 |
2018-05-04
دوو ئايه‌توڵڵاى ناته‌با و له‌گه‌ڵ يه‌كدى ناساز
عه‌لى مه‌عموورى*
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
ئه‌و ناڕه‌زايه‌تييانه‌ى له به‌راييیه‌كانى ئه‌مساڵدا ئێرانيان خسته له‌رزه، كاريگه‌ريى ئێكجار كه‌ميان له‌سه‌ر زۆرينه‌ى وڵاتان هه‌بووه كه چلۆن سه‌ر له‌گه‌ڵ تاكه حوكمڕانيى تيۆكراتيى شيعى له جيهاندا، ببه‌نه ده‌ر. لێ ئه‌و ناڕه‌زاييیانه له عێراقى دراوسێى ئێراندا، ديبه‌يتێكى زۆر قووڵتريان لێ كه‌وته‌وه كه تا جه‌وهه‌رى ئایينده‌ى سياسيى وڵاته‌كه و- ته‌واوى ناوچه‌كه ڕۆيى. له كاتێكدا داخوازيى خۆپيشانده‌ران بريتى بوون له كه‌مكردنه‌وه‌ى نرخى هێلكه بگره، تا حكوومه‌تێكى شه‌فاف و ده‌ستپاك، ئه‌و سياسه‌توانه شيعانه‌ى عێراق كه له ڕێبه‌رى باڵاى ئێرانى، ئايه‌توڵڵا عه‌لى خامنه‌ييیه‌وه نزيكن، كه‌وتنه سه‌نگه‌رى داكۆكيكردن له ئێران. ئه‌و سياسه‌توانانه، جه‌ختيان له‌وه ده‌كرده‌وه كه ئه‌و خۆپيشاندانانه‌ى جاده، بێ له "پلانێكى شكستخواردووى ده‌ره‌كى" كه ئامانج لێيان تێكشكاندنى ئينقيلابى ئيسلاميى ئايه‌توڵڵاى كۆچكردوو، ڕۆحوڵڵا خومه‌ينى و به‌لاڕێدابردنى ئامانجه هه‌رێمايه‌تييه‌كانى ئێران بوون، شتێكى ديكه نه‌بوون.
"شه‌پۆڵى شيعى له ناوچه‌كه‌دا له هه‌ڵكشاندايه؛ له بارى كه‌لتوورى و سياسييشه‌وه به‌رده‌وام له به‌رزبوونه‌وه‌دايه و هيچ ده‌رفه‌تێكى بۆ خه‌ڵكى ديكه نه‌هێشتووه‌ته‌وه،" شێخ جه‌لاله‌ددينى سه‌غير، كه سه‌ركرده‌يه‌كى ديارى ئه‌نجومه‌نى باڵاى ئيسلامييه له عێراق، له (3)ى كانوونى دووه‌مدا له لاپه‌ڕه‌ى خۆى له فه‌یسبووك واى گوتووه. هه‌روا شێخ جه‌لاله‌ددين ده‌ڵێ: "سه‌رقاڵيى سعوودى، ئه‌مريكى و ئيسڕائيلييان به ئێران، له هه‌ندێ كون و قوژبنى ئه‌و وڵاته ئه‌و ياخيبوونه‌ى لێ كه‌وته‌وه."
جێگرى سه‌رۆككۆمار، "نوورى مالكى"يش له ئاخاوتنێكى خۆيدا له 3ى كانوونى دووه‌مدا به نه‌زمى تاران هاته گۆ و خۆپيشانده‌رانى وه‌ك "ناحه‌ز و نه‌يارانى ئێران كه ده‌يانه‌وێ ئاژاوه و بشێوى بنێنه‌وه" ناو هێنا. مالكى، سه‌رۆكوه‌زيرانى پێشوو كه ڕايه‌ڵكه‌يه‌كى پته‌و و نزيكى له‌گه‌ڵ تاراندا هه‌يه، ده‌ڵێ: "ئێران به پێداگرى و لێبڕاويى گه‌له‌كه‌ى و به ڕابه‌رايه‌تيى ئيمام خومه‌ينیى كۆچكردوو، سه‌ركه‌وتنێكى گشتیى به‌ده‌ست هێنا،"و "پيلانگێڕان له ناوخۆى ئێران و دوژمنانى ئێران له ده‌ره‌وه، سه‌ر ناكه‌ون."
شيعه‌كانى عێراق كه نزيكه‌ى 60%ى دانيشتووانى عێراق پێك ده‌هێنن، له ده‌ربڕينى هاوكاريى مه‌زهه‌بييانه‌ى خۆياندا له ته‌ك [ئێران]دا، هاوڕا و هاوهه‌ڵوێست نه‌بوون. چه‌ند كه‌سێكى كه‌مى شيعه نه‌بێ، كه له ناخه‌وه پێيان خۆش بووه، پێگه و پايه‌ى ئێرانى براگه‌وره له ڕۆژهه‌ڵاتى عێراق پله‌يه‌ك بێته خوارێ. له ڕووى فه‌رمييه‌وه، مه‌رجه‌عى هه‌ره گه‌وره‌ى شيعه‌ى وڵات، ئايه‌توڵڵا عوزما عه‌لى سيستانى، خۆى له‌و شه‌ڕه دوور گرت. لێ ئه‌و كه‌سانه‌ى كه له مه‌رجه‌ع و ڕابه‌رى حهوزهى ئيسلامى له نه‌جه‌ف نزيكن، دڕدۆنگيى خۆيان ناشارنه‌وه كه ده‌بينن ئاخوند و مه‌لاكانى ئێران به ناوى هه‌موو شيعه‌كانى دنياوه قسه ده‌كه‌ن.
"ئه‌وه‌ى له ئێران ڕوو ده‌دا، ئه‌نجامى ناعه‌داڵه‌تى و شێوازى سته‌مى هه‌ندێ ئاخوندى ئێرانييه كه حوكمڕانیى ئێران ده‌كه‌ن،" ئاخوندێكى ديارى نه‌جه‌ف كه نه‌يويست ناوى بهێندرێ، له ديمانه‌يه‌كدا واى به "ئه‌لمۆنيتۆر"ی گوت. هه‌ر ئه‌و ئاخونده ده‌ڵێ: "ئه‌وان خراپ ده‌سه‌ڵات بۆ به‌رژه‌وه‌ندييه‌كانى خۆيان به‌كار ده‌هێنن و سه‌روه‌ت و سامانى خه‌ڵك بۆ به‌هێزكردن و قايمكردنى حوكمڕانيى خۆيان خه‌رج ده‌كه‌ن."
له ناوه‌ڕۆكدا، ئه‌م ڕكابه‌رايه‌تييه، ڕه‌گ و ڕه‌گه‌ماى ده‌چێته‌وه سه‌ر ديبه‌يتێكى نهێنى و پڕ ڕاز و نياز له‌باره‌ى خاڵێكى ناته‌با و كێشه‌له‌سه‌رى فيقهى شيعى، كه بانگه‌شه بۆ "فه‌قيهێكى متمانه‌پێكراو" ده‌كا بۆ ڕێنوێنيكردنى كۆمه‌ڵگه تا گه‌ڕانه‌وه‌ى نه‌وه‌يه‌كى "بێهه‌ڵه- معصوم"ى پێغه‌مبه‌ر محه‌مه‌د كه هه‌زار ساڵ زێتره ون و پێوار بووه. ئه‌م عه‌قيده‌يه كه به ويلايه‌تى فه‌قيھ ده‌زانرێ، پره‌نسيپێكى ڕێنوێنيكارى سيسته‌مى حوكمڕانيى ئايينييه كه له 1979وه له ئێران په‌سند كراوه و ڕێى به‌دێيى ده‌كرێ. خومه‌ينى له تاراوگه، له پاريس چه‌ند هه‌فته‌يه‌ك پێش گه‌ڕانه‌وه‌ى به‌سه‌ركه‌وتوويى بۆ ئێران گوتى: "ئێمه ده‌بێ ڕێبه‌دێى پياوى ساڵح و دروست بكه‌ين،" و "كاتێ پياوێكى سه‌رڕاست دێته ده‌سه‌ڵات، ده‌وڵه‌تێكى ڕاست و دروست بنيات ده‌نێ."
ئه‌م تيۆرييه پشتى ستراتيژیى ڕابوونه‌وه و ژيانه‌وه‌يه‌كى ئايينى ده‌گرێ كه له ده‌ورى ڕێبه‌رێكى باڵا بسووڕێته‌وه كه "قه‌ويت- ويسايه (وصایة)"ى ڕه‌هاى به‌سه‌ر باوه‌ڕى موسڵماناندا هه‌بێ. تا ئه‌م كاته كارپێكردنى تيۆلۆژيى ئه‌م تيۆرييه، پرسێكه له‌نێو ئاخونداندا بۆ ماوه‌ى چوار ده‌يه‌يه له ڕووخانى "شا"وه، ته‌نانه‌ت له‌نێو ئێرانيشدا، گفتوگۆى چڕ و توندى له‌باره‌وه ده‌كرێ.
ئاخوندێكى ديار له حهوزهى قوم به‌و مه‌رجه‌ى ناوى نه‌هێندرێ، واى به ئه‌لمۆنيتۆری گوت: "مۆدێلى سه‌ره‌كيى لاهوتى شيعى كه ئايه‌توڵڵا خومه‌ينى داهێنه‌رى بووه، ئالنگارى ده‌كرا، چونكه ئه‌و ڕاسته‌وخۆ و به‌ئاشكرا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا بوو كه هه‌م ده‌سه‌ڵاتى ئايينى و هه‌م ده‌سه‌ڵاتى سياسى له‌ده‌ستى فه‌قيهه‌كاندا بێ." له كاتێكدا ئێران نفووزێك له سه‌رانسه‌رى ناوچه‌كه‌دا په‌يدا ده‌كا، تاران چاوى له‌وه‌يه سه‌ركردايه‌تيى ڕۆحیی زێتر له 200 مليۆن شيعه‌ى سه‌رتاسه‌رى دنيا بكا. له كاتێكدا سيستانى ته‌مه‌نى له 90 نزيك ده‌بێته‌وه، به‌رده‌وام ده‌نگۆى ئه‌وه هه‌يه كه نه‌ساغه و ته‌ندروستیى باش نييه. خامنه‌يى و هاوپه‌يمانه‌كانى پێيان وايه، ده‌رفه‌تێك كه جارێك له ژيانى نه‌وه‌يه‌كدا دێته گۆڕێ و، پێويسته نه‌جه‌ف كه پايته‌ختى ڕۆحيى شيعه‌ى جيهانه، كۆنترۆڵ بكه‌ن.
ئه‌نجامى ئه‌و ناته‌باييیه‌ى نێوان ئه‌و دوو كه‌سايه‌تييه باڵاده‌سته‌ى مه‌رجه‌عيیه‌تى شيعه، شوێنه‌وارێكى سه‌ره‌كیى ده‌بێ؛ هه‌م بۆ سه‌ر به‌رزه‌فتكردنى به‌رده‌وامى ئاخونده‌كانى ئێران له ناوخۆى وڵاتدا، هه‌م بۆ سه‌ر تواناى ئه‌وان بۆ كاريگه‌ريدانان له‌سه‌ر ته‌واوى شيعه‌كانى دنيا. لێ شوێنه‌وارى ڕاسته‌وخۆ و يه‌كجێ له‌سه‌ر تواناى عێراق جێ ده‌هێڵێ، كه داخوا عێراق ده‌توانێ له سايه و سێبه‌رى تيۆكراتيى ئيسلاميى دراوسێيه‌كه‌يدا، ڕێچكه‌ى تايبه‌ت به خۆى بكاته‌وه و بگرێ؟
كاريگه‌ريى ڕاسته‌قينه‌ى ڕوانگه‌ى ئه‌و دوو ئاخونده ڕكابه‌ر و ناته‌بايه له ئاخير و ئۆخرى ساڵى ڕابردوودا خۆى نيشان دا؛ پاش ئه‌وه‌ى كورده‌كانى عێراق كه زۆرينه‌يان سوننه‌مه‌زهه‌بن پشتيوانييان له ڕيفراندۆ‌مێكى سه‌ربه‌خۆيى له به‌غداى بنده‌ستى شيعه كرد. له 10ى ئۆكتۆبه‌رى 2017دا، له كۆبوونه‌وه له‌گه‌ڵ سه‌رۆككۆمارى توركيا،ڕه‌جه‌ب ته‌ييب ئه‌ردۆغان، ئێرانى خامه‌نه‌يى، ڕيفراندۆ‌مه سه‌ربه‌خۆييیه‌كه‌ى مه‌حكووم كرد وه‌ك پلان و نه‌خشه‌يه‌كى ئه‌مريكى بۆ دروستكردنى "ئيسڕائيلێكى نوێ" له ناوچه‌كه‌دا. چه‌ند ڕۆژێك دواتر، ميليشيا شيعه گرێدراوه‌كانى ئێران، هاتنه پاڵ هێزه ئه‌منيیه‌كانى عێراق و، كه‌ركووكى به نه‌وت ده‌وڵه‌مه‌نديان وه‌رگرته‌وه و كۆنترۆڵى به‌غدايان به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا سه‌پانده‌وه.
له به‌رامبه‌ردا، سيستانى له‌گه‌ڵ شێوازێكى زۆرتر ديپلۆماتيكدا بووه، ته‌نانه‌ت له‌و كات و ده‌مانه‌یشدا كه پێگيرانه دژى له‌به‌ريه‌كهه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى عێراق بووه. له وتارى نوێژى هه‌ينيى 29ى ئه‌يلوولى 2017دا، وته‌بێژى فه‌رميى سيستانى، ئه‌حمه‌د ئه‌لسافى، داواى له حكوومه‌تى ناوه‌ندى كرد كه "له بڕيار و هه‌نگاوه‌كانيدا، مافه ده‌ستوورييه‌كانى برا كورده‌كانيان له‌بير و له‌به‌رچاو بێ." سافى هه‌روا داواى له لايه‌نه پێكناكۆكه‌كان كرد كه "خۆيان له هه‌ر شتێ كه زيان به يه‌كێتيى نيشتمانى بگه‌يه‌نێ، بپارێزن" و، ڕێگه له‌وه بگرن كه قه‌يرانى سياسيى ئه‌م دواييیه، "پێوه‌ندييه به‌هێزه‌كان"ى نێوان عه‌ره‌ب، كورد و توركمانه‌كان تێك بدا.
ئه‌م دوو ڕێبازه له عێراقدا ڕكابه‌رايه‌تیى يه‌كتر ده‌كه‌ن. له په‌لامارى ئه‌مريكا بۆ سه‌ر عێراق له 2003وه كه "سه‌د‌دام حسێن"ى نه‌يار و دوژمنى سه‌ره‌كيى ئێرانى له عێراق‌ڕووخاند، له هه‌مان كاتدا، ئه‌مريكا سه‌نته‌رێكى ڕكابه‌رايه‌تيى مه‌رجه‌عيیه‌تى ئايينیى ژيانده‌وه [مه‌به‌ست "نه‌جه‌ف"ه له به‌رانبه‌ر "قوم"دا- ئاسۆ]. چه‌ند سه‌ده‌يه‌كه شارى دێرينى نه‌جه‌ف له باشوورى ناوه‌ڕاستى عێراق، بووه‌ته سه‌نته‌رى لاهوتى شيعى. مه‌رقه‌دى خه‌ليفه عه‌لى، كه شيعه‌ى سه‌رانسه‌رى جيهان وه‌ك جێنشينى په‌يامبه‌ر محه‌مه‌د ڕێزى لێ ده‌گرن و به‌پيرۆزى ڕاده‌گرن، له نه‌جه‌فه. شارى نه‌جه‌ف كه شارێكى يه‌ك مليۆن كه‌س زێتره، له دواى مه‌ككه و مه‌دينه، به سێيه‌مين شارى پيرۆزى ئيسلامى داده‌نرێ.
پاش هاتنه‌سه‌ركارى سه‌د‌دام حسێن له 1979، هه‌ندێ له ئاخونده‌كانى نه‌جه‌ف ڕايان كرد، يان بۆ شارى پيرۆزى ئێرانى، قوم، دوور خرانه‌وه. له‌م ده ساڵانه‌ى دواييدا، قوم به‌خۆدا هاته‌وه و شيعه‌كانى دنيا بۆ خوێندن و ده‌رس و ده‌ور له حهوزهكانى ئه‌و شاره و بۆ ڕاسته‌وخۆ شاره‌زابوون له ئايدياڵ و نموونه ئينقيلابييه‌كانى ئه‌زموونى خومه‌ينى، به‌لێشاو ڕوويان له‌و شاره كرد.
له سه‌روبه‌ندى په‌لامارى ئه‌مريكا بۆ عێراق له 2003، ژماره‌ى ئاخونده‌كانى شيعه له قوم به مه‌زه‌نده له نێوان 40,000-50,000 بووه؛ له به‌رامبه‌ردا، ژماره‌ى ئاخونده‌كانى شيعه له نه‌جه‌ف ته‌نيا ده‌وروبه‌رى 2,000 كه‌سێك بوون، له كاتێكدا له شه‌سته‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، به‌ر له‌وه‌ى به‌عسييه‌كان جڵه‌وى حوكمڕانى له عێراق بگرنه ده‌ست، ئه‌و ژماره‌يه پێنج قات بووه. دوا به دواى ڕووخانى سه‌د‌دام و دامه‌زرانى حكوومه‌تێكى زۆرينه شيعه له به‌غدا، ديسان نه‌جه‌ف به‌پێش ڕكابه‌ره ئێرانييه‌كه‌ى، واته قوم، كه‌وته‌وه. سيستانى، كه ئاخوندێكى به ڕه‌چه‌ڵه‌ك ئێرانى و له‌وێ له‌دايك بووه، زۆربه‌ى ژيانى خۆى له نه‌جه‌ف بردووه‌ته سه‌ر؛ هه‌ر پاش نه‌مانى سێبه‌رى سه‌د‌دام، سيستانى بووه‌ته كه‌سايه‌تییه‌كى هه‌ره ده‌ستڕۆيشتووى سياسى له قۆناغى دواى په‌لاماردانى عێراق.
سيستانى له ساڵى 1930 له بنه‌ماڵه‌يه‌ك كه سه‌رجه‌له‌ى خۆى ده‌باته‌وه سه‌ر په‌يامبه‌ر محه‌مه‌د، له‌دايك بووه. بێ له‌وه، سيستانى له بنه‌ماڵه‌يه‌كه كه بابه‌لباب له سه‌ده‌ى هه‌ڤده‌وه له سه‌رده‌مى حوكمڕانيى بنه‌ماڵه‌ى سه‌فه‌وييانه‌وه، ئاخوند و زاناى ئايينى بوون. ئه‌مڕۆ ئه‌و ئاخونده ناوبه‌ده‌ره‌وه‌يه‌ى شيعه له خانوویه‌كى ساده‌ى دوونهۆمى له كۆڵانێكدا به‌رامبه‌ر ڕێگه‌ى سه‌ره‌كى كه بۆ مه‌رقه‌دى ئيمامى عه‌لى ده‌چێ، ده‌ژى و، له‌وێ ڕۆژانه پێشوازى له‌و كه‌سانه ده‌كا كه بۆ ده‌ستماچكردن و ڕێزگرتن سه‌رى لێ ده‌ده‌ن. به هه‌ر حاڵ، وێڕاى كه سيستانى له كه‌ش و ده‌وروبه‌رێكى ساده‌دا ده‌ژیت، به‌ڵام كاريگه‌ريى به‌سه‌ر مليۆنان له پێڕه‌وان و شوێنكه‌وتووانی خۆيدا هه‌يه.
له كاتێكدا ئاخونده‌كانى عێراق ئه‌و بۆشايیيه‌يان له پاش ڕووخانى ڕژێمى تا ڕادده‌يه‌كى زۆر عه‌لمانيى سه‌د‌دام، پڕ كرده‌وه، ده‌سه‌ڵاتڕانيى ئايينى له ئێرانى ده‌رگه به ده‌رگه‌ى عێراق، به شێوهيهكى پارادۆكس كه‌وتووه‌ته بن گوشارێكى زۆره‌وه، چونكه ئێرانييه‌كان دژى سه‌رنه‌كه‌وتنى ڕژێمى تيۆلۆژى (لاهوتى) له باشتركردنى بژێو و ژيان و گوزه‌رانيان، هاتنه ده‌نگ.
له 1989وه، خامنه‌يیى 78 ساڵه، پاش مه‌رگى خومه‌ينى ڕێبه‌رايه‌تیى ئێران ده‌كا و پێشتريش بۆ ماوه‌ى 8 ساڵان سه‌رۆككۆمارى ئێران بووه. ئا به‌م شێوه‌يه خامنه‌يى ده‌سه‌ڵاتێكى تا بڵێى زۆرى به‌سه‌ر هه‌موو لقه‌كانى حكوومه‌ت، هه‌روه‌ها سوپا و ميديادا هه‌يه. سه‌ربارى ده‌سه‌ڵاته سياسييه‌كانى، خامنه‌يى هێنده‌ى سيستانى شايسته و شاره‌زايیى ئايينى نييه. ئاخر ئه‌و كوڕى مه‌لايه‌كى هه‌ژار و نه‌دارى ئيسلامى و خه‌ڵكى شارى پيرۆزى مه‌شهه‌ده و بۆ چه‌ند ساڵێكى كه‌م له حهوزهكانى نه‌جه‌ف و قوم، پێش ئه‌وه‌ى بگه‌ڕێته‌وه ماڵ و به باوكه نه‌ساغه‌كه‌ى ڕابگا، ده‌رسى خوێندووه. خامنه‌يى چه‌ند ساڵێك لاهوتى ئيسلامیى له مه‌شهه‌د خوێندووه و ئه‌وجار له 1962دا چووه‌ته پاڵ بزووتنه‌وه‌ى ئينقيلابیى خومه‌ينى و چه‌ند جارێكيش له لايه‌ن هێزه ئه‌منييه‌كانى شاوه، گيراوه و به‌ند كراوه.
له‌وه‌ته‌ى سه‌د‌دام ڕووخاوه، تاران چاوى له‌وه بووه نفووزى خۆى له عێراق زياد بكا و له قۆڵى ڕۆژاواى وڵاته‌كه‌ى خاترجه‌م بێ و، عێراق بۆ بڵاوبوونه‌وه‌ى نفووزى ئێران له ناوچه‌كه‌دا ياريده‌ى بدا. به هه‌ڵكشانى پێگه‌ى نه‌جه‌ف پاش لابردنى سه‌د‌دام، هێنده‌ى نه‌برد سيستانى به‌ئاشكرا به‌ره‌وڕووى ده‌سه‌ڵاتدارانى ئێران و ئايديۆلۆژيیه حوكمڕانييه مه‌زهه‌بييه‌‌كه‌يان بووه‌وه.
بابه‌ك ڕه‌حيمى، پرۆفيسۆرى به‌شدار له زانكۆى كاليفۆرنيا له 2007دا، له ڕاپۆرتێكى ئينيستيتۆى ئه‌مريكى بۆ ئاشتى له‌باره‌ى كاريگه‌ريى سيستانى بۆ ڕاگوێزانه‌وه‌ى عێراق بۆ ديموكراسى واى نووسيوه: "چه‌مكى سيستانى بۆ ويلايه‌تى فه‌قيھ... ئه‌و به شێوهيهكى په‌نامه‌كى چه‌مكى خومه‌ينى بۆ حوكمڕانيى ڕه‌هاى فه‌قيهى باڵا وه‌ك ئه‌ندامێكى فه‌رميى ده‌وڵه‌ت كه ڕۆژانه كاروبارى كۆمه‌ڵگه به‌ڕێوه ببات، ڕه‌ت ده‌كاته‌وه،" هه‌روا بابه‌ك ڕه‌حيمى ده‌ڵێ: "ده‌سه‌ڵاتى ئايه‌توڵڵاى عوزما، له داكۆكيكردن له ئيسلام و له كۆمه‌ڵگه‌ى ئيسلامیدا خۆى ده‌نوينێ نه‌ك له ده‌سه‌ڵاتى ڕه‌ها به‌سه‌ر كاروباره‌كانى ده‌وڵه‌تدا، وه‌ك له شێوه‌ى ده‌سه‌ڵاتخوازى و ئۆتۆريته له ئێراندا خۆى نيشان داوه."
له برى ڕوانگه‌ى خومه‌ينى بۆ ده‌وڵه‌تێكى ئيسلامى، سيستانى داكۆكى له تيۆریى "ده‌وڵه‌تێكى مه‌ده‌نى" ده‌كا كه مامۆستاكه‌ى، ئايه‌توڵڵاى كۆچكردوو ئه‌بو قاسمى خوئى پێڕه‌ویى لێ كردووه. خومه‌ينى له تاراوگه، له نه‌جه‌ف، سێزده ساڵان ژياوه و دژى ئه‌و تراديسيۆن و نه‌ريته بووه و بانگه‌شه‌ى بۆ ئه‌وه كردووه كه "ته‌نيا كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى باش، ده‌توانێ بڕوادارى باش دروست بكا"- ئه‌م بانگه‌شه‌يه مۆڵه‌ت و ده‌رفه‌ت به هاتنه‌گۆڕێى ده‌سه‌ڵاتى ڕه‌هاى فيقهى ده‌دا كه خومه‌ينى له هه‌وڵدانێكدا بۆ هێنانه‌دیى يۆتۆپيايه‌كى ئايينى بڕواى پێ بووه- كه‌چى خوئى به‌پێچه‌وانه‌ى ئه‌وه، پێى ته‌نيا له‌سه‌ر ئه‌وه داده‌گرت كه مرۆڤى باش، ده‌توانێ كۆمه‌ڵگه‌يه‌كى باش پێك بهينێ.
دوا به دواى مه‌يل و خولياى خوئى به لاى كۆمه‌ڵگه‌يه‌كدا كه تۆبزيكاریى تێدا نه‌بێ و ڕه‌گوڕيشه‌ى له به‌هاگه‌لێكى ئيسلاميدا بێ، سيستانى چوونه ناو سياسه‌تى، له ئاخوندان قه‌ده‌غه كرد و داواى له شيعه‌كان كرد كه تێكه‌ڵى كۆمه‌ڵگه‌ى به‌رفره‌تر ببن و مه‌زهه‌بگه‌رايى ڕه‌ت بكه‌نه‌وه.
جه‌واد خوئى، نه‌وه‌ى ئايه‌توڵڵا خوئى، واى به ئه‌لمۆنيتۆری گوت: "سيستانى نه‌ك هه‌ر داواى ده‌وڵه‌تێكى ئيسلامیى نه‌كردووه، به‌ڵكه له چه‌ند بۆنه‌يه‌كدا ڕوونيشى كردووه‌ته‌وه كه ئه‌و له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تێكى مه‌ده‌نیدايه له عێراقدا؛ ده‌وڵه‌تێك له ڕێگه‌ى پرۆسه‌يه‌كى ديموكراتييه‌وه پێك بێ و هێڵێكى ڕوون و ئاشكرایش له نێوان داموده‌زگه‌ى ئايينى و داموده‌زگه‌ى ده‌وڵه‌تدا دابنێ." هه‌ندێ جار ئه‌م ڕێبازه وه‌ك فۆرمێكى "شيعه‌گه‌ریى عه‌لمانى" چاوى لێ ده‌كرێ. سيستانى وه‌ك مه‌رجه‌عى هه‌ره باڵاى ئايينى، ڕێبازێكى ئه‌لته‌رناتيڤ بۆ مۆدێلى ئێرانيى مه‌لا و ئاخوندى به‌سياسيكراو ده‌خاته ڕوو. ئێسته به‌رگريى نه‌جه‌ف له به‌رامبه‌ر ئاوات و ئامانجه جيهانييه‌كانى ئێران،ڕۆڵێكى گه‌وره‌تر له‌و ڕۆڵه ده‌گێڕێ كه له دواى قۆناغى په‌لاماردانى عێراق ده‌يگێڕا.
كاتێ كه هێزه‌كانى ئه‌مريكا له ئادارى 2003دا په‌لامارى عێراقيان دا، خامنه‌يى به‌و ئومێده بوو كه ئاخونده‌كانى شيعه‌ى عێراق ئه‌م په‌لاماره‌ى جۆرج ده‌بليۆ بۆش بۆ سه‌ر عێراق شه‌رمه‌زار بكه‌ن و، شوێنكه‌وتووانى خۆيان قه‌ناعه‌ت پێ بكه‌ن كه به‌ره‌نگارى ئه‌م هه‌نگاوه‌ى ئه‌مريكا دژى ڕژێمى سه‌د‌دام كه سوننه‌كانى تێدا باڵاده‌ست بوو، ببنه‌وه، لێ كه‌س باوه‌گۆى ئه‌م بانگه‌وازه‌ى خامنه‌يیى نه‌دايه‌وه.
له برى ئه‌وه، سيستانى فه‌توايه‌كى سياسيى بێپێشينه‌ى دا كه به هه‌وه‌ڵين تيرى سيستانى له شه‌ڕى گه‌ڕاندنه‌وه‌ى پێگه‌ى نه‌جه‌ف بۆ سه‌رده‌مى پڕشنگدارى جارانى خۆى، داده‌نرێ. له ده‌سپێكى نيسانى 2003دا، ئايوته‌ڵڵاى عوزما داواى له باوه‌ڕداران كرد كه "كۆسپ نه‌خه‌نه به‌رده‌م هێزه‌كانى ڕزگارى و، ياريده‌ى كۆتاييهێنانێكى سه‌ركه‌وتووانه‌ى ئه‌و جه‌نگه به قازانجى گه‌لى عێراق دژى ملهوڕى بده‌ن،" به‌گوێره‌ى ديمانه‌يه‌كى ئه‌و وه‌خته كه شاره‌زاى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست، ئه‌مير تاهيرى له‌گه‌ڵ سيستانى سازی كردووه. له سه‌روتارێكى وۆل ستريت جۆرناڵدا پێشبينیى "درزێكى شيعى" له نێوان سيستانى و خامنه‌يى كرابوو؛ تاهيرى ئه‌و فه‌توايه‌ى سيستانى كه تا ئه‌وپه‌ڕى كارێكى سه‌خت بووه، به "هه‌وه‌ڵين فه‌توا داده‌نێ له ئيسلامى سياسيى مۆدێرندا، كه به قازانجى ئه‌مريكا درابێ."
سيستانى كه پێنج ده‌يه زێتره به شێوهيهكى هه‌ميشه‌يى له نه‌جه‌ف داده‌نيشێ، لێ هێشتا له فۆنه‌تيكه قوڕسه فارسييه‌كه‌ى قورتارى نه‌بووه؛ هێشتا ده‌وڵه‌تنامه (ڕه‌گه‌زنامه)ى ئێرانى له‌ده‌ست نه‌داوه و خۆى له خۆنيشاندانى ڕاسته‌وخۆى سياسى لا ده‌دا. له ماوه‌ى ئه‌م 15 ساڵه‌ى ڕابردوودا، به هه‌ر حاڵ، كه جاروبار به‌‌ڕێككه‌وت ده‌ركه‌وتووه، بووه‌ته هێزێكى سه‌ره‌كى له ڕه‌نگڕێژكردنى قۆناغى دواى په‌لاماردانى عێراق.
سيستانى له حوزه‌يرانى 2003دا، چه‌ند ڕۆژێك پێش ئه‌وه‌ى فه‌توايه‌كى ئايينى ده‌ربكا و له برى سه‌پاندنى حكوومه‌تێكى كاتى له لايه‌ن ئه‌مريكاوه به‌سه‌ر عێراقدا، داواى هه‌ڵبژاردنێكى ديموكراتيى نيشتمانى ده‌كا، واى به ڕۆژنامه‌ى واشنتۆن پۆست گوتووه: "ده‌بێ زانا ئايينيیه‌كان خۆيان له پله و پايه‌ى كارگێڕى و به‌رپرسيارێتیی ڕاپه‌ڕاندن دوور بگرن." له ماوه‌ى ده ساڵى دواتردا، تا هاتووه سيستانى قووڵتر ڕۆ چووه‌ته ناو كێشه‌وبێشه‌ى سياسى، له كاتێكدا كه وڵات كه‌وتبووه ناو جه‌نگى ئه‌هلييه‌وه. له كاتێكدا كه عێراق له‌سه‌ر لێوارى له‌به‌ريه‌كهه‌ڵوه‌شانه‌وه‌دا بوو و ئه‌وه‌ى پێى ده‌گوترا ده‌وڵه‌تى ئيسلامى- داعش- له هاوينى 2014دا شار دواى شارى ده‌گرت، ڕێبه‌رى شيعه ديسان بانگه‌وازێكى به‌په‌له‌ى به قازانجى يه‌كێتيى نيشتمانى ده‌ركرد. ئه‌مه، سيستانیى خسته نێو پێڤاژۆيه‌كى به‌ره‌وڕووبوونه‌وه‌ى مالكى، سه‌رۆكوزيرانى ئابڵووقه‌دراو، كه مه‌زهه‌بگه‌رايیى ئايينیى به‌رجه‌سته ده‌كرد.
سيستانى له نامه‌يه‌كدا كه له ته‌مووز بۆ حزبى ده‌عوه‌ى مالكى، كه ته‌وژمێكى ئايينيى شيعه‌يه، ناردووه، ده‌ڵێ: "من پێم وايه ده‌بێ سه‌رۆكوه‌زيرانێكى نوێ هه‌ڵببژێردرێ كه پشتيوانييه‌كى به‌رفره‌ترى نيشتمانیى هه‌بێ و په‌سندكراو بێ." ئه‌م په‌يامه كۆتايیى به چاره‌نووسى مالكى هێنا و له ئه‌يلوولدا "حه‌يده‌ر عه‌بادى" جێگه‌ى گرته‌وه. له‌و ده‌مه‌وه، سيستانى و مالكى تيروشير لێك ده‌سوون و ئه‌و ناته‌باييیه به هۆى جه‌ور و سته‌مى سياسى و پێكناكۆكیى لاهوتى تيرتر بووه.
وێڕاى له‌ده‌ستدانى پشتگيريى ئايه‌توڵڵا خامنه‌يى له هاوينى 2014دا، مالكى ڕايه‌ڵكه‌ى سياسيى نزيكى له‌گه‌ڵ ڕژێمى مه‌زهه‌بگه‌راى تاراندا هه‌يه و، پاش ئه‌وه‌ى له 1979دا ئه‌منى سه‌د‌دام زانيیان، كه مالكى ئه‌ندامێكى حزبى ده‌عوه‌ى قه‌ده‌غه‌كراوه، بۆ چه‌ندين ساڵ له تاراوگه، له ئێران و سووريا ژياوه و ماوه‌ته‌وه. ڕايه‌ڵكه‌ى ئايديۆلۆژى له‌وه‌یش قووڵتره: ڕه‌گوڕيشه‌ى حزبى ده‌عوه ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ په‌نجاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوو دژى ناسيۆناليزمى عه‌ره‌بيى عه‌لمانى و سۆسياليزم به قازانجى ده‌وڵه‌تێكى ئيسلامى له عێراقدا. ده‌عوه، به‌تايبه‌تى بير و هزرى خۆى له ئايديۆلۆژيستى ئيخوانولموسلمين، سه‌ييد قوتب هه‌ڵينجاوه، كه لايه‌نگرێكى سه‌رسه‌ختى "ديكتاتۆريى دادپه‌روه‌ر" بووه و كتێبه‌كانى له لايه‌ن خامنه‌يى خۆيه‌وه كراونه‌ته فارسى و، وه‌ك "هه‌نگاوێكى جددى به‌ره‌و جێبه‌جێكردنى به‌كرده‌وه‌ى ئايين"ى سه‌يرى كردوون.
به سه‌رهه‌ڵدانى داعش، ئه‌م به‌يه‌كداهه‌ڵشاخانه، له بوارى سياسييه‌وه په‌ڕیيه‌وه بۆ نه‌به‌رد و جه‌نگى سه‌ربازى. هاتنه‌ئاراى ده‌يان گرووپى ميليشيايیى شيعه كه بۆ پاراستنى كۆمارى عێراق له هه‌ڕه‌شه‌ى سوننه تو‌ندڕۆكان، به‌و پێكهاته ناجۆره‌يانه‌وه، بوونه دوو به‌ره‌ى چه‌كدارى ڕكابه‌ر و، هه‌ندێ جار به‌سه‌ر دڵسۆزينواندن بۆ خامنه‌يى و سيستانى دابه‌ش بوون.
كاتێ كه ئه‌و ميليشيایانه‌ى خه‌ڵكى شيعه‌مه‌زهه‌بيان تێدا زاڵه [له‌ناو حه‌شدا، مه‌سيحى و ئێزدى و عه‌ره‌بى سوننه‌یش هه‌ن، به‌ڵام زۆرينه شيعه‌مه‌زهه‌بن- ئاسۆ] و به يه‌كينه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى ناسراون و، هه‌وه‌ڵجار له هاوينى 2014دا له گۆڕه‌پانى عێراق ده‌ركه‌وتن، به شێوهيهكى به‌رفره وه‌ك دوا هێڵى داكۆكيكردن له به‌رامبه‌ر هێرش و په‌لاماره‌كانى داعش چاويان لێ ده‌كرا. لێ ئه‌و ميليشيايانه هه‌ر خۆيان، له كاتێكى ديكه‌دا، بوونه هه‌ڕه‌شه‌ى له‌به‌ريه‌كهه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى وڵات.
مالكى كه هێشتاكه ئه‌وده‌م سه‌رۆكوه‌زيران بوو، بڕيارێكى له 13ى حوزه‌يرانى 2014دا ده‌ركرد؛ يه‌كجێ له پاش كه‌وتنى مووسڵ، بۆ دامه‌زراندنى هێزێكى سه‌ربازيى هاوته‌ريب و قايمكردنى ميراتى تايبه‌ت به خۆى وه‌ك "باوكى ڕۆحى"ی ئه‌و ميليشيايانه‌ى حه‌شدى شه‌عبى كه زۆريان ڕه‌گوڕيشه‌يان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌رده‌مى به‌ره‌نگارى دژى عێراقى سه‌د‌دام له هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا.
چه‌ند ڕۆژێك دواتر، سيستانى نفووزى ئايينیى خۆى بۆ ده‌ركردنى فه‌توايه‌ك به‌كار هێنا و داواى له‌و عێراقييانه كرد كه توانايان هه‌يه بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى گرووپى تيرۆريست، چه‌ك هه‌ڵبگرن. سيستانى له‌و سه‌رچاوه‌يه‌وه تێ هه‌ڵچوو، كه نه‌بادا جه‌نگى دژی داعش، ببێته جه‌نگێكى ديكه‌ى تائیفى و به‌وه‌كاله‌ت پاش سووريا، ته‌نيا‌ڕووى له كۆمه‌ڵانى خه‌ڵكى ناوخۆى عێراق كرد، له برى ئه‌وه‌ى هانى شيعه‌كانى ديكه‌ى وڵاتان بدا كه بێنه ناو جه‌نگه‌كه‌وه. هه‌ر له ده‌سپێكه‌وه، ميليشيا په‌رتوبڵاو و ناته‌باكان، دڵسۆزيى خۆيان بۆ سيستانى و له ڕێگه‌ى مالكیيشه‌وه بۆ داموده‌زگه‌ى ئايينيى ئێرانى كه خامنه‌يى خۆى ڕابه‌رايه‌تيیان ده‌كا، نيشان دا. ئه‌م كێشه‌وبێشه‌يه له جه‌وهه‌رى خۆيدا، ڕه‌گوڕيشه‌ى له‌نێو لك و پۆپى ناته‌با و ڕكابه‌رى يه‌كترى لاهوتى شيعه‌دايه كه سه‌رچاوه‌كه‌يان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌جه‌ف و قوم.
دامه‌زراوه‌ى كارينگى بۆ ئاشتیى جيهانى له ديراسه‌يه‌كدا له نيسانى 2017 كه له‌باره‌ى حه‌شدى شه‌عبى و ئایينده‌ى عێراقه‌وه‌يه، واى بۆ چووه: "به لاى مالكیيه‌وه، بوونى ميليشياگه‌لێكى شيعه‌ى دڵسۆز، له برى سوپاى عێراق كه پێكهاته‌يه‌كى ناجێگيرى ئيتنیى هه‌يه، وێده‌چێ ڕێگه‌يه‌كى زۆر متمانه‌پێكراوتر بێ بۆ دابينكردنى بنيادێكى فه‌رماندارێتى و كۆنترۆڵێكى زۆر توندوتۆڵتر." له به‌رامبه‌ردا هه‌رگيز سيستانى هێزێكى پێ باش نه‌بووه كه به‌ته‌نيا له شيعه پێك هاتبێ.
راپۆرته‌كه‌ى دامه‌زراوه‌ى كارينگى ده‌ڵێ: "له ڕاستيدا فه‌تواكه‌ى سيستانى هيچ ئاماژه‌يه‌كى مه‌زهه‌بگه‌رايیى تێدا نييه،" و، "فه‌تواكه بانگه‌وازێكه بۆ عێراقييه‌كان وه‌ك كۆمه‌ڵێكى نيشتمانى و، خۆى له ورووژاندنى مه‌زهه‌بگه‌رايى لا داوه و خۆى له ناوهێنانى شيعه‌گه‌ریى پاراستووه."
حه‌شدى شه‌عبى له بارى فه‌رمييه‌وه، له‌ژێر سه‌رپه‌رشتيى سه‌رۆكوه‌زيران "عه‌بادی"دايه. لێ كه‌سايه‌تيى هه‌ره به‌نفووزى ده‌سته‌ى حه‌شدى شه‌عبى، جێگرى فه‌رمانده ئه‌بو مه‌هدى موهه‌نديسه، كه هاوپه‌يمانێكى نزيكى ئێرانه و بۆ ماوه‌ى سێ ده‌يه له‌گه‌ڵ ئيتيلاعاتى ئێراندا كارى كردووه. له كاتێكدا ده‌يان كۆڕ و گرۆى به قه‌باره جياواز له‌‌ڕێزه‌كانى ده‌سته‌ى حه‌شدى شه‌عبيدان، لێ گرووپێكى بنه‌ڕه‌تى كه 5-6 گرووپ ده‌بێ، بناغه‌ى سوپاى مالكيى دژ به داعش كه له 2014دا هه‌بوون، پێك دێنن و هه‌ر هه‌موویشيان ڕايه‌ڵكه و سه‌روكاريان له‌گه‌ڵ سوپاى پاسدارانى ئێراندا هه‌يه.
له كاتێكدا سيستانى له كۆمه‌ڵێكى جياوازى گرووپى چه‌كدار نزيكه، ئه‌و گرووپانه نێوبانگێكى باشيان له جه‌نگى داعشدا بۆ خۆيان په‌يدا كردووه و تا ڕادده‌يه‌كى زۆر خۆيان له جۆره‌كانى ده‌ستدرێژيكردنه سه‌ر خه‌ڵكى سوننه پاراستووه، كه‌چى ئه‌و ده‌ستدرێژييانه به هه‌ندێ گرووپى ديكه‌ى چه‌كدارى نزيكه ئێرانه‌وه نووساون. هه‌روابێته‌وه، به‌پێچه‌وانه‌ى ميليشياكانى سه‌ر به خامنه‌يى، ئه‌و گرووپه چه‌كدارانه‌ى له سيستانييه‌وه نزيكن، تا ڕادده‌يه‌كى زۆر خۆيان له كێشه‌وبێشه‌ى ناو سووريا به‌دوور گرتووه.
جياوازيى ئايديۆلۆژى له نێوان ده‌سته و گرووپه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى، كاريگه‌رييان بۆ سه‌ر خاڵێكى جه‌وهه‌رى هه‌بووه. ئه‌و ميليشيايانه‌ى سه‌ر به ئێران و له خامنه‌ييیه‌وه نزيكن، پاره‌وپووڵ و چه‌كوچۆڵ و تفاقيان له تارانه‌وه بۆ دێ؛ هه‌رچى ئه‌وانه‌ى ديكه‌ن ئه‌وا به‌ته‌واوى پشت به‌و مووچه و به‌راته ده‌به‌ستن كه حكوومه‌تى ناوه‌ند پێيان ده‌دا كه له بنه‌ڕه‌تدا قه‌يرانێكى دارايیى هه‌يه. بۆ نموونه، فه‌رمانده‌ى كه‌تيبه‌ى جه‌نگاوه‌رى ئه‌لعه‌بباس كه به ئێران نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه، له نۆڤه‌مبه‌رى ڕابردوودا سكاڵا و گازانده‌ى له‌وه كردووه كه تا ئێستا هێزه‌كانى به شێوهيهكى فه‌رمى له بنيادى ڕێكخراوه‌يیى حه‌شدى شه‌عبيدا ناونووس نه‌كراون و به شێوهيهكى ڕێكوپێكيش مووچه وه‌رناگرن، هه‌رچه‌ند ئه‌وان وه‌ك كه‌تيبه‌يه‌ك سێ ساڵ زێتره شه‌ڕى داعش ده‌كه‌ن. سه‌جاد ئه‌لره‌بيعى كه ئاخوندێكى شه‌ڕوانه له ڕێزه‌كانى ئه‌و ميليشيايه‌دا، به ئهلمۆنيتۆرى ڕاگه‌ياند كه چه‌ند جارێك مووچه‌ى كه‌تيبه‌كه‌يان بڕاوه.
ده‌سه‌ڵاتى زۆروزه‌به‌ندى ميليشياكانى سه‌ر به خامنه‌يى له ئۆكتۆبه‌رى 2017دا به‌ته‌واوى ده‌ركه‌وت؛ كاتێ ئه‌و ميليشيايانه ياريده‌ى ده‌رپه‌ڕاندنى كوردانيان دا له ناوچه كێشه‌له‌سه‌ره‌كانى باكوورى عێراق دوا به دواى سازدانى ڕيفراندۆ‌مى سه‌ربه‌خۆيى. له سۆنگه‌ى ئه‌وه‌ى كه هاوكار بوون له گرتنه‌وه‌ى ناوچه‌ى به‌نه‌وت ده‌وڵه‌مه‌ند [مه‌به‌ست كه‌ركووكه- ئاسۆ] له حكوومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، ئيدى ئه‌و ميليشيايانه‌ى سه‌ر به ئێران، ده‌يانه‌وێ سوود له‌و جه‌ماوه‌رێتييه نوێيه‌ى خۆيان وه‌ك پاسه‌وان و ئێشكگرێكى يه‌كپارچه‌يیى عێراق، وه‌ربگرن. زۆر ده‌سته و گرووپى ئه‌و ميليشيايانه حه‌ز و ئاره‌زووى خۆيان بۆ فه‌رمانوه‌رگرتن له به‌غدا ده‌ربڕيوه- به لانى كه‌مه‌وه له هه‌لومه‌رجى ئه‌مڕۆدا.
يه‌كجێ پاش ئه‌وه‌ى كه عه‌بادى سه‌ركه‌وتنى به‌سه‌ر داعشدا ڕاگه‌ياند، وته‌بێژى سيستانى، عه‌بدولمه‌هدى كه‌ربه‌لايى داواى تێكه‌ڵكردنه‌وه‌ى "خۆبه‌خشه‌كان"ى كرد- ئه‌م زاراوه‌يه، سيستانى بۆ شه‌ڕوانه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى به‌كارى ده‌هێنێ- و گوتى: "ده‌بێ ئه‌و تێكه‌ڵكردنه‌وه‌يه له چوارچێوه‌ى ده‌ستوورى و یاسایيدا بێ و، چه‌ك ته‌نيا له ده‌ست ده‌وڵه‌تدا بمێنێته‌وه." ئامانج له‌م ئاخاوتنه ئه‌وه بووه، كه ڕێگه به ميليشياكان نه‌درێ "بۆ مه‌به‌ستى سياسى به‌كار بهێندرێن." چه‌ند گرووپێكى حه‌شدى شه‌عبى، وه‌ڵامى ئه‌و بانگه‌وازه‌يان دايه‌وه و شه‌ڕوان و چه‌كه‌كانيان خسته ژێر فه‌رمانى عه‌بادى، به‌و پێيه‌ى فه‌رمانده‌ى هێزه چه‌كداره‌كانه.
عه‌سائيبى ئه‌هلى حه‌ق، بۆ نموونه، له 13ى كانوونى يه‌كه‌مى 2017دا ڕای گه‌ياند، كه ئێسته هێزه‌كانى له‌ژێر فه‌رمانده‌يیى ڕاسته‌وخۆى سه‌رۆكوه‌زيرانن، هه‌رچه‌ند به‌ڵێنێكى تايبه‌تيشى به دڵسۆزينواندن به خامنه‌يى داوه. ڕێكخراوى به‌در كه گه‌وره‌ترين گرووپى حه‌شدى شه‌عبييه، بۆ ڕۆژى دواتر له‌سه‌ر زارى سه‌رۆكى ڕێكخراوى به‌در خۆى، هادى عامرى، ڕای گه‌ياند كه چه‌كداره‌كانى به‌گوێى فه‌رمانه‌كانى فه‌رمانده‌ى هێزه چه‌كداره‌كان ده‌كه‌ن و له‌و شارانه ده‌كشێنه‌وه كه له‌ژێر كۆنترۆڵى ئه‌واندان.
له‌م مانگه‌ى ڕۆيى، هه‌موو گرۆ [واته ده‌سته و كۆمه‌ڵه- ئاسۆ] و گرووپه‌كانى حه‌شدى شه‌عبى به شێوهيهكى فه‌رمى تێكه‌ڵ به هێزه ئه‌منييه‌كانى وڵات كرانه‌وه، لێ وه‌ك ئه‌نجامێكى ئه‌و تێكه‌ڵبوونه‌وه‌يه، هيچ ده‌سته‌به‌رێك نييه كه نفووزى ميليشياكانى سه‌ر به ئێران كه‌م ببێته‌وه. باڵه سياسييه‌كانى ئه‌و ميليشيايانه، سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه به‌شدارى له هه‌ڵبژاردنى دادێى په‌رله‌مانى له مانگى ئاياردا بكه‌ن، لێ ئه‌وه‌يان بۆ نه‌ده‌كرا ئه‌گه‌ر به‌شێك بان له هێزه ئه‌منييه‌كان. به ڕاده‌ستكردنه‌وه‌ى ميليشياكانى خۆيان بۆ حكوومه‌تى عێراق، سه‌ركرده‌كانى حه‌شدى شه‌عبى ده‌كارن به‌شدارى له خۆپاڵاوتن بۆ پێگه‌ى هه‌ڵبژێردراو بكه‌ن، له كاتێكدا هێشتا نفووز و كاريگه‌رييه‌كى زۆريان به‌سه‌ر شه‌ڕوانه چه‌كداره‌كانى خۆيانه‌وه هه‌يه.
به‌پێچه‌وانه‌ى ميليشياكانى سه‌ر به سيستانى، زۆر له‌و گرۆ و گرووپانه‌ى له خامنه‌ييیه‌وه نزيكن، سوورن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ى كه به‌ئازادى بمێننه‌وه تا به‌شدارى له جه‌نگه به‌وه‌كاله‌ته‌كانى ئێران له سه‌رانسه‌رى ناوچه‌كه‌دا بكه‌ن. ڕێبه‌رى ئێران خۆى، له كۆبوونه‌وه‌يه‌ك له‌گه‌ڵ عه‌بادى له ئۆكتۆبه‌رى ڕابردوودا، داواى له به‌غدا كرد كه حه‌شدى شه‌عبى هه‌ڵنه‌وه‌شێنێته‌وه، چونكه شتێكى وه‌سا ته‌نيا ڕێگه بۆ نه‌خشه و پلانه ئيمپرياليسته‌كانى ئه‌مريكا له ناوچه‌كه‌دا خۆش ده‌كا.
وه‌ك تاكه ڕێكخراوێكى شيعيى ده‌ره‌وه‌ى وڵاتى ئێران به شێوهيهكى فه‌رمى باوه‌ڕى به بیروباوه‌ر (عه‌قيده)ى ئايينيى خومه‌ينى هه‌یه، ميليشياى حزبوڵلاى لوبنانى چه‌ند ده‌يه‌يه‌كه ئه‌و تۆمه‌تانه له خۆى ده‌كاته‌وه كه دڵسۆزيى ڕاسته‌قينه (وه‌لاء)ى بۆ تاران هه‌يه. ئه‌م سه‌روكار و پێوه‌ندييه بۆ 1982 ده‌گه‌ڕێته‌وه، كاتێ كه ئه‌م بزووتنه‌وه نوێيه، "سه‌ييد عه‌بباس ئه‌لموسه‌وى"ی بۆ ديدارى خومه‌ينى نارده ئێران تا فه‌ڕ و به‌ره‌كه‌ت و ڕێنوێنیى لێ وه‌ربگرێ. تا به ئه‌مڕۆ ده‌گا، كاربه‌ده‌ستانى حزبوڵڵا نووسينگه‌كانى خۆيان به وێنه‌ى خومه‌ينى و خامنه‌يى ده‌ڕازێننه‌وه له كاتێكدا پێكه‌وه به‌ڵێن دووپات ده‌كه‌نه‌وه كه له ڕووى ئيسڕائيل بوه‌ستنه‌وه.
ئه‌ميندارى گشتى، حه‌سه‌ن نه‌سروڵڵا له 2008 ڕای گه‌ياند: "ئه‌وان [مه‌به‌ستى نه‌يارانى حزبوڵڵايه- ئاسۆ] پێيان وايه كه سووكايه‌تيمان پێ ده‌كه‌ن، كاتێ به ئێمه ده‌ڵێن حزبى ويلايه‌تى فه‌قيھ"؛ "به شێوهيهكى ڕه‌ها وا نييه." لێ ته‌نانه‌ت كاتێ حزبوڵڵا پابه‌ندبوونى خۆى به بزووتنه‌وه‌يه‌كى ئايينيى بيانى و سه‌ركرده‌كانى ڕاده‌گه‌يه‌نێ، ئه‌وا هه‌ميشه ئه‌و حزبه له وه‌رگرتنى بڕيارگه‌لێكى سه‌ربه‌خۆدا شانازى به ده‌سه‌ڵاتى به‌رفره‌ى خۆى ده‌كا. جه‌نگى ئه‌هلى له سووريا ئه‌م جه‌ختكردنه‌وه‌يه‌ى تاقی كرده‌وه.
له‌سه‌ر داخوازيى ئێران، هه‌ر له زووێكه‌وه ميليشياكانى لوبنان ده‌ستيان خسته ناو سووريا و، لێ نه‌گه‌ڕان ڕژێمه‌كه‌ى به‌شار ئه‌سه‌د بڕووخێ و به هه‌زاران سه‌رباز و جه‌نگاوه‌رى خۆيان بۆ جه‌نگان و مردن، نارده ئه‌و وڵاته دراوسێيه‌ى خۆيان. به‌گوێره‌ى شيكردنه‌وه‌يه‌كى كانوونى دووه‌مى دامه‌زراوه‌ى كارينگى، به لانى كه‌مه‌وه حزبوڵڵا له 30ى سێپته‌مبه‌رى 2012وه كه يه‌كه‌مين كوژراوى خۆى به به‌ڵگه تۆمار كردووه، 1213 كوژراوى هه‌بووه كه - 75 ئه‌فسه‌ريان تێدا بووه..
لينا خه‌تيب، سه‌رۆكى به‌رنامه‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و باكوورى ئه‌فريقا له كاتام هاوس له 2015دا ده‌ڵێ: "حزبوڵڵا هه‌ست ده‌كا وه‌ك ئه‌نجامێكى كێشه‌ى سووريا، تێ كه‌وتووه و ناتوانێ به‌بێ ڕێنوێنیى ڕێبه‌رى باڵا له ئێران كۆتايى به تێوه‌گلانى خۆى له سووريا بهێنێ،" و "تا ئه‌و ده‌مه‌ى ئێران پێی وايه، ده‌بێ له بارى سه‌ربازييه‌وه پشتيوانى له ڕژێمى ئه‌سه‌د بكرێ، ئه‌وا حزبوڵڵا له مه‌يدانى سووريا ده‌مێنێته‌وه."
له‌وانه‌يه ئه‌و ميليشيا لوبنانيیه، گرووپێكى له هه‌مووان به‌هێزتر و ناسراوتر بێ كه ياريده‌ى جێبه‌جێكردنى فه‌رمايشته‌كانى خامنه‌يى بده‌ن، به‌ڵام تاكه گرووپيش نييه. كۆمارى ئيسلامى له‌وه‌ته‌ى له 1979وه دامه‌زراوه، هه‌وڵی داوه ده‌سه‌ڵاتى ئايينيى خۆى به‌سه‌ر كۆڕ و كۆمه‌ڵه شيعييه‌كانى ناوچه‌كه‌دا بسه‌پێنێ.
له‌ناو ئێراندا، خامنه‌يى به‌فه‌رمى وه‌ك ئێشكگرى موسڵمانان، يان "وه‌لى ئه‌مر"ى موسليمين ناسراوه. به‌م پێيه، ڕۆڵى خامنه‌يى ئه‌وه‌يه كه ڕێنوێنى بداته موسڵمانان، به‌تايبه‌تى شيعه‌كان له ته‌واوى دنيادا. ئه‌مڕۆ، هه‌ست به‌م نفووزه له فه‌ڵه‌ستينه‌وه تا پاكستان ده‌كرێ.
خامنه‌يى له 2015دا، پاش كۆبوونه‌وه‌ى نێوان سه‌ركرده‌كانى كه‌نداو و سه‌رۆكى ئه‌و ده‌مه‌ى ئه‌مريكا، باراك ئۆباما ڕای گه‌ياند: "يه‌مه‌ن، به‌حرێن و فه‌ڵه‌ستين ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه و سته‌ميان لێ ده‌كرێ. ئێمه، تا له تواناماندا بێ و پێمان بكرێ، خه‌ڵكى سته‌ملێكراو ده‌پارێزين،" و "ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى ئێشوئازاريان به خێزانه‌كانى يه‌مه‌ن له‌و چه‌ند مانگه پيرۆزه‌دا گه‌ياندووه، ته‌نانه‌ت زۆر خراترن له بتپه‌رسته كۆنه‌كانى مه‌ككه‌یش."
ژماره‌يه‌ك سه‌ركرده‌ى ميليشيايى، كاتێكيان له قوم بۆ به‌ده‌ستهێنانى پشتيوانيى ئايديۆلۆژى و سياسى به‌سه‌ر بردووه. بۆ نموونه، "حسێن به‌دره‌دين حوسى"ى يه‌مه‌نى، له‌و ده‌مه‌ى له‌و شاره پيرۆزه‌دا بووه له ناوه‌ڕاستى نه‌وه‌ده‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا، ڕايه‌ڵكه و پێوه‌ندیى له‌گه‌ڵ ڕژێمى ئێرانى دامه‌زراندووه. دواى ئه‌وه‌ى كه گه‌ڕاوه‌ته‌وه بۆ يه‌مه‌ن، بۆ ژياندنه‌وه‌ى بیروباوه‌ڕ و مه‌زهه‌بى زه‌يدى، "ئه‌نساروڵڵا"ى دامه‌زراندووه كه ئێستا ساده و ڕه‌وان، پێيان ده‌گوترێ حوسييه‌كان.
ڕژێمى ئێرانى خۆى وه‌ك مه‌ته‌رێزێكى قايم له ڕووى په‌روه‌رده و به‌رنامه‌ى سه‌له‌فيى جيهانى ده‌ناسێنێ كه له چه‌ند ده‌يه‌ى ڕابردوودا له لايه‌ن ڕژێمه مه‌له‌كييه‌كانى كه‌نداوى پشتئه‌ستوور به ئه‌مريكا، هان ده‌درێ. لێ ئه‌وه‌یش ڕاسته كه سوننه‌كان به‌هێزبوونى شيعه وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك بۆ سه‌ر خۆيان ده‌بينن و ئه‌مه‌یش به‌نزين به گه‌ڕى توندوتيژى له جێگه و شوێنى وه‌ك سووريا، يه‌مه‌ن، لوبنان و به‌حرێندا ده‌كا.
به‌پێچه‌وانه‌وه، سه‌ركرده‌كانى نه‌جه‌ف به‌ورياييیه‌وه خۆيان له ده‌ستێوه‌ردان له ژيانى سياسيى كۆڕ و كۆمه‌ڵه شيعييه‌كانى ده‌ره‌وه‌ى عێراق لا ده‌ده‌ن. له وتارێكيدا له 2016، وته‌بێژى سيستانى، حه‌مه‌د ئه‌لخه‌فاف، گوتى ئايه‌توڵڵا جه‌خت ده‌كاته‌وه "له‌سه‌ر پێويستيى ڕێزگرتن له داموده‌زگه‌كانى ده‌وڵه‌ت و، هيچ ئه‌لته‌رناتيڤێكى ديكه بۆ بيناكردنى وڵاتێكى ئازاد و سه‌ربه‌خۆ نابينێ. سيستانى بڕواى به تێكه‌ڵبوونى شيعه‌كان هه‌يه له هه‌ر وڵاتێكدا بن و، بڕيارى هه‌ر وڵاتێك بۆ گه‌لى ئه‌و وڵاته جێ ده‌هێڵێ."
بۆ نموونه له ماوه‌ى سه‌ردانێكيدا له 2014 بۆ لوبنان، سيستانى ڕه‌تی كرده‌وه سه‌ركرده‌ى حزبوڵڵا، حه‌سه‌ن نه‌سروڵڵا له فڕۆكه‌خانه پێشوازیى لێ بكا. هه‌روا به‌زه‌حمه‌ت له‌گه‌ڵ كاربه‌ده‌ستانى ئێرانيدا كۆ ده‌بۆوه؛ له‌گه‌ڵ سه‌رۆككۆمارى سه‌ختگرى پێشووى ئێران، مه‌حموود ئه‌حمه‌دينه‌ژاد، دڕدۆنگ بوو، له كاتێكدا له‌گه‌ڵ وه‌زيرى ده‌ره‌وه، موحه‌مه‌د جه‌واد زه‌ريف كه كه‌سێكى ناسراوى ڕيفۆرميسته، خۆشحاڵ بوو. هه‌ندێ جار كار و كرده‌ى هاوسه‌نگڕاگرتنى له‌م بابه‌ته، به هاناى شيعه‌كانه‌وه هاتووه و گرژيى مه‌زهه‌بیى خاو كردووه‌ته‌وه. له 2006دا حوسنى موباره‌كى سه‌رۆكى ميسر تۆمه‌تى خسته پاڵ شيعه‌كانى جيهان، كه وه‌ك تابوورى پێنجه‌مى ئێران كار ده‌كه‌ن، سيستانى نامه‌يه‌كى بۆ نارد و جه‌ختى له‌وه كرده‌وه كه "شيعه‌كانى عێراق و وڵاتانى ديكه وه‌لائيان بۆ وڵاته‌كانى خۆيانه، نه‌ك بۆ شوێنى ديكه." وه‌ك نموونه‌یش، قامكى بۆ به‌حرێن‌ڕاكێشا كه له‌وێ زۆرينه‌ى شيعه له 1970 ده‌نگيان بۆ سه‌ربه‌خۆيیى به‌حرێن دا له سايه‌ى ماڵباتێكى سوننه‌مه‌زهه‌ب، له برى ئه‌وه‌ى ده‌نگ بۆ كۆنترۆڵى ئێران به‌سه‌ر به‌حرێندا بده‌ن.
كاتێ كه شيعه په‌راوێزخراو و بێبه‌شه‌كانى به‌حرێن، له ساته‌وه‌ختى به‌ها‌رى عه‌ره‌بى له 2011 ڕاست بوونه‌وه، سيستانى داواى ديالۆگ و دانوستانى لێ كردن، كه‌چى خامنه‌يى په‌لامارى بنه‌ماڵه‌ى حوكمڕانى ئال خه‌ليفه‌ى ده‌دا. پياوێكى ئايينیى به‌رچاوى نووسينگه‌ى سيستانى، به‌و مه‌رجه‌ى ناوى نه‌هێندرێ به ئهلمۆنيتۆرى ڕاگه‌ياند، كه بنه‌ماڵه‌ى ده‌سه‌ڵاتڕانى به‌حرێن له سه‌ره‌تاى ئه‌و ڕاپه‌ڕينه‌دا، داوايان له سيستانى كرد كه ناوبژيى ئه‌وان و ناڕازيبووه‌كان بكا. وه‌ك سه‌رچاوه‌كه ده‌ڵێ، سيستانى پێشنيارێكى خسته ڕوو بۆ باشتركردنى نوێنه‌رايه‌تیى شيعه له حكوومه‌تدا و، شا حه‌مه‌د بن عيسا بن سه‌لمان ئال خه‌ليفه‌یش په‌سندى كرد؛ لێ سه‌ركرده‌كانى ئه‌و‌ڕاپه‌ڕينه له‌ژێر گوشارى ئێران ئه‌و پێشنياره‌يان ڕه‌ت كرده‌وه. چونكه ئێران پێى له‌سه‌ر ئه‌وه داده‌گرت كه ده‌بێ بنه‌ماڵه‌ى سوننه‌مه‌زهه‌بى به‌حرێن له حوكم نه‌مێنن. پاشان، له كۆبوونه‌وه‌يه‌كدا له‌گه‌ڵ زانا شيعه‌كانى ده‌وڵه‌تانى كه‌نداو له 2015دا، سيستانى داواى لێ كردن له‌گه‌ڵ هه‌موو لايه‌نه‌كانى وڵاتانى خۆياندا مامه‌ڵه‌يه‌كى پۆزه‌تيڤ بكه‌ن.
ده‌وڵه‌ته سوننه‌مه‌زهه‌به‌كانى كه‌نداويش، به ده‌ورى خۆيانه‌وه، ئه‌م ده‌رفه‌ته‌يان بۆ دروستكردنى پردى پێوه‌ندى له‌گه‌ڵ شوێنكه‌وتووانى سيستانيدا قۆسته‌وه. ئێستا قسه له‌باره‌ى كردنه‌وه‌ى كونسڵخانه‌يه‌كى سعووديا له نه‌جه‌ف ده‌كرێ. هه‌روا له ڕێگه‌ى فڕۆكه‌یشه‌‌وه ڕێگه به دوو مليۆن شيعه‌ى سعووديا بدرێ كه سه‌ردانى مه‌رقه‌دى ئيمامى عه‌لى بكه‌ن.
كاربه‌ده‌ستێكى سعوودى له ئه‌يلوولى ڕابردوودا به "ذى ئيكۆنۆميست" گوتووه: "چه‌ند زێتر له عێراقييه‌كان بچينه پێشه‌وه، ئه‌وا نفووزى ئێرانييه‌كان كه‌متر ده‌بێته‌وه،" و "عێراق سه‌ر به جيهانى عه‌ره‌بييه."
هه‌وڵوته‌قه‌ڵاى ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ى ئينقيلابى شيعى، ته‌نيا گيروگرفت و كێشه‌ى له ده‌ره‌وه نه‌هێناوه‌ته گۆڕێ.
له كاتێكدا ئابووريى ناجێگير و داته‌پيوى ئێران، گه‌وره‌ترين شه‌پۆڵى ناڕه‌زايیى دژی حكوومه‌تى له ده‌سپێكى ئه‌مساڵدا نايه‌وه، ناڕازيبووان دروشمگه‌لێكى له‌م بابه‌ته‌يان ده‌گوته‌وه: "سووريا جێ بهێڵن، بير له ئێمه بكه‌نه‌وه!"، "مه‌رگ بۆ حزبوڵڵا!". وه‌ك له دوا ڕاپرسييه‌كدا ده‌رده‌كه‌وێ كه سه‌نته‌رى لێكۆڵينه‌وه‌ى نێونه‌ته‌وه‌يى و ته‌ناهى له ماريلاند و ئيرانپوڵ ئه‌نجامی داوه، خه‌ڵكێكى زۆرى ئێران له سه‌ركێشييه سه‌ربازييه‌كانى ئێران له ده‌ره‌وه‌ى وڵات ناڕه‌حه‌تن، كه وڵات ده‌خه‌نه سه‌ر ساجى عه‌لى. له‌‌ڕاپرسييه‌كه‌دا، كه له 16ى كانوونى دووه‌مه‌وه تا 24ى كانوونى دووه‌م به‌ڕێوه چووه و 1002 ئێرانى وه‌ڵاميان داوه‌ته‌وه، نزيكه‌ى نيوه‌يان- 41,8%يان ده‌ڵێن حكوومه‌ت ده‌بێ "پاره‌وپووڵى كه‌متر له جێگه‌ى وه‌ك سووريا و عێراق خه‌رج بكا." هه‌روا نزيكه‌ى يه‌ك له‌سه‌ر سێ- 32,6%- پێيان وايه كه ئاستى تێوه‌گلانى ئێران له هه‌ر دوو ئه‌و وڵاته‌دا "به قازانجى به‌رژه‌وه‌نده نه‌ته‌وه‌ييیه‌كانى ئێران نه‌بووه،" له كاتێكدا 61.2%يان هاوڕا نه‌بوون. هه‌روا 41,2%يان ده‌يانه‌وێ ئێران خۆى له كێشه‌وبێشه‌ى ناو يه‌مه‌ن نه‌گه‌يه‌نێ، كه‌چى 46,7%يان پێيان وايه، ده‌بێ ئێران ياريده‌ى حوسييه‌كان بدا تا له‌و جه‌نگه‌ى ئه‌وێ ببه‌نه‌وه و سه‌ر بكه‌ون.
له كاتێكدا ڕۆژانه ته‌له‌ڤزيۆن وێنه‌ى كوشتوبڕى ناوچه‌كه ده‌گوازێته‌وه، زۆر له ئێرانييه‌كان له نرخى دارايى و مرۆيیى ئه‌و كێشه و جه‌نگه مه‌زهه‌بييه‌ى له گۆڕێدايه نيگه‌ران و ناڕه‌حه‌تن، لێ وه‌به‌رهێنان و پاره‌وپووڵ خه‌رجكردنى ڕژێمى تيۆكراتى له بوارى كه‌لتوورى و بۆ نفووزپه‌يداكردن ديسان شك و گومانێكى زۆرى ناوه‌ته‌وه. كاتێ كه حه‌سه‌ن ڕۆحانى پڕۆژه‌یاسای بوودجه‌ى ئه‌م ساڵه‌ى دوايیى ئاشكرا كرد، كه‌وته به‌ر ئاگرى ڕه‌خنه‌وه، چونكه به ڕێژه‌ى 10% پاره‌وپووڵ بۆ ئه‌و دامه‌زراوانه‌ى به ئاخونده‌كانى ئێران به‌ستراونه‌ته‌وه، زياد بووه. ئه‌م دامه‌زراوانه، چه‌ندين ڕێكخراوى ئايينيى قوميان تێدايه كه به‌رپرسن له به‌ئيسلاميكردنه‌وه له ناوخۆى ئێران و له بڵاوكردنه‌وه‌ى نفووزى ئێران له ده‌ره‌وه. به‌گوێره‌ى شيكردنه‌وه‌يه‌كى پڕۆژه‌یاسای بوودجه‌ى 2018-2019، كه ئه‌لمۆنيتۆر كردوویه‌تی، به لانى كه‌مه‌وه 7 دامه‌زراوه، (634) مليۆن دۆلاريان بۆ ته‌رخان كراوه. (250) مليۆن دۆلارێكيش بۆ چاودێرى و خزمه‌تگوزاريى پزيشكى و باروبوى خانووبه‌كرێگرتن و خزمه‌تگوزاريى ديكه بۆ قوتابيانى حهوزهكانى قوم و مه‌شهه‌د و ئه‌سفه‌هان و شيراز و شاره‌كانى ديكه داندراوه. له كاتێكدا ڕێكخراوى په‌ره‌پێدانى ئيسلامى كه به‌رپرسه له بڵاوكردنه‌وه‌ى پرۆپاگه‌نده‌ى ئينقيلابى و كه‌لتوورى ئيسلامى له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا، به‌ته‌مايه (117) مليۆن دۆلارى به‌ربكه‌وێ.
بوودجه‌ى ئايينيى 2018ى ئێران (چه‌ند ده‌قێكى سه‌ره‌كى)
- سه‌نته‌ره‌كانى خزمه‌ت به حه‌وزه ئايينييه‌كان (246 مليۆن دۆلارى بۆ ته‌رخان كراوه): ئه‌م سه‌نته‌رانه خزمه‌تگوزاريى پزيشكى و خانووبه‌كرێگرتن و خزمه‌تى ديكه بۆ قوتابيانى حهوزهكانى قوم، مه‌شهه‌د، ئه‌سفه‌هان، شيراز و شاره‌كانى ديكه‌ى ئێران پێشكه‌ش ده‌كه‌ن (897 بليۆن تۆمان).
- ڕێكخراوى گه‌شه‌پێدانى ئيسلامى (117 مليۆن دۆلارى بۆ ته‌رخان كراوه): ئه‌م ڕێكخراوه گشتييه، به‌رپرسه له به‌ئيسلاميكردنه‌وه‌ى كه‌لتوورى ئێرانى له بوارى جياجيادا وه‌ك هونه‌ر، خوێندن و په‌روه‌رده، ژيانى ئايينى.. (430 بليۆن تۆمان).
- ڕێكخراوى كه‌لتوور و پێوه‌ندييه ئيسلامييه‌كان (89 مليۆن دۆلارى بۆ داندراوه): ئه‌م ڕێكخراوه، به‌رپرسه له بڵاوكردنه‌وه‌ى كه‌لتوورى ئيسلامى له ده‌ره‌وه‌ى ئێران (326 بليۆن تۆمان).
- زانكۆى ئه‌لموسته‌فا (83 مليۆن دۆلارى بۆ ته‌رخان كراوه): ئه‌مه قوتابخانه‌يه‌كى ئايينييه بۆ مه‌شقپێدان و بارهێنانى قوتابيانى ده‌ره‌وه‌ى ئێران بۆ هه‌نارده‌كردنى ئينقيلابى ئيسلامى و، ئێستا زێتر له 11000 قوتابیى هه‌يه (303.5 بليۆن تۆمان).
- ئه‌نجومه‌نى سياسيى حه‌وزه ئايينييه‌كانى ژنان (71 مليۆن دۆلارى بۆ ته‌رخان كراوه): به‌رپرسه له به‌ڕێوه‌بردنى حه‌زه ئايينييه‌كانى ژنان (258 بليۆن تومان).
- ئينيستيتۆى ئينتيشاراتى ئيمام خومه‌ينى (15 مليۆن دۆلار): سه‌نته‌رێكى توێژينه‌وه‌يه كه تايبه‌ته به بڵاوكردنه‌وه‌ى نووسراوه‌كانى دامه‌زرێنه‌رى كۆمارى ئيسلامى، ئه‌يه‌توڵڵا خومه‌ينى و، ئه‌و نووسراوانه‌ى له‌باره‌ى وييه‌وه نووسراون (55 بليۆن تۆمان).
- ئه‌نجومه‌نى هاوئاهه‌نگيكردن بۆ گه‌شه‌پێدانى ئيسلامى (13 مليۆن دۆلارى بۆ ته‌رخان كراوه): كارى نێوان ژماره‌يه‌ك ڕێكخراوى ئێرانى ڕێك ده‌خا، كه كه‌لتوورى ئيسلامى بڵاو ده‌كه‌نه‌وه (47.7 بليۆن تۆمان).
چه‌ند ساڵێكه، خامنه‌يى به پشتبه‌ستن به‌و پاره‌وپووڵ به‌خشينه‌وه‌يه، ده‌يه‌وێ ده‌سه‌ڵاتى خۆى قايم و پته‌و بكا. وه‌ك له پوخته‌ى لێكۆڵينه‌وه‌يه‌كى مه‌هدى خه‌له‌جى، قوتابیى پێشووى حهوزهى قومدا هاتووه كه بۆ "ئينيستيتۆى واشنتۆن بۆ سياسه‌تى ڕۆژهه‌ڵاتى نزيك"ى نووسيوه: "دواى مه‌رگى خومه‌ينى، خامنه‌يى كه له بارى مه‌زهه‌بييه‌وه وه‌ك خومه‌ينى شايسته‌يیى نييه، له ڕێگه‌ى پێدانى مووچه‌ى زۆروزه‌به‌ندى حكوومه‌ت و ئيمتيازاتى تايبه‌ت و سوود و قازانجى ديكه‌وه، ده‌ستى به‌سه‌ر دامه‌زراوه‌ى ئايينيدا گرتووه."
له‌وانه‌يه هيچ وه‌به‌رهێنانێك بۆ پرۆژه‌ى كاريگه‌ريدانان و نفووزپه‌يداكردن له ده‌ره‌وه، هه‌نده‌ى ئه‌و 83 مليۆن دۆلاره گرنگ نه‌بێ كه زانكۆى نێوده‌وڵه‌تيى ئه‌لموسته‌فا له قوم داواى كردووه. له ده‌يه‌ى ڕابردوودا، له‌و زانكۆيه، زێتر له 40,000 قوتابيى بيانى مه‌شقيان پێ كراوه، بار هێنراون و چاويان لێ كراوه تا ببنه كاهينى شيعه‌گه‌رى. ئه‌م زانكۆيه، كه له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتى بێ ئه‌ملاوئه‌ولاى خامنه‌ييیه، زێتر له 100 حه‌وزه، قوتابخانه‌ى ئيسلامى و سه‌نته‌رى ئايينى له 30 ده‌وڵه‌ت، له ئينگلستانه‌وه بگره تا ئه‌فغانستان به‌ڕێوه ده‌بات. دامه‌زراوه‌ى كارينگى له ڕاپۆرتى كانوونى دووه‌مدا له‌باره‌ى شه‌ڕوانه بيانييه‌كانه‌وه ده‌ڵێ: وه‌ك ده‌رده‌كه‌وێ زانكۆى ئه‌لموسته‌فا "بووه‌ته جێگه‌يه‌كى ڕاسته‌قينه بۆ پێگه‌ياندنى شه‌ڕوانه شيعه‌كانى پاكستان."
جێگرى سه‌رۆكى زانكۆ له شوباتى 2016دا گوتى: "هه‌نارده‌كردنى ئينقيلاب، هه‌ميشه يه‌كێ بووه له ئامانجه هه‌ره گرنگه‌كانى كۆمارى ئيسلامى،" و "زانكۆى ئه‌لموسته‌فا‌ڕۆڵێك له زه‌وينه‌خۆشكردن بۆ به‌ديهێنانى ئه‌م ئامانجه ده‌گێڕێ."
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ئێران كه جيهانبينيى تيۆلۆژييانه‌ى خۆى بۆ سه‌رانسه‌رى دنيا ده‌نێرێ، لێ ته‌نانه‌ت له قوميشدا له ناوخۆى خۆياندا ناته‌بان. پرۆفيسۆر موحسين كه‌ديڤه‌ر كه تيۆلۆژيى پێشووى ئيسلاميى ئێرانى بووه و ئێستا له قوم هه‌ڵگه‌ڕاوه‌ته‌وه، به ئهلمۆنيتۆرى ڕاگه‌ياند: "له كۆى 15 مه‌رجه‌عى ئايينیى هه‌ره باڵا له قوم، ته‌نيا يه‌ك له‌سه‌ر سێى ئه‌وان، كه‌متر يان زۆرتر، له‌گه‌ڵ بیروباوه‌ڕ‌ى ئايينيى خامنه‌ييدان." هه‌ر ئه‌و پرۆفيسۆره ده‌ڵێ: "80%ى قوتابييه‌كانى قوم كه ئاماده‌ى پۆڵه‌كانى ده‌رس و ده‌ورى مه‌رجه‌عه ئايينييه‌كان ده‌بن، له ڕووى سياسييه‌وه بێباك و، پشتيوانى له ويلايه‌تى فه‌قيھ ناكه‌ن."
وه‌نه‌بێ مه‌رجه‌عيیه‌ته‌كان تێبينیى ئه‌م هه‌رته‌قه و له‌ڕێلادانه‌‌‌يان نه‌كردبێ. ئايه‌توڵڵا محه‌مه‌د يه‌زدى، كه ئه‌ندامێكى باڵاى "ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ئێران" (شوراى نگهبان ايران)ه، له دێسه‌مبه‌رى 2017دا له ديمانه‌يه‌كدا له گۆڤارى حهوزهى قومدا ده‌ڵێ: ده‌سه‌ڵاتدارانى ئايينى له قوم، ده‌بێ قوتابييه‌كانى خۆيان بار بهێنن كه دۆستانه‌تر له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه‌ى سياسيى ئايينى بجووڵێنه‌وه و هاريكاریى زێترى ئه‌و دامه‌زراوانه‌ى ده‌وڵه‌ت بكه‌ن.
يه‌زدى ده‌ڵێ: "قوتابييه‌كانى حهوزهى ئايينيى قوم، تا دێ خۆيان له ده‌وڵه‌ت دوور ده‌گرن؛ ئه‌مه‌یش نيگه‌رانى ده‌نێته‌وه،" و "ئه‌و قوتابيانه وا بير ده‌كه‌نه‌وه كه ده‌بێ حه‌وزه له ده‌وڵه‌ت سه‌ربه‌خۆ بێ و خۆى دوور بگرێ. ده‌بێ مه‌رجه‌عه ئايينييه‌كان و مامۆستا ديار و وانه‌بێژه سه‌ره‌كييه‌كان بۆ قوتابييه‌كانى خۆيان ڕوون بكه‌نه‌وه كه هاوكاريكردن له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت هيچ ناكۆكى و ناته‌باييیه‌كى له‌گه‌ڵ سه‌ربه‌خۆيیى حه‌و‌زه‌كاندا نييه."
ئه‌و ناته‌باييیانه‌ى ناو دامه‌زراوه‌ى ئايينيى ئێران، گه‌يشتوونه‌ته ئه‌وپه‌ڕى. له ده‌سپێكى ئاداردا ده‌سه‌ڵاتدارانى ئێران ئاخوندێكى شيعه‌يان گرت، هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه ئه‌و ئاخونده له وتارێكيدا له به‌رده‌م شاگرد و قوتابييه‌كانى حه‌وزه‌دا له قوم به‌راوردێكى له نێوان حوكمڕانيى خامنه‌يى و حوكمڕانيى ڕه‌هاى فيرعه‌ونه‌كانى ميسرى كۆندا كردبوو. گرتنى حسێن شيرازى، له ناوچه‌كه ناڕه‌زايیى لێ كه‌وته‌وه و، شوێنكه‌وتووانى شيرازى تارانيان تۆمه‌تبار كرد كه حوكمڕانان جگه له بوون به ديكتاتۆر به ماسكێكى تيۆكراتييه‌وه، شتێكى ديكه نين. كه‌چى سه‌ركرده سياسييه هه‌ڵبژێردراوه‌كان، زێتر وه‌ك ڕاستكردنه‌وه‌يه‌كى ده‌سه‌ڵاتى ئاخونده كۆنه‌پارێزه‌كان، سه‌يرى سه‌رچاوه نيمچه‌ديموكراتييه‌كانى شه‌رعيیه‌تيان له سيسته‌مى ئێرانى كردووه. له 11ى شوباتدا ڕۆحانى له وتارى خۆيدا به بۆنه‌ى 39يه‌مين ساڵتێوه‌رسووڕانه‌وه‌ى ئينقيلابى ئێران، به‌تايبه‌تى بۆ كۆتاييهێنان به‌و چه‌قبه‌ستووييیه سياسييه‌ى له ئێراندا هه‌يه، داواى ده‌نگدانى ڕاستوخۆى كرد. هه‌ر زوو ئه‌م قسانه‌ى ڕۆحانى كه‌وتنه به‌ر‌ڕه‌خنه و، وايان لێك دايه‌وه كه ئه‌وه هه‌نگاوێكى بچووك- لێ په‌نهانه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵاتى خامنه‌يى.
ڕۆحانى ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر ئێمه له‌باره‌ى دوو پرس و مه‌سه‌له، جياوازيمان له نێواندا هه‌بێ، يان كۆڕ و گرۆيه‌كان جياوازييان له‌گه‌ڵ يه‌كتردا هه‌بێ، يان شه‌ڕى يه‌كتر بكه‌ن، لێ سندووقى ده‌نگدان و به‌گوێره‌ى مادده‌ى 59ى ده‌ستوور، ميلله‌ت چ بڕيارێك بدا، ئه‌وه جێبه‌جێ ده‌كرێ" و "ده‌ستوورى ئێمه ئه‌و توانايه‌ى هه‌يه و، ده‌بێ ئێمه له چوارچێوه‌ى ده‌ستووردا بجووڵێينه‌وه." بزووتنه‌وه‌ى ڕيفۆرميستيى ئێران تا ڕادده‌يه‌كى زۆر له‌و ململانێيه ده‌رچووه. له ڕابردوودا، به هه‌ر حاڵ، سه‌ركرده‌كانى ئه‌و بزووتنه‌وه‌يه نه‌يانشاردۆته‌وه، كه ئه‌و ڕێنوێنى و ئامۆژگارى و ده‌رسانه‌يان خۆش گه‌ره‌كه كه له نه‌جه‌فڕا ده‌رده‌كه‌ون.
مه‌عسوومه ئيبتيكار، كه جێگرى سه‌رۆككۆماره بۆ كاروبارى ژنان و خێزان، بۆ وه‌رزه گۆڤارى "چشم اندازهاى جديد" له 2005دا، ماوه‌يه‌كى كه‌م پاش ئه‌وه‌ى شيعه‌كانى عێراق ده‌سه‌ڵاتيان كه‌وته ده‌ست، قسه‌ى كردووه و ده‌ڵێ: "ڕيفۆرميسته‌كانى ئێران به‌باشى له بۆچوون و فه‌تواكانى ئايوتوڵڵا سيستانى ده‌گه‌ن،"و "ديبه‌يت و گفتوگۆيه‌كى زۆر له‌باره‌ى هزر و بيرى سيستانى ده‌كرێ، به‌تايبه‌تى ئه‌و شێواز و ميتۆده‌ى كه بۆ گه‌شه‌پێدانى هزرى لێبوورده‌يى- تولێرانس پێره‌ویى لێ ده‌كا."
كاتێ كه بنه‌ما تيۆلۆژييه‌كانى شۆڕشى ئێران، چ له ناوخۆى ئێران و چ له ده‌ره‌وه، ده‌كه‌ونه به‌ر هێرش و په‌لامار، تاران زێتر سه‌رنجى خۆى ده‌خاته سه‌ر نه‌جه‌ف. سيستانى كه ئێستا ته‌مه‌نى 87 ساڵه و خامنه‌يى نايه‌وێ ده‌فه‌رتێك له‌ده‌ست خۆى بدا كه يه‌كجار له ژيانى نه‌وه‌يه‌كدا هه‌ڵده‌كه‌وێ، له‌وما ده‌يه‌وێ هاوپه‌يمانێكى خۆى سه‌رى هه‌ره سه‌ره‌وه‌ى حهوزهى هه‌ره به‌نێوبانگى جيهانى شيعه‌مه‌زهه‌بدا بگرێ و، ياريده‌ى به‌گه‌ڕخستنى ئامانج و ئاواته جيهانييه‌كانى ئێران بدا.
له‌م چه‌ند مانگه‌ى دواييدا كه‌مپينى جێگرتنه‌وه‌ى سيستانى توندتر بووه؛ له‌و ده‌مه‌وه كه هێرشبه‌رێكى ڕه‌شپۆش له كاتى ڕێوڕه‌سمى نوێژى هه‌ينيدا ئامبازى وته‌بێژه‌كه‌ى سيستانى، واته كه‌ربه‌لايى بووه‌وه. ئه‌م په‌لاماره سه‌رنه‌كه‌وتووه به شێوهيهكى به‌ربڵاو خرايه ئه‌ستۆى گرووپگه‌لێكى شيعه‌ى "گومڕا"وه. لێ هه‌وڵوته‌قه‌ڵڵاى له‌م شێوه‌يه بۆ تێكشكاندنى سيستانى، شتێكى سه‌رسووڕهێن و نامۆ نييه و هه‌ر دواى ئه‌وه‌ى سيستانى سه‌رى سه‌ره‌وه‌ى قوچه‌كى ڕۆحانيى شيعه‌ى گرتووه له پاش مردنى مامۆستاكه‌ى، واته ئايه‌توڵڵا خوئى و، وه‌فاتى ئاخونده‌كانى ديكه‌ى نه‌جه‌ف له سه‌ره‌تاى نه‌وه‌ده‌كاندا، سيستانى ناوبه‌ناو به‌ره‌نگارى هه‌وڵوته‌قه‌ڵڵاى له‌م شێوه‌يه كه بۆ بنكۆڵكردنى ده‌سه‌ڵات و مه‌رجه‌عيیه‌ته‌كه‌ى دراوه، بووه‌ته‌وه.
ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێينه‌وه بۆ 1994، وتاربێژ و پێشنوێژى هه‌ينى له تاران، ئه‌حمه‌دى جه‌ننه‌تى، هێرشی كرده سه‌ر سيستانى و گوتى، به‌كرێگيراوێكى بريتانييه و پێوه‌ندييه‌كى باشيشى له‌گه‌ڵ خومه‌ينيدا نه‌بووه له‌و ماوه دوورودرێژه‌ى كه بۆ نه‌جه‌ف دوور خرابۆوه. سه‌رۆككۆمارى پێشووى ئێران، ئه‌كبه‌ر هاشمى ڕه‌فسه‌نجانى، له ڕۆژژمێريى خۆيدا قامكى بۆ ئه‌وه ڕاكێشاوه كه زۆر جاران له‌گه‌ڵ خامنه‌يى له‌باره‌ى سه‌رهه‌ڵدانى مه‌رجه‌عيیه‌تێكى ئايينى له ده‌ره‌وه‌ى ئێران قسه‌يان كردووه و له بارى ستراتيژييه‌وه چۆن بكرێ پێگه‌ى قوم له به‌رامبه‌ر نه‌جه‌فدا به‌هێز بكرێ.
خامنه‌يى له‌مێژه بير له‌وه ده‌كاته‌وه كه ئايه‌توڵڵا محه‌مه‌د هاشمى شه‌هرودى، كه ئاخوندێكى 69 ساڵه و له ماڵباتێكى ئێرانى و له نه‌جه‌ف له‌دايك بووه، وه‌ك پاڵێوراوێك جێگه‌ى سيستانى بگرێته‌وه. ئێسته شه‌هرودى سه‌رۆكى "ئه‌نجومه‌نی ده‌ستنیشانكردنی به‌رژه‌وه‌ندیی نیزام" (مجمع تشخیص مصلحت نظام)ه كه ده‌سته‌يه‌كى به‌هێزى‌ڕاوێژكاريى ڕابه‌ريى باڵاى ئێرانه و، بۆ ماوه‌ى ده ساڵێكيش سه‌رۆكى ده‌سه‌ڵاتى دادوه‌رى بووه.
وه‌ك نيشانه‌يه‌كى بێمتمانه‌يیى نه‌جه‌ف به نفووزى ئێرانى، شه‌هرودى له ماوه‌ى گه‌شتێكى پێنج ڕۆژه‌يدا بۆ عێراق له كۆتايیى ئه‌يلوولى ڕابردوودا، خۆى له په‌راوێزدا ديته‌وه. وێڕاى كه شه‌هرودى يه‌كێكه له ده‌رچووه دياره‌كانى حهوزهى نه‌جه‌ف، نه‌يتوانى چاوى به سيستانى، يان به هيچ كام له سێ مه‌رجه‌عيیه‌ته ئايينييه‌كه‌ى ديكه بكه‌وێ. سه‌رچاوه‌كانى نزيك له سيستانى به ئه‌لمۆنيتۆريان ڕاگه‌ياند، كه ئاخونده‌كانى نه‌جه‌ف به‌ئانقه‌ست خۆيان له شه‌هرودى نه‌گه‌ياندووه، چونكه نه‌يانويستووه تۆمه‌تى ڕازيبوون به ئه‌جێنداى ئێرانيان بۆ خۆسه‌پاندن به‌سه‌ر نه‌جه‌فدا بدرێته پاڵ.
شه‌هرودى له‌باره‌ى گه‌ڕانه‌وه‌ى بۆ ئێران به‌ياننه‌مه‌يه‌كى ده‌ركرد كه ده‌ڵێ: ئه‌م سه‌ردانه‌ى، سه‌ردانێكى فه‌رمى نييه و ته‌نيا گه‌شتێكى ئايينييه بۆ "شوێنه پيرۆزه‌كان و مه‌زارى ئيمامه پيرۆزه‌كان" و، جه‌خت له‌وه ده‌كاته‌وه كه "ئه‌و شتانه‌ى له هه‌ندێ كه‌ناڵى ميديايى بڵاو كراونه‌ته‌وه، بێبنه‌مان." له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا شه‌هرودى له هه‌مان گه‌شتدا، چاوى به عه‌بادى و كاربه‌ده‌ستانى پارێزگه‌ى نه‌جه‌ف كه‌وت.
سيستانى جێنشينيكى بۆ خۆى ديارى نه‌كردووه، له‌وما دواى مه‌رگى خۆى، خه‌ته‌رى بۆشايیى مه‌رجه‌عيیه‌ت، زۆرتر ده‌بێ.
ئه‌گه‌ر خامنه‌يى هه‌وه‌ڵ جار بمرێ، ئه‌وا ڕابه‌رى باڵاى نوێ كه زێتر به خۆدامه‌زراندن و خۆقايمكرن له‌نێو سيسته‌مى سياسيى ناجێگيرى ئێراندا سه‌رقاڵ ده‌بێ، ناپرژێته سه‌ر نه‌جه‌ف. سه‌رباريش، شه‌هرودى خۆى، كه كانديدێكى شيمانه‌كراوه بۆ جێگرتنه‌وه‌ى خامنه‌يى، ئيدى ئێران پاڵێوراوێكى ڕوون و ديارى بۆ نه‌جه‌ف نابێ. خۆ ئه‌گه‌ر له پێشدا سيستانى بمرێ، ئه‌وا ده‌رفه‌تێك بۆ ئێران دێته پێشه‌وه كه نفووزى خۆى له عێراقدا به‌رفره بكا، ئه‌وه له كاتێكدا كه ژماره‌يه‌ك پاڵێوراوى ناوخۆى عێراق شه‌ڕ له‌سه‌ر جێگرتنه‌وه‌كه ده‌كه‌ن؛ له‌نێوياندا كوڕه‌كه‌ى سيستانى، محه‌مه‌د ڕه‌زا سيستانى. له‌بارى مێژوويیيه‌وه، ماوه‌ى 5- 10 ساڵێكى ده‌وێ تا ئه‌و پاڵێوراوانه‌ى كێبه‌ركێ ده‌كه‌ن، بنكه‌يه‌كى پشتيوانى بۆ خۆيان په‌يدا ده‌كه‌ن.
له‌م سه‌رينه‌وه، ئه‌مه كاتێكى ته‌واو به خامنه‌يى ده‌دا كه نفووزى خۆى له نه‌جه‌ف فره بكا، لێ ڕووبه‌ڕووى چه‌ند كۆسپ و ته‌گه‌ره‌يه‌كيش ده‌بێته‌وه.
يه‌كه‌م، ده‌سه‌ڵاتى به‌رواڵاى خامنه‌يى له‌به‌ر پێگه و پايه سياسييه‌كه‌يه‌تى له تاران، نه‌ك له‌به‌ر پله و پايه و لێهاتوویییه ئايينييه‌كه‌ى له قوم. پاش سێ ده‌يه له ده‌سه‌ڵاتبه‌ده‌سته‌وه‌گرتن، ڕێبه‌رى باڵا هێشتا هێماى بۆ ده‌كرێ كه ئه‌و ده‌سه‌ڵاتێكى ڕه‌واى ئايينیى نييه، چونكه كاتێكى ئه‌وتۆى له ده‌رس و ده‌ور له حه‌وزه و ده‌رسگوتنه‌وه به‌سه‌ر نه‌بردووه و، يان كتێبگه‌لێكى تيۆلۆژیى به‌چاپ نه‌گه‌ياندوون.
پێگه و پايه‌ى خامنه‌يى كه له بنه‌ڕه‌تدا ناته‌بايیى له‌سه‌ره، ئێستا به‌توندى قسه‌ى لێ ده‌كرێ. له سه‌ره‌تاى ئه‌مساڵدا، هه‌ندێ كه‌س ڤيديۆكليپێكى 20 خوله‌كیى ساڵى 1989يان دزه پێ كرد. ئه‌و ڤيديۆكليپه نيشانى ده‌دا كه خامنه‌يى ئاخوندێكى پله مامناوه‌نده و له ئيعتوبارى خۆى ڕانابينێ و خۆى به‌شايسته نازانێ كه جێى خومه‌ينى بگرێته‌وه. خامنه‌يى له ڤيديۆكليپه‌كه‌دا و، له كۆبوونه‌وه‌ى "ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان" (مجلس خبرگان"دا به ئاخونده‌كانى گوتووه: "باشه، به‌پێى یاساى بنه‌ڕه‌تى، من به‌كه‌ڵكى ئه‌و كاره نايه‌م و، له نوخته‌نيگايه‌كى ئايينيیشه‌وه زۆرتان قسه و ئاخاوتنه‌كانى من وه‌ك ڕه‌هبه‌ر په‌سند ناكه‌ن،" و ئيدى "ئه‌وه چ جۆره ڕێبه‌رايه‌تييه‌كه؟"
دووه‌م، به قسه‌ى سه‌رچاوه‌كانى نه‌جه‌ف، خامنه‌يى هه‌نده نوێنه‌ره‌ى له نه‌جه‌ف نييه كه بتوانن لايه‌نگر و نفووزى بۆ په‌يدا بكه‌ن. بۆ نموونه، شه‌هرودى، ته‌نيا ئۆفيسێكى چكۆڵه و چه‌ند شاگرد و سوخته‌يه‌كى كه‌مى له‌وێ هه‌يه، له كاتێكدا ده‌ستنێژێكى ديكه‌ى خامنه‌يى، كه‌مال ئه‌لحه‌يده‌رى، كه سه‌ر به قوتابخانه‌يه‌كى ديكه‌ى ڕيفۆرميستيى شيعه‌گه‌رييه، له‌نێو زۆر له عێراقيياندا، كه‌سێكى گه‌لێرى و خۆشه‌ويست نييه.
يه‌كێ له نوێنه‌ره‌كانى سيستانى به ئهلمۆنيتۆرى گوت: هه‌ر بۆ به‌راورد، سيستانى تۆڕێكى زێتر له 600 نوێنه‌رى له سه‌رانسه‌رى عێراقدا هه‌يه "كه وه‌ك مه‌ته‌رێزيك له به‌رامبه‌ر نفووزى خامنه‌ييدا چه‌قيون." شاگرده گورجوگۆڵ و به‌كاره‌كانى حهوزهى نه‌جه‌ف، ديسان ڕۆڵێك له قايمكردنى پێگه‌ى مامۆستا و سه‌يداكانياندا بۆ جێگرتنه‌وه‌ى سيستانى ده‌گێڕن. ئه‌نجام هه‌رچييه‌ك بێ، كێبه‌ركێى نێوان خامه‌نه‌يى و سيستانى، به‌شێكه له ململانێيه‌كى زۆر به‌رفره‌ترى نێوان دوو قوتابخانه‌ى بيركردنه‌وه‌ى ئايينيى شيعى، كه به مردنى هه‌ر كام له‌و دوو ئاخونده كۆتايیى نايێ.
تێبینی:
عه‌لى مه‌عموورى، توێژه‌ر و نووسه‌رێكى پسپۆڕى بوارى ئايينييه و، مامۆستا بووه له زانكۆكانى ئێران و، ده‌رسى له حهوزهكانى ئێران و عێراق گوتووته‌وه و ئه‌م وتاره‌ى بۆ ئه‌لمۆنيتۆر نووسيوه.
سەرچاوە: