ئێرانه له ده‌ره‌وه‌ى سنووره‌كانى خۆى. ئێران نيازى وايه ژێرخانێكى سه‌ربازى دابمه‌زرێنێ- كه بنكه و قزگه‌ى هه‌ميشه‌يى، فڕۆكه‌خانه، بنكه‌ى ده‌ريايى بگرێته‌وه و به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى له لايه‌ن بريكاره ميليشياكانى خۆى كه سوپاى پاسداران پشتيوانيان لێ ده‌كا هه‌ڵبسوڕێندرێن، وه‌ك: حزبوڵڵا كه له سووريا خۆيان دامه‌زراندووه. تاران ده‌يه‌وێ نفووزێكى به‌رچاو له ناوچه‌كه‌دا په‌يدا بكا و كاريگه‌ريى خۆى بنوينێ- نه‌ك هه‌ر بۆ سه‌ر ئيسڕائيل، به‌ڵكه ده‌رهه‌ق به ڕكابه‌ره‌كانى ديكه‌ى ئێران- و كۆنترۆڵى كۆريدۆرێكى زه‌مينى بكا له تارانه‌وه بۆ عێراق، بۆ باكوورى سووريا تا به‌نده‌ره شارى سه‌ر ده‌رياى سپیى ناوه‌ڕاست، لازقيه.
هه‌روابێته‌وه ئێرانييه‌كان گه‌يشتوونه‌ته ئه‌و ئه‌نجامه‌ى كه مادامه‌كێ كاروانى گواستنه‌وه‌ى چه‌كوچۆڵى نيزامى بۆ حزبوڵڵا، به‌رده‌وام ده‌كه‌ونه به‌ر هێرش و په‌لامارى ئيسڕائيله‌وه، له‌وما ده‌بێ ئه‌وان بنيادى پيشه‌سازيى نيزامى له سووريا و له لوبنان دابمه‌زرێنن و له‌وێ ئه‌و پارچانه‌ى كه مووشه‌ك و ڕاكێتى ورد- ئاراسته‌كراويان لێ دروست ده‌كرێ، به‌رهه‌م بهێنن؛ ئه‌وه‌یش بۆ خۆى هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى ستراتيژيى گه‌وره‌يه كه ڕووبه‌ڕووى ئيسڕائيل ده‌بێته‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ى كه ئێرانييه‌كان به‌ڕوونى له هێڵه سووره‌كانى ئيسڕائيل ده‌گه‌ن، لێبڕاوانه له‌سه‌ر ئه‌م ستراتيژييه‌ى خۆيان به‌رده‌وامن.
ئيسڕائيل سووربوونى خۆى نيشان داوه كه له هه‌ر كوێ بۆى بكرێ ڕێگه له ئێران ده‌گرێ، له برى ئه‌وه‌ى بوار به‌وه بدات كه ڕه‌وشه‌كه كه‌ڵه‌كه ببێ و بگاته ئاستى هه‌ڕه‌شه‌ى ديكه‌ى ستراتيژى كه ڕووبه‌ڕووى ئيسڕائيل ببێته‌وه- به‌تايبه‌تى هه‌نووكه زێتر له 100000 ڕۆكێت و مووشه‌ك له كۆگه و ده‌بۆكانى حزبوڵڵادا هه‌يه. ئيسڕائيل كه له زۆربه‌ى باردا پشته‌وانى له سياسه‌تێكى سه‌قامگيرى ده‌كا، خۆى له بارێكى تايبه‌تدا ده‌بينێته‌وه: به‌شێكى زۆرى هێزى ئيسڕائيل له سووريا، خۆى له پۆتانسيه‌لى دروستكردنى بێسه‌روبه‌رى ده‌بينێته‌وه.
ڕووسيا ياريزانێكى سه‌ره‌كييه له‌و كێشه‌وبێشه‌يه‌دا. له كاتێكدا ڕووسيا خۆى وه‌ك ناوبژيوانێكى پێويست له نێوان لايه‌نه شه‌ڕه‌كه‌ره‌كاندا ده‌خاته ڕوو، خۆى له‌و ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى دوايى [ئێرانى- ئيسڕائيلى] نه‌گه‌ياند، چونكه ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى ئاست- نزم، خزمه‌ت به ئامانجه‌كانى ڕووسيا ده‌كا. لێ مۆسكۆ هيچ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كى نييه له ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى به‌رفره له نێوان سووريا، ئێران و ئيسڕائيل، چونكه ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى وه‌سا ده‌سكه‌وته‌كانى ئه‌م دواييیانه‌ى ڕووسيا له سووريا ده‌خاته به‌ر مه‌ترسييه‌وه.
به هه‌ر حاڵ، كێشه و گرفتێكى ته‌شه‌نه‌سه‌ندوو له نێوان لايه‌نه‌كاندا وايان لێ ده‌كات، هه‌م لێكبڵاو و هه‌م لێكنزيك ببنه‌وه؛ له‌م سه‌رينه‌وه ڕۆڵى به‌ره‌وسه‌رچووى ستراتيژيى مۆسكۆ له سووريا ده‌سته‌به‌ر ده‌بێ (هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌يه كه مۆسكۆ به شێوه‌يه‌كى په‌نامه‌كى هه‌ندێ گێچه‌ڵى دیاریكراو قبووڵ ده‌كا). لێ ئايا ڕووسيا ده‌توانێ به‌ڕاستى كۆنترۆڵى كێشه و ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى پێشوه‌خته بكا، كه ئايا ده‌توانێ يان نا و، به‌دڵنيايیيه‌وه له‌باره‌ى تێوه‌گلانى ئێرانى له ناوچه‌كه‌دا، له مۆسكۆ وتووێژى جددى له ئارادايه. ئێسته به لانى كه‌مه‌وه، وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا ساز و ئاماده‌ى بواردانه به ڕووسيا كه ڕۆڵێكى سه‌ره‌كى له سووريا بگێڕێ، به‌ڵام پشتيوانيى سياسييانه‌ى كار و كرده‌كانى ئيسڕائيل، فاكته‌رێكى گرنگه له كاردانه‌وه‌ى ڕووسيدا.
له كاتێكدا لايه‌نه پێوه‌ندداره‌كان هيچ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كيان له به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌يه‌كى به‌فره‌ى سه‌ربازيدا نييه، لێ لێكهه‌ڵقۆزينه‌وه‌ى به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانيش فاكته‌رێكى بنه‌ڕه‌تييه كه ده‌بێ به‌ته‌واوى بێنه چاره‌سه‌ركردن. ئێران به‌رده‌وام به‌ره‌وڕووى هێڵه سووره‌كانى ئيسڕائيل ده‌بێته‌وه و له‌وانه‌يه هه‌موو ئامراز و بوارێك به‌كار بهێنێ؛ ئيسڕائيليش ناچاره كاردانه‌وه و وه‌ڵامى خۆى هه‌بێ؛ ئه‌مه‌یش ئه‌گه‌رى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى سه‌ربازى له نێوان ئه‌و دووانه‌دا به‌هێز ده‌كا.
دانيال پليتكا (جێگرى سه‌رۆك، ديراساتى سياسه‌تى ده‌ره‌كى و به‌رگرى، AEI، واشنتۆن سى دى):
به هه‌ڵسه‌نگاندنى به‌ڵانسى هێز له ناوچه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا، زه‌حمه‌ته به‌و ئه‌نجامه نه‌گه‌ى كه ئێران ده‌باته‌وه. له ئاستى پێكدادانى نيگه‌رانئامێز كه ئه‌وله‌ويیه‌تێكى نزمى هه‌يه، چ له يه‌مه‌ن بێ چ له قه‌ته‌ر، ئێران وڵاتانى ئه‌نجومه‌نى هاريكاريى كه‌نداوى په‌ڵكێشى كێشه‌ى ناوخۆيى و ده‌ره‌كى كردووه‌ته‌وه، كه ڕيسكێكى كه‌مى بۆ خودى ئێران هه‌بووه و به نرخێكى كه‌م له‌سه‌ر ئێران كه‌وتووه. له‌سه‌ر ئاستى ئه‌وله‌ویيه‌تى به‌رزتريشه‌وه، جا چ پشتيوانى بێ له ڕژێمى ئه‌سه‌د له ديمه‌شق يان حزبوڵڵا له لوبنان، يان عێراق خستنه‌ژێر باندۆرى خۆيه‌وه، ئه‌و هه‌وڵوته‌قه‌للايانه، وێڕاى كه نرخێكى زۆرتريان تێ چووه و هه‌يه، ديسان باش ده‌چنه پێش. ئيسڕائيل چیى بۆ ماوه‌ته‌وه؟ بگره بێ له پێكدادانێكى دياريكراو، چ له‌گه‌ڵ حزبوڵڵاى بريكارى ئێران بێ له لوبنان، له‌وانه‌یشه له سووريا، چى ديكه ده‌مێنێته‌وه.
ئيسڕائيلييه‌كان چ به‌گشتى و چ تايبه‌تى، ناتوانن له به‌رانبه‌ر بنياتنانى هێز و تواناى چه‌كوچۆڵى حزبوڵڵا بێباك بن. له واقعدا، ئه‌وان بۆ ماوهى ده ساڵێك له به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌دا بێباك بوون، لێ خاڵى وه‌رچه‌رخان دێ. ئه‌مريكا وێده‌چێ نه درك به‌و مه‌ترسييه بكات و نه درك به گه‌يشتن و باڵاده‌ستيى ئێران له سووريا و لوبنان. جه‌نگ تاكه چاره‌سه‌ر نييه و، هه‌ر ده‌بێ ڕوو بدا، لێ جه‌نگ خوێن و خه‌زێنه‌ى زۆرترى تێ ده‌چێ. له‌وه‌یش خراتر بۆ ئيسڕائيل و ئه‌مريكا و هاوپه‌يمانه‌كانى ديكه‌يان له ناوچه‌كه‌دا، ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌يه‌ى ئێران و بريكاره‌كانى چاره‌سه‌ر نه‌كه‌ن و نه‌بڕێننه‌وه، به‌ڵكه ته‌نیا بۆ ڕۆژێكى ديكه‌ى دوا بخه‌ن.
گارى ساموره (به‌ڕێوه‌به‌رى ته‌نفيزيى لێتوێژينه‌وه، سه‌نته‌رى به‌لفور بۆ كاروبارى زانستى و نێوده‌وڵه‌تى، قوتابخانه‌ى كينيدى هارڤارد، كامبرديچ، MA):
له‌وانه‌یه ئيسڕائيل و ئێران ناو به ناو له‌به‌ر به‌رژه‌وه‌نده پێكناكۆكه‌كانيان له سووريا پێكدا بده‌ن، لێ هيچ كامێكيان نايه‌وێ له‌م ساته‌دا ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌كه بكاته پێكدادانێكى ته‌واوى به‌رفره. ئيسڕائيل ده‌ستى كراوه‌يه كه بنياد و دامه‌زراوه‌كانى ئێرانى له سووريا و باره چه‌كى پێشكه‌وتووى ئێران بۆ هاوپه‌يمانه‌كانى وه‌ك حزبوڵڵا، بۆمباران بكا. له هه‌مان كاتدا، هێرش و په‌لامارى بۆمبارانانه‌ى ئيسڕائيلى، ناتوانێ ڕێگه له ئێران بگرێ كه به ئامانجه جه‌وهه‌رييه‌كانى خۆى له سووريا نه‌گا؛ له‌وانه: نفووزى به‌هێزى سياسى له ديمه‌شق و ده‌سته‌به‌ركردنى ڕێگه‌ى ترازێت بۆ لوبنان و بوونى به‌رده‌وامى ميليشياكانى شيعه له سووريا.
يه‌ك فاكته‌ر ده‌توانێ ئه‌و پارسه‌نگه بگۆڕێ ئه‌گه‌ر سه‌رۆكوه‌زيران نه‌تا‌نياهۆ بتوانێ سه‌رۆك ترامپ ڕازى بكا كه شه‌ڕى ئێران بكا له نه‌واى كوردنشين له باكوورى سوورياوه؛ ئاخر ئه‌و ناوچه‌يه له لايه‌ن ئه‌مريكا‌وه پشتيوانى ده‌كرێ. له سيناريۆيه‌كى وه‌سادا، له‌وانه‌يه ئێران تۆڵه‌ى خۆى بكاته‌وه و له باشوورى لوبنان و له "جۆلان"ه‌وه په‌لامار و هێرش بهێنێ و پێكدادانێكى به‌رفره‌تر بقه‌ومێ.
ڕافايل ئۆفه‌ك (شرۆڤه‌كار‌ێكى سه‌ره‌كى، سه‌نته‌رى بيگن-سادات بۆ ديراساتى ستراتيژى BESA، زانكۆى بار-الان):
داعش له ئۆكتۆبه‌رى 2017دا، هه‌موو ناوچه‌كانى له سووريا له‌ده‌ست دا. ئێران وه‌ك ئه‌نجامێكى ڕۆڵى خۆى له ڕزگاركردنى ڕژێمى به‌شار ئه‌سه‌ددا، ئێسته به‌قووڵى ڕه‌گوڕيشه‌ى به‌ناو سووريادا ڕۆ چووه. هه‌ر ئێسته، ئێران هه‌وڵ ده‌دا بنه‌ماكانى تێوه‌گلانى سه‌ربازيى ئيسڕائيلى له سووريا بنووسێته‌وه، له كاتێكدا ئيسڕائيل وه‌ك كۆسپێك له به‌رده‌ميدا ڕاوه‌ستاوه و، ڕێگه نادا ئێران كۆريدۆرێكى زه‌مينى له سوورياوه بۆ حزبولڵاى لوبنان بكاته‌وه.
شه‌ڕه‌قسه‌ى درێژخايه‌نى نێوان تاران و قودس به‌م دواييیه، پێكدادانێكى لێ كه‌وته‌وه. كاردانه‌وه‌ى يه‌كجێى ئيسڕائيلى له به‌رانبه‌ر به‌زاندنى ئاسمانى وڵاته‌كه‌ى له لايه‌ن درۆنێكى ئێرانييه‌وه له 10ى شوباتدا- تێسره‌واندنى زه‌برێكى له ئارمانجه‌كانى ئێرانى و سوورى له سوورياى لێ كه‌وته‌وه- هۆشدارييه‌ك بوو كه ئيسڕائيل ڕێگه به تاران نادات كۆنترۆڵى هيچ بنكه‌يه‌كى سوورى بكات و له‌وێوه له ئيسڕائيل بدات. هاتنه‌ناوه‌وه‌ى درۆنه ئێرانييه‌كه ئه‌و ترسانه‌ى به‌هێزتر كرد، كه له‌وانه‌يه جه‌نگێكى نوێ به‌رپا ببێ.
ده‌بێ ئه‌وه‌یش بگوترێ له كاتێكدا ئه‌و ڕووداوه هاته پێشه‌وه له ته‌ك خۆپيشاندانه به‌ربڵاوه‌كانى ئێران له كۆتايیى دێسه‌مبه‌رى 2017دا، كه به‌ره‌نگارى ڕژێمى تاران بوونه‌وه. خه‌ڵكى ئێران به شێوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى ناڕازيبوونى خۆيان له ئابووريى داته‌پيوى ئێران ده‌ربڕى و ڕژێميان به‌وه تۆمه‌تبار كرد كه سه‌رچاوه‌كانى ئێران بۆ بنكۆڵكردن و تێكدانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست له‌سه‌ر حيسابى ژيان و گوه‌زرانى هاووڵاتييه‌كانى خۆى، خه‌رج ده‌كا.
هه‌روا ڕووسيا زۆر چۆته ناو شانۆى سوورييه‌وه و، تا ئێسته وێده‌چێ گه‌وره‌ترين براوه بێ. ڕووسيا ده‌سه‌ڵات و نفووزى هه‌رێمايه‌تیى له سووريا زياد بووه و بنكه‌يه‌كى ده‌ريايیى له ته‌رتوس و بنكه‌يه‌كى ئاسمانيشى له حميميم هه‌يه. شايانى گوتنه، وێڕاى هاريكارى ده‌گه‌ڵ ئێران له ماوهى جه‌نگى ناوخۆی سووريدا، ڕووسيا پێوه‌نديى باشيشى له‌گه‌ڵ ئيسڕائيلدا هه‌يه. بۆ نموونه مۆسكۆ به‌ئاشكرا بۆمبارانى ئيسڕائيلى بۆ سه‌ر كاروانه‌كانى چه‌كى حزبوڵڵا، كه له سوورياوه ده‌چوونه لوبنان، شه‌رمه‌زار نه‌كرد. كليلى پێشگرتن له هه‌ڵگيرسانى پێكدادانێكى ئيسڕائيلى – ئێرانى له سووريا، مۆسكۆيه. مۆسكۆ له‌وانه‌يه بتوانێ ئێران به‌رزه‌فت بكا، تا نه‌خزێته ناو جه‌نگێكى نوێوه له سووريا كه زيان به به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى ڕووسيا له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا بگه‌يه‌نێ.
ئه‌ليكس ڤاتانكا (توێژه‌رێكى هه‌ره له‌پێشه له ئينيستيتۆى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، واشنتۆن دى سى. كتێبه‌كه‌ى: ڕكابه‌رايه‌تيى كه‌سايه‌تييه‌كان له تاران و، چۆنيه‌تى سازكردنى سياسه‌تى ده‌ره‌كيى ئێرانى، بڕياره له ده‌سپێكى 2019دا ده‌ربچێ):
ئه‌گه‌ر له نزيكه‌وه گوێت له‌و ديبه‌يتانه‌ى تاران بێ كه له‌باره‌ى سوورياوه ده‌كرێن، نيگه‌رانيیه‌كه‌یت بۆ ده‌رده‌كه‌وێ. ترسێكى شاراوه هه‌يه- چ له‌ناو به‌ره‌ى موحافه‌زه‌كاران و چ له‌ناو به‌ره‌ى ميانڕۆكانى ڕژێمدا- كه ئێران جه‌نگ ده‌باته‌وه، به‌ڵام له قۆناغى دواى جه‌نگ ده‌ترسێ، له‌ده‌ستى بداته‌وه. ئه‌م ترس و نيگه‌رانييه هه‌ميشه له‌وێ هه‌بووه. لێ ئه‌م ترسه به‌رچاوتر و خوياتر بووه كه ده‌بينێ هێزه سه‌ره‌كييه بيانييه‌كان له سووريا- ڕووسيا، توركيا و ئه‌مريكا- چاويان بڕيوه‌ته كۆتايیى ئه‌و گه‌مه درێژخايه‌نه.
له‌گه‌ڵ تێكشكاندنى داعش، ده‌وڵه‌تانى كه‌نداوى عه‌ره‌بى كه به هۆى جه‌نگى يه‌مه‌ن و ڕكابه‌رايه‌تيى نێوان خۆيانه‌وه و، له كاتێكدا كه ئه‌مريكا هێشتا له‌سه‌ر شووره‌كانى ده‌وروبه‌رى سووريايه، له‌وانه‌يه ئێران بيه‌وێ خۆى بخاته سه‌ر پشت (وه‌ك هه‌ندێ وا ده‌كه‌ن) و سه‌ركه‌وتن له سووريا ڕابگه‌يه‌نێ.
تاران هه‌ر زوو و به قورسيیه‌كه‌وه هاته پشتيوانیى نيزامى ئه‌سه‌د. له سۆنگه‌ى ئه‌مه‌وه ئه‌گه‌ر ئێران خۆى به يه‌كێك له براوه جيۆپۆلیتيكه‌كانى ئه‌م جه‌نگه دڕندانه‌يه بزانێ، ناماقووڵ و بێجێ نييه. به لاى تارانه‌وه، له‌ده‌ستدانى سووريا به قازانجى ئۆپۆزيسيۆنى پشتئه‌ستوور به عه‌ره‌بى كه‌نداو، هه‌ميشه مۆته‌كه‌يه‌كى هه‌ره گه‌وره بووه. ئه‌م سيناريۆيه خرايه لاوه و تێ په‌ڕێندرا.
چۆن، ئيدى ئێمه ئه‌و ترسه هه‌ميشه‌يیيه له تاران لێك ده‌ده‌ينه‌وه؟ به‌ساده‌يى، جه‌نگى سوورى له كاتێكدا خه‌ريكه به كۆتا دێ كه ئێران وه‌ك نه‌ته‌وه‌يه‌ك له دووڕیيانێكى ئايديۆلۆژیدايه. له دواى ناڕه‌زايه‌تييه ميللييه‌كاندا كه له 28ى دێسه‌مبه‌ردا سه‌ريان هه‌ڵدا، زۆر دروشمى تووڕه ئاراسته‌ى سياسه‌تى ده‌ره‌كيى ئێران كران، كه به گران له‌سه‌ر خه‌ڵكى ئێران كه‌وتووه وه‌ك (ژيانى من بۆ ئێرانه، نه‌ك بۆ غه‌ززه، نه‌ك بۆ لوبنان). ده‌ستێوه‌ردانه‌كانى ئێران له جيهانى عه‌ره‌بيدا هه‌رگيز به‌م شێوه ميللييه و له ناوخۆى ئێراندا وه‌ك ئه‌مڕۆ دژايه‌تييان نه‌كراوه. به له‌به‌رچاوگرتنى ئه‌م گوشاره له خواره‌وه، ئايا سه‌ركردايه‌تيى ئێرانى ده‌كارێ له سووريا بچێته پێشێ؟ ئه‌م پرسه هێشتا له تاران نه‌بڕاوه‌ته‌وه و به لايه‌كدا نه‌كه‌وتووه.
ڕاستییه‌كه‌ی، ده‌ستێوه‌ردانى ئێران له سووريا هه‌ميشه شه‌ڕێكى ئۆپشن (خيار) بووه [واته شه‌ڕێك كه ئێران خۆى هه‌ڵی بژاردووه و گه‌ره‌كى بووه- ئاسۆ]. ئه‌و چه‌مكه‌ى كه سه‌رهه‌ڵدانى داعش، هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى بوونه‌كييه بۆ ته‌ناهيى ناوخۆى ئێرانى، ڕيوايه‌تێك بووه بۆ ده‌رفه‌تقۆستنه‌وه. كاتێ كه بزووتنه‌وه‌ى دژه-شيعه و دژه-ئێران، واته تاليبان، كه هيچ جياوازييه‌كى ئه‌وتۆى له‌گه‌ڵ داعشدا نييه، له 1994دا كۆنترۆڵى ئه‌فغانستانی كرد، كه ده‌رگه‌ى به ده‌رگه‌ى ئێرانێوه‌يه و بۆ ماوهى حه‌وت ساڵان حوكمڕانيى كرد، بۆچی ئێران به شێوه‌يه‌كى سه‌ربازى ده‌ستێوه‌ردانی نه‌كرد؟ له‌به‌ر چ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى داعش له سووريايه‌كى تا ڕادده‌يه‌ك دوورتردا هه‌نده گرنگه؟
له ناوه‌ڕاستى 2011دا، تاران شرۆڤه‌يه‌كى نرخ- قازانجى كرد و، بڕيارى دا كه ده‌رفه‌تێكى شه‌ڕكردنى هه‌يه، تا هاوپه‌يمانه‌كه‌ى، واته ئه‌سه‌د له ده‌سه‌ڵات بهێڵێته‌وه. ئه‌گه‌ر ئه‌وه بكا، ئه‌وا ده‌توانێ حزبوڵڵا، شيعه لوبنانيیه به‌ناز و خۆشه‌ويسته‌كه‌ى له‌و هه‌راوزه‌نا داكه‌وتووه‌ى كه "به‌هارى عه‌ره‌بی"ی پێ ده‌گوترا، بپارێزێ. حه‌وت ساڵان پاشتر، ئايا كۆمارى ئيسلاميى ئێران ده‌توانێ پاساو بۆ گه‌له‌كه‌ى بهێنێته‌وه- كه دوچارى كێشه و ئاريشه‌ى قووڵى ئابوورى- كۆمه‌ڵايه‌تى بوونه- ده‌رهه‌ق به پابه‌ندبوون و هه‌رێدان به بوون و مانه‌وه‌يه‌كى سه‌رئاواڵه له سووريا؟ يه‌ك شت مسۆگه‌ره: نرخى به‌رپاكردنى جه‌نگ زۆر گچكه دێته به‌رچاو، به به‌راورد به نرخى بنياتنانه‌وه‌ى سووريا.
گومانى تێدا نييه، پرۆژه له‌به‌ردڵان شرينى بيانى، هه‌ميشه خاڵى سۆفتى ئێرانييه‌كان بووه. لێ پێويستيى پاراستنى سه‌قامگيريى سياسيى به‌ره‌ى ناوخۆ، له پێش هه‌موو شتێكى ديكه‌وه دێ، به چاره‌نووسى ئه‌سه‌د له سووريایشه‌وه. ئايه‌توڵڵا خامنه‌يى، حه‌سه‌ن ڕۆحانى و سه‌ركردايه‌تييه‌كانى ديكه‌ى ئێران، چاك ده‌زانن كه له‌سه‌ر ئاستى شه‌قام له سه‌رانسه‌رى ئێران، به‌گشتى وه‌ك ئيستینزافێك سه‌يرى سه‌ركێشيى ئێران له سووريا- هه‌روا هه‌وڵه‌كانى ديكه‌ى ئێران له جيهانى عه‌ره‌بيدا- ده‌كرێ.
جۆرى ئه‌و لێوردبوونه‌وه نه‌ته‌وه‌ييیه‌ى كه ئێسته ئێرانى پێدا ده‌ڕوا، ڕاسته‌وخۆ پێوه‌ندیى به‌و كێشه ئايديۆلۆژييانه‌وه هه‌يه كه كۆمارى ئيسلاميیان زۆريان پێوه ده‌نازێ: دوژمنايه‌تیى ئيسڕائيل. له ناوخۆى وڵاتدا، بوونى ئێران له شام كه به‌گران له‌سه‌ر خه‌ڵكى ئێرانێ كه‌وتووه، وا به خه‌ڵك ده‌فرۆشرێته‌وه كه گوايا پێويسته بۆ زيندووهێشتنه‌وه‌ى ئه‌وه‌ى پێى ده‌گوترێ ته‌ورى به‌ره‌نگاریى دژى ده‌وڵه‌تى جووله‌كه.
له كاتێكدا ئێرانييه‌كى خواسايى، له‌و هۆيانه ناگا كه له پشت دژايه‌تيى ئێرانه‌وه‌ن بۆ ئيسڕائيل. كێشه و ئارێشه ئابوورييه‌كانى ئێران وا ده‌كه‌ن و تا دێ خه‌ڵكێكى زۆرى ئێران بپرسن: داخوا دژايه‌تیى ئيسڕائيل ئه‌وه دێنێ ئه‌و نرخ و قوربانيدانه‌ى بۆ بدرێ؟ مانۆره جيۆپۆلیتيكه‌كانى شه‌ريك و ڕكابه‌ره‌كانى ئێران، وه‌ك ڕووسيا و توركيا به شێوه‌يه‌كى گه‌وره له ماوه‌يه‌كى كورتخايه‌ندا حيساباته‌كانى ئێران داده‌ڕێژنه‌وه. لێ ئه‌وه‌ى ناكرێ چاوى لێ بپۆشرێ و فه‌رامۆش بكرێ، به هه‌ر حاڵ، تووڕه‌يیى به‌ره‌وسه‌رچووى ناوخۆى كۆمه‌ڵگه‌ى ئێرانييه كه به‌ره‌وڕووى كار و كرده له‌پێشينه‌كانى ئێران ده‌بێته‌وه كه پێشتر وێنه‌ى نه‌بووه. كاتێ كه سياسه‌تى ئێرانى له‌باره‌ى سوورياوه په‌ره ده‌گرێ، ڕۆڵى خه‌ڵكى ئێران له شكڵگرتنى حيسابه‌كانى تاران، به‌كه‌م سه‌ير ناكرێ.
ئيتان شامير (سه‌رۆكى پێشووى هۆبه‌ى بيروباوه‌ڕى ئاسايشى نه‌ته‌وه‌يى له وه‌زاره‌تى كاروبارى ستراتيژى له ئيسڕائيل):
ئێران وڵاتێكى گومڕاى [له‌رێگه‌لاده‌ر] خودان ئايديۆلۆژیيه‌كى فراوانخوازيى ئينقيلابى ئيسلاميى شيعى و هێژموونیی ئێرانييه وه‌ك هێزێكى هه‌رێمايه‌تى. به‌شى هه‌ره گرنگى ئه‌و ئايديۆلۆژییه، بریتييه له سڕينه‌وه‌ى ده‌وڵه‌تى جووله‌كه. ڕێبه‌رى باڵاى كۆمارى ئيسلامى، ساڵى 2040ى به ساڵى وه‌ديهێنانى ئه‌و ئامانجه دياري كردووه.
له كاتێكدا مۆتيڤى ئايديۆلۆژیيى ئێرانى، به‌رجه‌سته‌ى هه‌ڕه‌شه له ئيسڕائيل ده‌كا، خاڵه لاوازه بنيادييه‌كانى ئێران، چ له ڕووى ئابوورى و چ له ڕووى كۆمه‌ڵايه‌تييه‌وه، ده‌رفه‌ت پێك ده‌هێنن. ده‌رفه‌تێكى ديكه، بريتييه له قۆناغى ئێسته‌ى كێشه و قه‌يرانى سووريا كه هه‌م ڕووسه‌كان و هه‌م ئێرانييه‌كان كه له پێناو مانه‌وه‌ى ڕژێمى ئه‌سه‌ددا جه‌نگاون، باوه‌ڕيان وايه كه ئه‌وان ئه‌و ئامانجه‌يان به‌ده‌ست هێناوه و ئێسته هه‌ردووكيان به دواى چنينه‌وه‌ى ده‌سكه‌وته‌كان و قۆستنه‌وه‌يان بۆ به‌رژه‌وه‌نديى خۆيانه‌وه‌ن.
ها لێره به‌رژه‌وه‌نده‌كانى ڕووسيا و ئێران تێك ناكه‌نه‌وه و له‌وانه‌يه ناته‌بايى بێته كايه‌وه. ئامانجى ئێرانييه‌كان ئه‌وه‌يه كه قزگه‌يه‌كى ديكه بۆ په‌لاماردانى ئيسڕائيل له سووريا دابمه‌زرێنن. ڕووسه‌كان ده‌يانه‌وێ سه‌قامگيرى بێته كايه‌وه و ده‌رفه‌تى پێكدادان، له‌به‌ر ساغ و سه‌لامه‌تيى هێزه‌كان و بنكه‌كانى خۆى له سووريا، كه‌م بكاته‌وه. ئيسڕائيل ده‌بێ هه‌وڵ بدا پوازێك بخاته نێوان ئێرانييه‌كان و ڕووسه‌كانه‌وه و له‌گه‌ڵ ڕووسه‌كاندا بۆ تيشكخستنه سه‌ر ئه‌و ناته‌باييیانه، كار بكا.
هه‌رچى ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌ى سه‌ربازييه، ئه‌وا ئێران ئامرازى ئه‌وتۆى نييه كه له‌ناو خاكى خۆى، له بارى ستراتيژييه‌وه ئيسڕائيل ئه‌زيه‌ت بدا. كه‌واته نه‌خشه‌ى ئێرانى ڕوونه: هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى دووسه‌ره له سووريا و له لوبنانه‌وه؛ واته دوو به‌ره‌ى نيگه‌رانى و سه‌خڵه‌تكردن بۆ ئيسڕائيل بكاته‌وه.
ئێران چه‌ند ساڵێكى گه‌ره‌كه تا ژێرخانى پێويستى سه‌ربازى له سووريا بنيات بنێ. تا ئه‌و ده‌مه، ئێران نايه‌وێ ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى به‌رفره‌ى سه‌ربازى ڕوو بدا. ئيسڕائيل ده‌بێ له لاى خۆيه‌وه، "گياوگۆڵ ببڕێته‌وه" و له‌سه‌ر هێڵه سووره‌كانى خۆى مكوڕ بێ. ئه‌گه‌ر سينايۆ هه‌ره خراپه‌كه نێته پێشه‌وه، ئيسڕائيل بايى ئه‌وه ئامرازى له‌به‌رده‌سته كه له باكوور دوژمنه‌كانى تێك بشكێنێ، وێڕاى كه به‌زاندنى دوژمن و ناحه‌زه‌كانى، بێ نرخ نابێ. له هه‌مان كاتدا، ده‌بێ ئيسڕائيل به‌رده‌وام بێ له ڕێگه‌ى كه‌ناڵه ديپلۆماتى و سه‌ربازييه‌كانى خۆيه‌وه ئێران و بريكاره‌نى كز و لاواز بكا. له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا، هه‌ر ده ساڵێك، زێتر كه‌متر، گۆڕانێكى جيۆستراتيژيكى تێدا دێته ئاراوه و، به‌و ئومێده‌ى ئه‌و گۆڕانه‌ى دێته دى، كۆتاييیه‌ك بۆ ڕژێمى ئێسته‌ى ئێران دابنێ. تا ئه‌و كاته، ده‌بێ ئيسڕائيل خۆى بۆ سيناریۆ هه‌ره خراپه‌كه ساز و ئاماده بكا.
سيت فرانتزمان (به‌ڕێوه‌به‌رى ته‌نفيزيى سه‌نته‌رى ميدل ئيست بۆ هه‌واڵ و شيكردنه‌وه و، نووسه‌ر له ئۆرشه‌ليم پۆست):
ئيسڕائيل ده‌ڵێ چه‌ند هێڵێكى سوور له سووريا هه‌ن، كه پێوه‌ندييان به نفووز و ده‌ستدرێژيى ئێرانييه‌وه هه‌يه له سنوورى باكوورى ئيسڕائيله‌وه. په‌ره‌سه‌ندنى هه‌ره ڕێتچوو ئه‌وه‌يه، كه ئه‌و ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه ئاست-نزمه به شێوه‌ى ئێسته‌ى خۆى له داهاتوودا به‌رده‌وام بێ. ئيسڕائيل هيچ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كى له ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى به‌فره له‌گه‌ڵ ئێراندا نييه و شێواز و ڕێگه‌يه‌كيشى بۆ ڕووبه‌ڕوبوونه‌وه‌يه‌كى وه‌سا نييه. له به‌رانبه‌ردا، ئێران ده‌يه‌وێ بريكاره‌كانى خۆى، له‌وان حزبوڵڵا و هێزگه‌لێكى ديكه له سووريا و عێراق، بۆ ترساندن و هه‌ڕه‌شه‌كردن له ئيسڕائيل به‌كار بهێنێ.
گرفت و ئاريشه‌ى ئيسڕائيل له به‌ئامانجگرتنى ژێرخانى ئێرانى له سووريا، له كاتێكدا ڕژێمى سووريا نزيكى سنوورى جۆلان و نزيكى ئوردن كۆنترۆڵ بكاته‌وه، زێتر ده‌بێ. به‌رگريى ئاسمانيى ڕووسى و بوونى سه‌ربازه‌كانى سووريا، ميتۆدى تێسره‌واندنى زه‌برى ئاسمانی، كه هه‌ميشه ئيسڕائيل په‌ناى بۆ بردووه، ئاڵۆزتر ده‌كه‌ن. نيگه‌رانى و سه‌خڵه‌تيى گه‌وره‌ترى ئيسڕائيل ئه‌وه‌يه كه ميليشيا شيعه‌كانى عێراقى، خاكى سووريا وه‌ك ترانزێتێك بۆ لوبنان و نزيكبوونه‌وه له سنوورى جۆلان به‌كار بهێنن.
به هه‌ر حاڵ، ڕژێمى ئێران به‌وردى حيساب بۆ هه‌ڕه‌شه‌كانى خۆى له ئيسڕائيل ده‌كا و، ده‌يه‌وێ ئيسڕائيل ڕابكێشێته نێو جه‌نگێكى گه‌وره‌تره‌وه كه له ئاستى نێوده‌وڵه‌تيدا زيان به ئيسڕائيل بكه‌وێ. تا ئه‌و ده‌مه‌ى ئيسڕائيل له‌وه حاڵى ده‌بێ، ده‌توانێ خۆى له شه‌ڕ و پێكدادانێكى سه‌ره‌كى لا بدا. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا، كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تى وه‌ڵامى هۆشدارييه‌كانى ئيسڕائيلى نه‌داوه‌ته‌وه و، بوونى ئێران له سووريا زۆرتر ده‌بێ له كاتێكدا ئێران هه‌ست ده‌كا به هۆى سه‌ركه‌وتنى ئه‌سه‌د و به‌ره‌وژوور هه‌ڵكشانى نفووزى حزبوڵڵا له لوبنان به‌گوڕوتينتر بووه.
سه‌رچاوه:
تێبنييه‌كان:
- درۆن- فرۆكه‌ى بێ فرۆكه‌وان.
- [له سه‌رده‌مى ئه‌مڕۆدا مووشه‌ك و راكێتى ئه‌وتۆ ساز ده‌كرێن كه به‌ره‌و نيشانه و ئامانجێكى دياريكراو ئاراسته ده‌كرێن و به ئه‌گه‌رى زۆره‌وه له ئامانج و نيشانه ده‌ده‌ن، واته زۆر به وردى ئاراسته‌ى ئارمانج و نيشانه ده‌كرێن- ئاسۆ ]