 |
2018-07-09
ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى ئه‌مريكا- چين: ڕوانگه‌يه‌كى ڕووسى
ئه‌ميل ئاڤده‌ليانى
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
چين له سايه‌ى هه‌ڵكشانى ئابوورى و، هاوكات په‌ره‌سه‌ندنى سه‌ربازى، كه تێى ڕاده‌بينرێ ببێته ياريزانێكى ده‌ستڕۆيشتووى نێو سياسه‌تی نێوده‌وڵه‌تى، پێداويستيى ستراتيژيى خۆى هه‌يه كه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌مريكادا به‌ره‌نگارى يه‌كدى ده‌بنه‌وه. پهكين پێويستى به‌وه هه‌يه سه‌رچاوه‌كانى كڕينى گاز و نه‌وتى خۆى ده‌سته‌به‌ر بكا، كه هه‌نووكه به‌زۆرى له ڕێگه‌ى ته‌نگه‌ى مالاكاوه وه‌ده‌ستى ده‌كه‌وێ. له سه‌رده‌مى باڵاده‌ستيى ده‌ريايیى ئه‌مريكادا، ئه‌وله‌ویيه‌تى چين ئه‌وه‌يه كه به پشتپێبه‌ستنى ئابووريى خۆيدا بچێته‌وه- هه‌روابێته‌وه ڕێگه‌كانى وه‌ده‌ستهێنانى وزه- له هه‌موو جێيه‌كدا.
ئا ئه‌مه مۆتيڤى ناوه‌نديى بووه له پشت وه‌به‌رهێنانى نزيكه‌ى تريليۆنێك دۆلار له پرۆژه‌ى پشتێنه و ڕێگه [ڕێگه‌ى ئاوريشم- ئاسۆ]، كه مه‌به‌ست لێى به‌ستنه‌وه‌ى ئاسيا- ئۆقيانووسى هێمنه له ڕێگه‌ى ڕووسيا و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست و ئاسياى ناوه‌ڕاسته‌وه به ئه‌وروپا. له هه‌مان كاتدا ئامانجێكى به‌ره‌وژوورى پهكين ئه‌وه‌يه كه باڵاده‌ستيى ده‌ريايیى ئه‌مريكا له به‌رانبه‌ر كه‌ناراوه‌كانى چيندا بێئاكام بكا. له سۆنگه‌ى ئه‌م هۆكارانه‌وه، پهكين و واشنتۆن، له چه‌ند ساڵ و ده‌يه‌ى دادێ، زێتر لێك به‌شك و گومان ده‌كه‌ون.
شرۆڤه‌كاران سيناريۆى جياجياى سياسه‌تى ده‌ره‌كى له‌باره‌ى ئه‌گه‌رى ئامبازى يه‌كتربوونه‌وه‌ى ئه‌و دوو هێزه له ئایينده‌دا ده‌خه‌نه ڕوو. به هه‌ر حاڵ، زۆربه‌ى ئه‌و شيكارانه- هه‌ندێكيان شرۆڤه و لێكدانه‌وه‌ى خاسن- پێگه‌ى ڕووسيا فه‌رامۆش ده‌كه‌ن. ئه‌و وڵاته، كه له باڵكانه‌وه درێژ ده‌بێته‌وه تا ئۆقيانووسى هێمن و له نێوان ڕۆژاوا و چيندا هه‌ڵكه‌وتووه، چاوه‌ڕوان ده‌كرێ له‌به‌ر توانا جوگرافى و سه‌ربازييه‌كانى، ڕۆڵێكى ته‌وه‌رى له به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى له‌گينه‌ى ئه‌مريكا- چيندا بگێڕێ.
مۆسكۆ پێی وايه كه له‌وانه‌يه كێشه‌وبێشه‌ى نێوان ئه‌مريكا- چين ده‌راوێك بۆ پێشكه‌وتنى ئه‌جێنداى جيۆپۆلیتيكى ڕووسيا بكاته‌وه، كه له سێ ده‌يه‌ى ڕابردوودا به هۆى ئه‌وروپی و ئه‌مريكييه‌كانه‌وه كۆتوبه‌ند كراوه.
قه‌يرانى ئێسته‌ى نێوان ڕووسيا و ڕۆژاوا، به‌رهه‌مى زۆر جياوازيى بنياديى جيۆپۆلیتيكييه، چ له فه‌زاى پێشووى سۆڤيه‌تدا و چ له جێگه‌ى ديكه‌دا. له‌م سۆنگه‌يه‌وه پێده‌چێ پێوه‌ندييه‌كانى ئه‌و دووانه هه‌ر ئاوا له جێگه‌ى خۆياندا بچه‌قن، ئه‌گه‌ر لايه‌نێكيان له ئایينده‌دا بۆ ئه‌وى ديكه‌ى دانه‌هێنێ و سازشان نه‌كا. په‌لهاوێشتنى سه‌ركه‌وتووانه‌ى ڕۆژاوا بۆ ئه‌و ناوچانه‌ى كه هه‌ميشه به "حه‌وشه‌ى پشته‌وه‌ى ڕووسيا" حسێب كراون، هێزى مۆسكۆى به‌رزه‌فت كردووه و گه‌يشتنى ڕووسياى بۆ باكوورى ئۆراسيا كه‌م كردۆته‌وه- له نێوان چينى خێرا گه‌شه‌كردوو، ژاپۆن و وڵاتانى ديكه‌ى ئاسيايى و ناوچه وشكانييه پێشكه‌وتووه ته‌كنه‌لۆژييه‌كانى ئه‌وروپادا.
ڕووسيا ده‌ڵێ به هۆى په‌لهاوێشتنى ناتۆ و يه‌كێتيى ئه‌وروپا به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات، سنووره‌كانى ڕۆژاوا خه‌ته‌ريان له‌سه‌ره. له ڕاستيدا، ڕووسيا زۆر خاڵ و ناوچه‌ى ديكه‌ى لاوازى هه‌ن، وه‌ك باكوورى قه‌وقاز و ناوه‌ڕاستى ئاسيا، كه به‌ئاسانى ده‌كرێ ببه‌زێندرێ و دزه‌يان تێدا بكرێ.
له هه‌ندێ ڕووه‌وه، ڕووسه‌كان ئاسان و پاسان به‌شێكى زۆرى وزه‌ى نيشتمانيى خۆيان له‌و گيروگرفتانه‌ى له‌گه‌ڵ ڕۆژاوادا هه‌يانه خه‌رج ده‌كه‌ن. مۆدێرنكردنه‌وه‌ى سه‌ربازى و پشته‌وانيكردن له ڕژێمه جياخوازه‌كان له مۆلدۆڤا، ئۆكرانیا و گورجستان (جۆرجیا)، بارێكى گرانيان خستووه‌ته ئه‌ستۆى بوودجه‌ى ڕووسياوه.
ڕووسه‌كان هه‌قيانه بپرسن كه له‌به‌ر چ وڵاته‌كه‌يان پاره‌وپووڵێكى ئاوا زۆر له فه‌زاى پێشووى سۆڤیيه‌تيدا خه‌رج ده‌كه‌ن، له كاتێكدا ڕووسيا سنوورێكى زۆرترى له ئاسيادا هه‌یه. له‌به‌ر چ ئه‌و وڵاته پاره‌يه‌كى ئاوا زۆر له هه‌وڵێكى بێهووده‌دا بۆ ڕاگرتنى نفووزى ڕۆژاوا له گه‌لێ به‌ش و ناوچه‌ى فه‌زاى پێشووى يه‌كێتيى سۆڤيه‌تدا خه‌رج ده‌كا؟ ئه‌م خاڵه، خاڵێكى ئێكجار به‌هێزه، كاتێ سه‌يرى نه‌خشه‌يه‌كى ڕووسيا ده‌كرێ و ده‌بينرێ ناوچه‌يه‌كى پانوپۆڕى بێكشتوكێڵى له سيبيريا هه‌يه كه تا ڕادده‌يه‌كى زۆر خه‌ڵكێكى ئه‌وتۆيان تێدا ناژى.
ئه‌مڕۆكه، ئه‌وروپا، ته‌باى ژاپۆن و چين، سه‌رچاوه‌يه‌كى پێشكه‌وتنى ته‌كنه‌لۆژیيه. هه‌رگيز له مێژووى ڕووسيادا ده‌رفه‌تێكى وه‌ساى بۆ گه‌شه‌پێدانى سيبيريا و كردنى به بنكه‌يه‌كى هێز بۆ ئابووريى جيهانى، بۆ هه‌ڵنه‌كه‌وتووه.
پێگه‌ى جيۆپۆلیتيكيى ڕووسيا، پێگه‌يه‌كى تاقانه و ناوازه‌يه و بۆ چه‌ند ده‌يه‌يه‌كى ديكه‌یش هه‌ر ئاوا ده‌مێنێته‌وه؛ له كاتێكدا خه‌ريكه ڕووى سه‌هۆڵبه‌ند و به به‌فر داپۆشراوى جه‌مسه‌رى باكوور ورده ورده ده‌توێته‌وه و جه‌مسه‌رى باكوور ده‌بێته ئۆقيانووسێك بۆ هاتوچۆى بازرگانى و، ئه‌مه‌یش ده‌رفه‌تێكى مێژوويى به ڕووسيا ده‌دا كه ببێته هێزێكى ده‌ريايى.
سه‌رچاوه مرۆيى و ته‌كنه‌لۆژييه‌كانى چينى و ژاپۆنى له ڕۆژهه‌ڵاتى دوورى ڕووسيا و سه‌رچاوه ئه‌وروپييه‌كان له ڕۆژاواى ڕووسيا، ده‌كارن ڕووسيا بكه‌نه وڵاتێكى ده‌رفه‌ت.
ده‌بێ پێگه و جێگه‌ى جيۆپۆلیتيكيى ڕووسيا له زه‌يندا بێ، كاتێ پێگه‌ى ڕووسيا له ڕاست كێبه‌ركێى ئه‌مريكا- چيندا، شرۆڤه ده‌كرێ. به هه‌ر حاڵ، بێ له كاريگه‌ريى ئابوورى و جيۆپۆلیتيكيى ئاسيا- پاسيفيك به‌سه‌ر ناوچه ڕۆژهه‌ڵاتييه‌كانى ڕووسيادا، ده‌سته‌بژێرى سياسيى ڕووسى پێی وايه كه ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى تازه په‌يدابووى نێوان ئه‌مريكا- چين، ده‌رفه‌تێك به ڕووسيا ده‌دا پێگه و خاڵه لاوازه جيۆپۆلیتيكه‌كانى خۆى له سه‌رانسه‌رى ناوچه نفووزى پێشووى سۆڤيه‌تيدا قايم و به‌هێز بكاته‌وه. ڕووسه‌كان له‌سه‌ر هه‌قن كه پێيان وايه هه‌م واشنتۆن و هه‌م پهكين پێويستيان به پشتيوانيى ڕووسيا هه‌يه. ئه‌م لۆژيكه، مۆسكۆ به ئاقارى خۆنه‌به‌ستنه‌وه و هه‌رێنه‌دان به پهكين و واشنتۆن، ده‌بات. وه‌ك پرسێكى نێونه‌ته‌وه‌يى، ڕووسيا ده‌يه‌وێ به‌وپه‌ڕى خوێنساردييه‌وه خۆى بخاته جێگه‌ى ئه‌مريكا و چينه‌وه.
ڕووسيا له هاوپه‌يمانێتيى له‌گه‌ڵ چيندا، چاوى له‌وه‌يه نفووزى له ئاسياى ناوه‌ڕاستدا زێتر ببێ، كه له دواى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى يه‌كێتيى سۆڤيه‌ت له 1991دا ده‌سه‌ڵات و هێزى چينييان تێدا نه‌شونماى كردووه. وێڕاى كه مۆسكۆ به‌ئاشكرا نيگه‌رانيى له‌م باره‌يه‌وه ده‌رنه‌بڕيوه، لێ نكووڵى ناكرێ كه ترس و نيگه‌رانيى له‌م جۆره له‌نێو ده‌سته‌بژێرى سياسيى ڕووسيادا بوونى هه‌يه.
به هه‌ر حاڵ، ئه‌گه‌ر مۆسكۆ لاى ئه‌مريكا بگرێ، ئه‌وا سازش و داهينان (ته‌نازول)ه‌كانى ئه‌مريكا زۆر به‌رچاوتر ده‌بن له هينه‌كانى چين. ئۆكرانیا و قه‌وقازى خواروو ده‌بنه گه‌وره‌ترين خه‌ڵات و، په‌لهاوێشتنى ناتۆ به ئاقارى حه‌وشه‌ى پشته‌وه‌ى ڕووسيا ڕاده‌گيرێ. له‌وانه‌يه ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستيش خاڵێكى ديكه‌ى ساتوسه‌ودا بێ كه مۆسكۆ سوودى بنه‌ڕه‌تیى لێ به‌ده‌ست بكه‌وێ- بۆ نموونه له سووريا كه كێشه‌وبێشه‌ى تێدا به‌رده‌وامه.
له پشت بيركردنه‌وه‌ى گه‌وره‌ى ستراتيژيیه‌وه، ئه‌م بڕياره ده‌بێته هه‌ڵبژاردنێكى شارستانى بۆ ڕووسه‌كان كه ئێسته له پيله‌كه و وتووێژێكى به‌رده‌وامدان كه داخوا وڵاته‌كه‌يان، وڵاتێكى ئه‌وروپييه، يان ئاسيايى، يان ئۆراسيايى (واته تێكه‌ڵه‌ى ئه‌و دووانه). نكوڵى ناكرێ كه جو‌گرافيا، ڕووسيا به‌ره‌و ڕۆژهه‌ڵات ڕاده‌كێشێ؛ هه‌رچى كه‌لتووره به‌ره‌و ڕۆژاواى ده‌با. له كاتێكدا بڕيارى له‌م بابه‌ته وه‌ك باوه، له‌سه‌ر بنه‌ماى حيساباتى جيۆپۆلیتيكى ده‌درێ، لێ ڕايه‌ڵكه‌ى كه‌لتووریيش ڕۆڵێك ده‌گێڕێ.
خۆبه‌ستانه‌وه به ڕه‌هه‌نده كه‌لتوورييه‌كان له‌و ترسه‌ى ڕووسه‌كانه‌وه سه‌رچاوه هه‌ڵده‌گرێ، كه ئه‌وانيش "سايلى (وەکوو) ته‌واوى جيهان" نازانن كه داخوا جيهان له سايه‌ى سه‌ركردايه‌تيى چينيدا چۆن ده‌بێ. له‌وانه‌يه ئه‌مريكا هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك بێ بۆ ڕووسيا، لێ ئه‌مريكا به لاى ده‌سته‌بژێرى سياسيى ڕووسياوه ناسراوه. سه‌ركردايه‌تيكردنى ئۆراسيا له لايه‌ن چينه‌وه، ده‌شێ به لاى ڕووسه‌كانه‌وه گيروگرفتى زێترى لێ بكه‌وێته‌وه؛ به‌و پێيه‌ى ناوچه و سنووره‌كانى ڕووسيا له به‌رده‌م كه‌رتێكى گه‌وره‌ى دانيشتووانى چين كراوه‌ن.
وێده‌چێ ڕێبازى ڕووسيا ده‌رهه‌ق به ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى له‌گينه‌ى ئه‌مريكا- چين، ڕێبازێكى هه‌لپه‌رستانه بێ. خۆداگرتن به لاى هه‌ر كامێكيان ڕه‌نگه له‌سه‌ر بنه‌ماى ئه‌وه بێ كه كام لايه‌نه‌يان هاوكاریى زێترى مۆسكۆ ده‌كا بۆ چاره‌سه‌ركردنى گيروگرفته‌كانى له سه‌رانسه‌رى ناوچه نفووزى پێشووى سۆڤيه‌تدا.
سەرچاوە: