 |
2018-07-19
"فاشيزم" و "پۆپۆليزم"
مادلين ئۆلبرايت: "هه‌فته دواى هه‌فته، ترامپ سروشتى ديبه‌يتى سياسى ده‌گۆڕێ و، پێويسته ئێمه سه‌رنجێكى ئه‌و خاڵه بده‌ين."
- پۆپۆليسته‌كان چاره‌سه‌رى هاسان ده‌خه‌نه به‌رده‌ست خه‌ڵك و ده‌ڵێن "ئێمه وه‌ڵامێكى ساده و ئاسانمان بۆ ئێوه پێيه."
مادلين ئۆلبرايت، ئافره‌تێكى به بنه‌چه‌كه جووه و له 1937دا له پراگ له‌دايك بووه و پاشان خۆى و بنه‌ماڵه‌كه‌ى له ته‌مه‌نى 11 ساڵيدا چوونه‌ته ئه‌مريكا و چه‌ندين پايه و پۆستى وه‌رگرتووه و، له سه‌رده‌مى "بيل كلينتۆن"يشدا، بووه به وه‌زيرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مريكا. له 1998دا، به حزورى ئه‌و ئافره‌ته، "كاك مه‌سعوود" و "مام جه‌لال" ئاشت بوونه‌وه. ئه‌م ئافره‌ته له حزبى ديموكراته‌كانى ئه‌مريكايه و له‌به‌ر گرنگيى ئه‌و ديمانه‌يه، به باشم زانى بيكه‌مه كوردى.
ئه‌م ديمانه‌يه‌ى كه شپيگل ئۆن لاين ئينته‌رناشناڵ له‌گه‌ڵ مادلين ئۆلبرايتى كردووه، له 11ى ئه‌م مانگه‌دا له سايتى ناوبراودا بڵاو كراوه‌ته‌وه و، كريستۆڤ تشيرمان كاره‌كه‌ى كردووه و به زمانى ئه‌ڵمانى به 7ى ته‌مووزدا بڵاو كراوه‌ته‌وه.
وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: ئاسۆ کەریم
مادلين ئۆلبرايت:
ده‌توانى ناوى من كه لێره نووسراوه ببينى، مارى كۆربيلۆڤاى ته‌مه‌ن 11 ساڵ [ناوى خۆى مارى يانا بووه و نه‌نكى پێى گوتووه مادلا و دايكيشى پێى گوتووه مادلين و جارجاره‌یش بۆ خۆشه‌ويستى پێيان گوتووه مادلينكا- ئاسۆ. له كتێبى السيدة الوزيرة مادلين ئؤلبرايت- سيرة ذاتية، تعريب: محمد توفيق الجيرمي، شركة الحوار الثقافي، بيروت، 2004، ص 18- 19 وه‌رگيراوه]. كۆربيلۆڤا ناوى بنه‌ماڵه‌ى منه پێش ئه‌وه‌ى شو بكه‌م. من له 11ى نۆڤه‌مبه‌رى 1948دا به كه‌شتيى "ئێس ئێس"ى ئه‌مريكى له ته‌ك باو و دادێ و هه‌ر دوو برا و خوشكێكمدا هاتينه ويلايه‌ته يه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مريكا. له ته‌ك پليتى ڕێڤينگدا، ده‌توانى ئه‌و پله و پايانه‌‌ى كه سه‌رۆكى پێشوو بيل كيلنتۆن وێى داوم و، ميدالياى ئازادى كه سه‌رۆك باراك ئۆباما پێى به‌خشيوم ببينى. ئه‌وه سه‌ربرده‌ى ژيانى منه ئه‌گه‌ر بته‌وێ بيزانى.
دێر شپيگل:
تۆ له پراگ هاتوويته دنياوه و له جه‌نگی جیهانیی دووه‌مدا بۆ له‌نده‌ن ڕات كردووه و، پاشان له شيوعيیه‌ت هه‌ڵاتووى و بۆ ئه‌مريكا هاتووى. ئه‌م ئه‌زموونه دواتر له ژيانى تۆدا چۆن ڕه‌نگى داوه‌ته‌وه و جێى خۆى گرتووه؟
ئؤلبرايت:
هه‌ر كاتێ ئه‌مريكا هاتبێته نێو كێشه و پرسه‌كانى جيهانه‌وه، جياوازيم تێدا به‌دی كردووه، ده‌نا من جياوازييه‌ك نابينم. كۆنفڕانسى 1938ى ميونخ ناوبڕه و جياكه‌ره‌وه‌يه. ئه‌و كۆنفڕانسه ڕێككه‌وتننامه‌يه‌ك بوو له نێوان فه‌ڕه‌نسى و بريتانييه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌ڵمانیا و ئيتاڵييه‌كاندا كرا؛ به‌بێ چيكۆسلۆڤاكيا، به‌بێ ئه‌مريكا. ده‌رفه‌ت به هيتله‌ر درا، به‌شێكى چيكۆسلۆڤاكيا بگرێ. كاتێ كه ئه‌مريكا خۆى خزانده ناو پرسه‌كه‌وه، هه‌موو شتێ گۆڕا. پاش 1945، وه‌ك ئه‌نجامێكى ئه‌و ڕێوشوێن و "ترتيبات"ه‌ى له ماوه‌ى جه‌نگدا كران، ئه‌وروپا كرا نيوه به نيوه و ئه‌و وڵاته‌ى منى تێدا هاتبوومه دنیا، بۆ ماوه‌ى 40 ساڵان له پشت په‌رده‌يه‌كى ئاسنينه‌وه بوو. له‌به‌ر ئه‌وه، من ده‌توانم بڵێم كاتێ كه ئه‌مريكا خۆى له پرس و كێشه‌يه‌ك ناگه‌يه‌نێ، شتى خراپ ڕوو ده‌دا. پێويسته ئه‌مريكا به‌شێك بێ له هه‌موو پرسه‌كاندا.
دێر شپيگل: ئه‌گه‌ر سه‌يرى ڕه‌وشى ئه‌مڕۆى ڕۆژاوا بكه‌ى، تۆ گه‌شبينى يان ڕه‌شبين؟
ئۆلبرايت:
باشه، من كه‌سێكى گه‌شبينى نيگه‌ران له زۆر شت.
دێر شپيگل: تۆ له كتێبه‌كه‌ى خۆتدا نووسيوته كه ترست له گه‌ڕانه‌وه‌يه‌كه بۆ ئه‌و كه‌شوهه‌وا نێوده‌وڵه‌تييه‌ى له بيسته‌كان و سييه‌كانى سه‌ده‌ى ڕابردوودا باو بووه. چ مه‌به‌ستێكت له‌مه‌دا هه‌يه؟
ئۆلبرايت:
كاتێ كه من ئه‌و كتێبه‌م ده‌نووسی، بڕيارم دا شتێكى مێژوويى بكه‌م نه‌ك سۆزه‌كى. خاڵى هاوشێوه‌ى سه‌رسووڕهێن له نێوان ئه‌وسا و ئێسته‌دا هه‌ن كه سه‌روكاريان به دابه‌شبه‌ندييه‌كانى نێو كۆمه‌ڵگه‌وه هه‌يه؛ به‌و مانايه‌ى كه به ده‌سته‌واژه‌ى ئابوورى، خه‌ڵكێكى براوه و خه‌ڵكێكى دۆڕاو هه‌ن و سياسه‌تكارانيش ئه‌م دابه‌شبه‌ندييانه بۆ سوود و به‌رژه‌وه‌ندیى خۆيان ده‌قۆزنه‌وه. له جياتیى ئه‌وه‌ى كه به دواى زه‌وينه‌ى هاوبه‌شدا بگه‌ڕێن، هه‌رچى له تواناياندا بێ بۆ قووڵكردنه‌وه‌ى ئه‌و دابه‌شبه‌ندييانه ده‌يكه‌ن. من باوه‌ڕم به نيشتمانپه‌روه‌رێتى هه‌يه، لێ له ناسيۆناليزم نيگه‌ران و دڕدۆنگم. ئێمه هه‌موومان به زۆر شێوه و ڕێگه، سوودمان له جيهانگيرى وه‌رگرتووه، لێ جيهانگيرى شيرێكى دووسه‌ره‌یشه، چونكه خه‌ڵك پێيان وايه ناسنامه‌ى خۆيان ون كردووه و هه‌ست به ئينتيما ناكه‌ن.
دێر شپيگل: ناونيشانى كتێبه‌كه‌ى تۆ "فاشيزم: ئاگاداركردنه‌وه‌يه‌ك"ه. ئايا ئه‌وه زه‌نگێكى ئاگاداركردنه‌وه‌يه؟ ئه‌رێ به‌ڕاست، گه‌ڕانه‌وه بۆ فاشيزم وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك له گۆڕێدا هه‌يه؟
ئۆلبرايت:
ده‌بێ ئاگاداركردنه‌وه‌يه‌ك بێ. لێ من به‌تايبه‌تى ڕوونم كردۆته‌وه كه من پێم وا نييه سه‌رۆك دۆناڵد ترامپ فاشيستێك بێ. ئه‌و پياوێكى دژه- ديموكراتيكه. ئه‌و ڕێز له دامه‌زراوه و ده‌زگه ديموكراتييه‌كانى وه‌ك ئازاديى ڕۆژنامه‌گه‌رى ناگرێ. ترامپ ڕۆژنامه‌گه‌رى پێ "دوژمنى گه‌له." له كۆتايیى كتێبه‌كه‌دا، من ده‌ڵێم: ئه‌گه‌ر خه‌ڵك پێيان وايه من هه‌ست به نيگه‌رانى و سه‌خڵه‌تبوون ده‌كه‌م، له‌به‌ر ئه‌و سه‌رده‌مانه‌يه كه ئێمه‌ى تێدا ده‌ژين.
دێر شپيگل: زۆرينه‌يه‌كى ئه‌مريكييه‌كان پێيان وايه ترامپ كارێكى باش ناكا؛ بنكه بنه‌ڕه‌تييه‌كه‌ى وى، نوێنه‌رايه‌تیى ته‌نيا ده‌وروبه‌رى سێيه‌كى ده‌نگده‌ران ده‌كا. ئايا تۆ زياد له ڕادده هێزى پۆپۆليسته‌كان نانرخێنێ؟
ئؤلبرايت:
باشتره زياد له ڕادده‌ى خۆ شته‌كان هه‌ڵبسه‌نگێنی، نه‌ك بڵێى هه‌موو شتێ باشه و له بنه‌ڕه‌تيشدا وا نه‌بێ. ڕاستييه‌كه‌ى ڕێژه‌ى پشته‌وانيكردن له ترامپ له به‌رزبوونه‌وه‌دايه، نه‌ك داكشان. سياسه‌تكاره كۆماريخوازه‌كان، ده‌ترسێن به‌رهه‌ڵستیى ترامپ بكه‌ن. هه‌فته دواى هه‌فته، ترامپ سروشتى ديبه‌يتى سياسى ده‌گۆڕێ و، پێويسته ئێمه سه‌رنجێكى ئه‌و خاڵه بده‌ين. من پێم وايه باشترين شتێك كه له‌م كتێبه له "مۆسۆلينى"م وه‌رگرتبێ و خواستبێته‌وه ئه‌وه‌يه كه ده‌ڵێ: "ئه‌گه‌ر تۆ بته‌وێ مريشك ئاوه‌ڕووت بكه‌ى، ده‌بێ په‌ڕ په‌ڕى ده‌رێنى، له كاتێكدا كه خه‌ڵك هاى لێ نه‌بێ."
دێر شپيگل: تۆ پێت وايه ديموكراسى وه‌ك ئايديايه‌كى مه‌زن، به‌ره‌به‌ره ده‌پووكێته‌وه؟
ئۆلبرايت:
نه‌خێر. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ى من ئاماژه و نيشانه‌كانى فاشيزم ده‌بينم، به‌و مانايه نييه كه ئه‌و فاشيزمه، هه‌مان ئه‌و فاشيزمه‌يه كه له سه‌ده‌ى بيسته‌مدا ديومانه. "ڕايشى سێيه‌م" سه‌ر هه‌ڵناداته‌وه. ديموكراسى ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ يۆنانييه كه‌وناراكان و له مێژوودا ديموكراسى به ڕێگه و شێوازى جياواز پراكتيزه كراوه. له كۆتاييدا، ديموكراسيى ليبراڵ زاڵ بوو. "سازش" وشه‌يه‌كى باشه و توخمێكى ديموكراسييه. لێ سه‌ركرده‌ى وه‌ساش هه‌ن كه له‌سه‌ر بنه‌ماى قووڵكردنه‌وه‌ى دابه‌شبه‌ندييه‌كانى نێو كۆمه‌ڵگه به قازانجى خۆيان كار ده‌كه‌ن. به‌م ته‌رزه كاره‌يان، شيان و ئه‌گه‌رى دۆزينه‌وه‌ى زه‌وينه‌ى هاوبه‌ش تێك ده‌ده‌ن.
دێر شپيگل: له‌به‌ر چی پێت وايه خه‌ڵكێكى زۆر متمانه‌يان به حكوومه‌ته هه‌ڵبژێردراوه‌كانى خۆيان نييه؟
ئۆلبرايت:
هه‌ميشه ئه‌و ئه‌رگيۆمێنته هه‌يه كه داخوا كاميان پێش كاميان ده‌كه‌وێ- گه‌شه‌ى سياسى، يان گه‌شه‌ى ئابوورى. چونكه خه‌ڵك ده‌يانه‌وێ ده‌نگ بۆ نوێنه‌ره‌كانى خۆيان بده‌ن و شتێكيان هه‌بێ بيخۆن. به‌پوختى و به‌كورتى، ديموكراسى ده‌بێ بێته دى. هه‌روا له هه‌ندێ جێگه‌دا هه‌ستێك هه‌يه كه ديموكراسى به‌ڕاستى چاره‌سه‌رى ئه‌و دابه‌شبه‌ندييه‌ى نه‌كردووه كه له نێوان هه‌ژاران و ده‌وڵه‌مه‌نداندا هه‌يه و تا دێ ئه‌و درز و كه‌لێنه گه‌وره‌تر ده‌بێ. هاووڵاتيان كار و ئيشيان گه‌ره‌كه؛ سيسته‌مێكى چاوه‌دێريى ته‌ندروستيى كارا، خوێندن و فێربوون-يان ده‌وێ. پۆپۆليسته‌كان چاره‌سه‌رى هاسان ده‌خه‌نه به‌رده‌ست خه‌ڵك و ده‌ڵێن "ئێمه وه‌ڵامێكى ساده و ئاسانمان بۆ ئێوه پێيه." واته ئه‌و شته‌ى كه ئێستا به‌به‌رچاوى ئێمه‌دا ڕاده‌برێ.
دێر شپيگل: حزبه‌كه‌ى ئێوه، حزبى ديموكرات، خه‌بات ده‌كا بۆ مامهڵهكردن له‌گه‌ڵ سياسه‌تكارانى وه‌ك دۆناڵد ترامپ. ئه‌مه‌تان له چى؟
ئۆلبرايت:
من باوه‌ڕم وايه ئه‌و گرێبه‌سته كۆمه‌ڵايه‌تييه‌ى كه كۆمه‌ڵگه‌كانى ئێمه‌ى پێكه‌وه ده‌به‌سته‌وه، شكێنراوه. خه‌ڵك وازيان له هه‌ندێ مافى تايبه‌تيى خۆيان ده‌هێنا تا ده‌وڵه‌ت بيانپارێزێ و هه‌ندێ خزمه‌تى ديكه‌یشيان پێشكه‌ش بكا. له‌و ساڵانه‌دا، ئه‌وه‌ى ڕووی داوه، هيچ كام له‌و دوو لايه‌نه (خه‌ڵك و ده‌وڵه‌ت) به به‌شى خۆى له‌و سازش و ساتوسه‌ودايه پابه‌ند نه‌بووه. ده‌وڵه‌ت هاووڵاتييه‌كانى خۆى فه‌رامۆش كردوون و هاووڵاتيانيش خۆيان له باجدان ده‌دزنه‌وه و حه‌زيان لێيه وه دواى پۆپۆليسته‌كان بكه‌ون. من ئێسته پێم وايه كه ده‌بێ كار بكه‌ين چۆن گرێبه‌ستى كۆمه‌ڵايه‌تى بۆ جۆرێكى بێگه‌ردى گرێبه‌ست بگه‌ڕێنينه‌وه كه هه‌ر دوو لايه‌ن بزانن، چ بكه‌ن و چ نه‌كه‌ن. حاڵى حازر ئێمه له سه‌رده‌م و قۆناغێكداين كه هه‌م ئه‌وپه‌ڕى چه‌پ و هه‌م ئه‌وپه‌ڕى ڕاست سووديان له‌و دابه‌شبه‌ندى و نادڵنيايیيانه وه‌رگرتووه و كار بۆ قووڵكردنه‌وه‌ى ئه‌و هه‌راسانى و دابه‌شبه‌ندييانه ده‌كه‌ن.
دێر شپيگل: وه‌ك وه‌زيرى ده‌ره‌وه له كاربگێڕيى كلينتۆندا، كاتێ له 2000دا سه‌رى كۆرياى باكوورت دا، له نزيكه‌وه سيسته‌مێكى فاشيستيت دى. تۆ له‌گه‌ڵ باوكى "كيم جۆنگ ئۆن"دا كۆ بوويته‌وه و 12 كاتژمێر پێكه‌وه قسه‌تان كرد. تۆ چ له پيۆنگ يانگ فێر بووى؟
ئۆلبرايت:
باشه، پێش هه‌موو شتێ، به‌ڕاستى و ڕاشكاوانه ئێمه شتێكى ئه‌وتۆمان له‌باره‌ى ئه‌و ڕژێمه‌وه نه‌ده‌زانى. من زۆر جاران گوتوومه و له ڕاستيشدا ماڵباتى حوكمڕانى كيم، يه‌كێكه له ماڵباته فاشيسته‌كان. ئه‌وان له‌وێ چيیان كردووه؟ پێش هه‌موو شتێ، هه‌قايه‌تێك ده‌گێڕنه‌وه كه ئه‌وان له لايه‌ن جيهانه‌وه په‌لامار ده‌درێن و، له‌م سۆنگه‌يه‌وه توانيويانه پرۆپاگه‌نده بۆ ته‌ريكخستنه‌وه و برسيكردنى گه‌له‌كه‌ى خۆيان به‌ته‌واوى به‌كار بهێنن و له هه‌مان كاتدا به شان و باڵى خۆياندا هه‌ڵبڵێن. "كيم جۆنگ"ى دووه‌م، پياوێكى زيره‌ك و كه‌سايه‌تييه‌كى باڵكێش بوو. جۆره ڕوویه‌كى ڕه‌نگاوڕه‌نگى ئه‌وتۆى هه‌بوو كه ده‌با ده‌رهێنه‌رێكى فيلمى لێ ده‌رچووبايه. ئه‌و هه‌موو شتێكى له‌باره‌ى ئه‌و كه‌سانه‌وه ده‌زانى كه خه‌ڵاتى ئۆسكاريان له ئاهه‌نگى دابه‌شكردنى ئۆسكاردا بردۆته‌وه.
دێر شپيگل: "كيم جۆنگ"ى دووه‌م به‌په‌رۆشه‌وه ده‌يه‌ويست سه‌رۆك كلينتۆن ببينێ. له‌به‌ر چ ئه‌و ديمانه‌يه نه‌كرا- به‌پێچه‌وانه‌ى كۆبوونه‌وه‌ى نێوان ترامپ و كيم؟
ئۆلبرايت:
له‌و ده‌ميدا، سه‌رۆك كلينتۆن قووڵ ڕۆ چووبووه نێو ئاخاوتنه‌كانى ئاشتيى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاسته‌وه. ديماهييه‌كه‌یش كلينتۆن سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو و كاتيشى له به‌رده‌مدا نه‌مابووه‌وه. لێ ئێمه له ماوه‌ى دوو ويلايه‌تى سه‌رۆكايه‌تيدا، مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ كۆرياى باكوور له نێوان 1993 و 2000دا كردووه. پيۆنگ يانگ هه‌ڕه‌شه‌ى كشانه‌وه‌ى له په‌يماننامه‌ى بڵاونه‌بوونه‌وه‌ى چه‌كى نوكلياریى ده‌كرد و پاشان له‌و په‌يماننامه‌يه كشايه‌وه. ئێمه بۆ مامهڵهكردن له‌گه‌ڵ به‌رنامه‌ى نوكلياريى كۆرياى باكوور، كه‌وتينه گفتوگۆ بۆ گه‌يشتن به ڕێككه‌وتننامه‌يه‌كى چوارچێوه‌يى؛ كه‌ناڵه‌كانى پێوه‌نديكردنمان له هه‌موو ئاسته‌كاندا كراوه بوون. سه‌رۆك كلينتۆن ده‌يگوت به‌دڵنيايیيه‌وه له قۆناغێكدا سه‌ر له پيۆنگ يانگ ده‌ده‌م.
دێر شپيگل: جۆرج ده‌بليۆ بۆش به سه‌رۆككۆمار هه‌ڵبژێردرا و كۆرياى باكوور خرايه نێو "ته‌وه‌ره‌ى شه‌ڕه‌وه." سێ ساڵ دواتر، كۆرياى باكوور يه‌كه‌مين بۆمبى نوكلياریى خۆى جه‌ڕباند و تاقی كرده‌وه.
ئۆلبرايت:
لێ كاتێ ئێمه كارمان جێ هێشت، كۆرياى باكوور هيچ چه‌كێكى نوكلياریى نه‌بوو. هه‌ندێ مادده و كه‌ره‌سته‌ى زيانبه‌خشى هه‌بوون- ئێمه هزرمان ده‌كرد به‌شى يه‌ك يان دوو بۆمبان بكا- نه‌ك ICBM، واته مووشه‌كى دوورهاوێژ كه كڵاوه‌ى نوكلياریى هه‌بێ.
دێر شپيگل: كيم جۆنگ ئۆن له كۆبوونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ سه‌رۆك ترامپدا به‌ڵێنى داوه كه كۆتايى به به‌رنامه نوكليارييه‌كه‌ى بهێنێ. پێت وايه كۆرياى باكوور ڕاست بكا و جێگه‌ى به‌قا بێ؟
ئۆلبرايت:
ده‌بێ نيزامێكى سه‌ربه‌خۆى پشتڕاستكردنه‌وه هه‌بێ. گرنگ نييه ئه‌و نيزامه چۆنچۆنى ده‌بێ و چ ده‌بێ. ئێمه ده‌بێ "نه‌بوون به خاوه‌نى چه‌كى نوكليارى" پێناسه بكه‌ين و چوارچێوه‌كانى پرۆسه‌ى پشتڕاستكردنه‌وه ديارى بكه‌ين. بۆيه كارێكى شێتانه‌يه كه سه‌رۆك ترامپ ڕێككه‌وتننامه نوكليارييه‌كه‌ى ئێرانى تووڕ هه‌ڵدا، كه پرۆسه‌يه‌كى پشتڕاستكردنه‌وه‌ى زۆر پته‌وى هه‌يه.
دێر شپيگل: تۆ پێت وايه هيچ ده‌رفه‌تێك ماوه كه ڕێككه‌وتننامه‌ى نوكليارى له‌گه‌ڵ ئێراندا له نه‌مان بپارێزێ؟
ئۆلبرايت:
ئومێدم وايه، ڕزگار بكرێ و من ڕوونم كردۆته‌وه كه من پشته‌وانى ئه‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه بووم، كاتێ كه دانوستاندنى له‌سه‌ر ده‌كرا. ئه‌وه‌یش ده‌زانم كه ناكرێ هه‌موو شتێ به يه‌كجار ببڕێندرێته‌وه.
دێر شپيگل: وێڕاى ئه‌مه‌یش ئه‌م ڕێككه‌وتننامه‌يه ئێرانى له په‌لهاوێشتن و فراوانكردنى بازنه‌ى نفووزى خۆى له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستدا ڕانه‌گرت. داخوا ترامپ ڕاسته، كه ده‌ڵێ ئێمه ئه‌وروپييه‌كان ساده و ساويلكه‌ين كاتێ قسه دێته سه‌ر نياز و مه‌رامه‌كانى تاران؟
ئۆلبرايت:
من نه‌مگوتووه ساويلكه. ئێران په‌لوپۆ بۆ زۆر جێگه ده‌هاوێ: بۆ حه‌ماس له فه‌ڵه‌ستين، بۆ حزبوڵڵا له لوبنان، بۆ يه‌مه‌ن. هه‌ندێ ترس و نيگه‌رانى هه‌ن كه پاساوى خۆيان هه‌يه. لێ كشانه‌وه‌ى ئێمه له‌و ڕێككه‌وتننامه‌يه، وا ده‌كا مامه‌ڵه‌ى ئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌و په‌لهاوێشتنه‌ى ئێران سه‌ختتر و زۆر ئاڵۆزتر ببێ.
دێر شپيگل: كێشه و ناكۆكى له‌سه‌ر ڕێككه‌وتننامه‌كه‌ى ئێران، تاكه كێشه و ناكۆكیى نێوان ئه‌وروپا و كاربگێڕيى ترامپ نييه. ترامپ جه‌نگێكى بازرگانى له دژى يه‌كێتيى ئه‌وروپا ده‌كا. ئه‌و له‌باره‌ى دۆستانه‌وه وه‌ك دوژمن و نه‌يار ده‌دوێ. وێده‌چێ هيچ شتێ له تووڕه‌يیى ترامپ كه‌م نه‌كاته‌وه. داخوا ئێمه كۆتايیى ديپلۆماسى ده‌بينين؟
ئۆلبرايت:
نه‌خێر، من پێم وا نييه. ئێمه هه‌موومان وڵاتگه‌لێكى ديموكراتين و له‌م ڕۆژ و هه‌فتانه‌ى دواييدا هه‌ندێ ئه‌ندامى ئه‌نجومه‌نى نوێنه‌ران و ئه‌نجومه‌نى سينات هاتوونه‌ته پێشه‌وه و ده‌يانه‌وێ ده‌سه‌ڵاته‌كانى سه‌رۆك له‌باره‌ى سياسه‌ته‌كانى بازرگانييه‌وه كه‌م بكه‌نه‌وه. هێشتا ئێمه ئامرازى ڕاستكردنه‌وه و به‌ڵانسڕاگرتنمان هه‌يه. لێ ئه‌وه‌ى من سه‌غڵه‌ت ده‌كا ئه‌وه‌يه، كه هێشتا خه‌ڵك به شێوه‌يه‌كى ڕووكه‌شییانه سه‌يرى ئه‌و كێشانه ده‌كه‌ن له برى ئه‌وه‌ى بيانه‌وێ به‌ڕاستى گيروگرفته‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن.
دێر شپيگل: بهردهوام ترامپ په‌لامارى ئه‌ڵمانيا و حكوومه‌تى ئه‌ڵمانى ده‌دا. له كۆبوونه‌وه‌ى گرووپى-7 له كه‌نه‌دا، ترامپ، ستاربێرست*ى بۆ لاى مێزى مێركل تێ هه‌ڵدا و گوتى: "به من مه‌ڵێ، شتێكم پێ نه‌داون." چ ستراتيژیيه‌كى باش هه‌يه بۆ مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پياوێكى له‌م بابه‌ته؟
ئۆلبرايت:
خويا و ڕوونه پێوه‌نديى كه‌سايه‌تى له نێوان سه‌رۆكى ده‌وڵه‌تان و حكوومه‌تاندا، جياوازييه‌كى هه‌يه. لێ بۆ سياسه‌تى ده‌ره‌كى، نابێ له‌سه‌ر بنه‌ماى كه‌سايه‌تى دابمه‌زرێ. ته‌نانه‌ت له ساته‌وه‌ختى جه‌نگى سارددا، خه‌ڵكێك هه‌بوون كه به‌ڕاستى له‌باره‌ى ئه‌و ڕاستييه‌وه ده‌دوان كه گرنگه له‌سه‌ر ئاستى ديكه پێوه‌ندى له‌گه‌ڵ يه‌كێتيى سۆڤيه‌تدا هه‌بێ. جيهان له بارێكى بێسه‌روبه‌ريدايه، لێ من پێم وايه ميكانيزمگه‌لێك هه‌ن كه ياريده‌ى وتووێژ و گفتوگۆ ده‌ده‌ن له‌سه‌ر ئاستێكى ديپلۆماتى و ته‌كنيكيدا.
دێر شپيگل: لێ چ ده‌كه‌ى له‌گه‌ڵ سه‌رۆكێكدا كه بێزى له دامه‌زراوه‌گه‌لێكى نێونه‌ته‌وه‌يیى وه‌ك ڕێكخراوى بازرگانيى جيهانى يان ناتۆ ببێته‌وه؟
ئۆلبرايت:
هێشتا زۆر خه‌ڵك هه‌ن كه بڕوايان وايه سياسه‌تى ده‌ره‌كيى ئه‌مريكا له ماوه‌ى چوار ساڵدا ديارى ده‌كرێ. لێ ئه‌وه وا نييه. ئێمه ماوه‌ى 70 ساڵه پێوه‌ندييه‌كى باشمان له‌گه‌ڵ ئه‌وروپادا هه‌بووه و، هه‌ميشه ئه‌و پێوه‌ندييانه هاوشێوه نه‌بوون و خوار و ژووريان تێ كه‌وتووه و، به هه‌مان شێوه ده‌كرێ سه‌يرى كاربگێڕيى ئێستاى ئه‌مريكا بكرێ. له ساى ئه‌م سه‌رۆكه‌دا، پێوه‌ندييه‌كانى ئه‌وديو- ئه‌تله‌نتى به قۆناغێكى سه‌ختدا تێ ده‌په‌ڕن، لێ من پێم وا نييه ئێمه واز له‌و پێوه‌ندييانه بهێنين، به‌ڵكه بهردهوام ده‌بن.
دێر شپيگل: سه‌رۆك ترامپ داوا له هاوپه‌يمانه ئه‌وروپييه‌كانى ده‌كا كه زێتر پابه‌ندى به‌ڵێنه‌كان ببن و زێتر به‌شدارى له بوودجه‌ى ناتۆدا بكه‌ن، له كاتێكدا له‌گه‌ڵ سه‌رۆكى ڕووسى، ڤلاديمیر پووتيندا ئاسووده‌يه. تۆ ناترسيت ناتۆ هيچ سه‌روكارێكى به ته‌ناهى و ئاسايشى ئه‌وروپييه‌وه نه‌مێنێ؟
ئۆلبرايت:
سه‌ربارى ئه‌و ناكۆكييه‌كانى ئێسته، ناتۆ وه‌ك دامه‌زراوه‌يه‌كى هه‌ره گرنگ و هه‌مه‌جۆرى جيهان ده‌مێنێته‌وه. هه‌ر ئه‌ندامێكى ئه‌و هاوپه‌يمانێتييه پێشتر ڕازی بووه كه به لايه‌نى كه‌مه‌وه 2%ى كۆى داهاتى نه‌ته‌وه‌يیى خۆى بۆ بوارى به‌رگرى خه‌رج بكات. سه‌رۆك ترامپ له پێداگرتن له‌سه‌ر ئه‌م ستاندارد و پێوه‌ره، قسه‌ى سه‌رۆكه‌كانى پێش خۆى و سه‌ركرده‌كانى ناتۆ دووباره ده‌كاته‌وه. هه‌روابێته‌وه هيچى تێدا به‌سته نييه كه سه‌رۆكى وڵاتان و حكوومه‌ته‌كانى ئه‌وروپا له‌گه‌ڵ سه‌رۆكى ڕووسيا كۆ ببنه‌وه. كارێكى ژیانییه سه‌ركرده‌كان له هه‌ر دوو به‌رى ئه‌تله‌نتيدا به‌ڵێن دووپات بكه‌نه‌وه كه پێكه‌وه هاريكاریى يه‌كتر بكه‌ن و شه‌ريكايه‌تييه‌كى پڕبه‌رهه‌م بكه‌ن. هاوپه‌يمانێتيى ناتۆ ئه‌و ده‌مه به‌هێز و خورت ده‌بێ، كه ڕايه‌ڵكه‌كانى دۆستايه‌تى و متمانه‌به‌يه‌كتركردن له نێوان ئه‌ندامه‌كانيدا هه‌بێ.
دێر شپيگل: ئاسايش و سه‌قامگيريى ئه‌وروپى له چه‌ندين قۆڵ و به‌ره‌دا ڕووبه‌ڕووى ئالينگارى بووه‌ته‌وه- له لايه‌ن ڕووسياوه، به هۆى كۆچكردنه‌وه، به هۆى جه‌نگى سوورياوه؛ ده‌كرێ ليسته‌كه درێژ بكرێته‌وه. ئايا ناتۆ به‌گشتى له‌م سيناريۆيه‌دا ڕۆڵێكى هه‌یه؟
ئۆلبرايت:
ناتۆ بۆ به‌رگریكردن له ده‌وڵه‌ته ئه‌ندامه‌كانى له هه‌ڕه‌شه‌گه‌لێكى ئاسايش، جا چ ڕاسته‌وخۆ بن يان ناڕاسته‌وخۆ، نوێ بن يان كۆن، به مه‌زهه‌بى خۆیدا چۆته‌وه. ناتۆ ڕۆڵيكى ڕوونى هه‌يه له پاراستنى ئه‌ندامه‌كانى خۆى له هه‌ر ده‌ستدرێژييه‌كى ڕووسيا و له بنكۆڵكردنى هه‌ر هه‌ڕه‌شه‌يه‌كى تيرۆريزمى جيهانى و هێرش و په‌لامارى سايبه‌رى. به هه‌ر حاڵ، ناتۆ وه‌ك هاوپه‌يمانێتييه‌كى سه‌ربازى، ده‌ست له پرسه‌كانى سياسه‌تى مه‌ده‌نى وه‌رنادا- له بابه‌تى كۆچكردن- كه ڕاسته‌وخۆ پێوه‌نديى به حكوومه‌ته نيشتمانييه‌كان و يه‌كێتيى ئه‌وروپاوه هه‌يه.
دێر شپيگل: داخۆ پێت وايه پێوه‌نديى نێوان ترامپ و پووتين مه‌ترسییه‌كه بۆ سه‌ر ئه‌وروپا؟
ئۆلبرايت:
من چاوه‌ڕێمه له كۆبوونه‌وه‌ى لووتكه‌ى برۆكسلدا، سه‌رۆك ترامپ و سه‌ركرده‌كانى ديكه‌ى هاوپه‌يمانێتيى ناتۆ كاتى ئه‌وه‌يان هه‌بێ گفتوگۆ له‌سه‌ر ڕێبازێكى هه‌ماهه‌نگی بۆ كراو له‌باره‌ى بابه‌تى جياجياى هاوپێوه‌ند به ڕووسياوه بكه‌ن. ئومێدم وايه كه ئه‌و سه‌ركردانه له‌سه‌ر پشتيوانيكردن له سه‌روه‌ريى ئۆكراینا، له‌سه‌ر كۆتاييهێنانێكى دانوستان له‌سه‌ركراو بۆ جه‌نگى سووريا و له‌سه‌ر به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ده‌ستێوه‌ردانى ڕووسيا له هه‌ڵبژاردنه ديموكراتييه‌كاندا ڕێك بكه‌ون.
دێر شپيگل: تۆ دۆستى "يۆشكا فيشر"ى وه‌زيرى پێشووى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌ڵمانیاى، ئه‌و ده‌ڵێ ئێمه ناتوانين هاوپه‌يمانێتيى ئه‌مبه‌ر و ئه‌وبه‌رى ئه‌تله‌نتى چيديكه ده‌سته‌به‌ر بكه‌ين. ڕاوێژكارى ئه‌ڵمانيا، ئه‌نگێلا مێركل ده‌ڵێ، ئێمه چيديكه پشت به ئه‌مريكا نابه‌ستين. ئايا ئه‌وانه نيشانه‌ى داڕمانى پێوه‌ندييه‌كانى ئه‌مبه‌ر و ئه‌وبه‌رى ئه‌تله‌نتى نين؟
ئۆلبرايت:
خراترين شت ئه‌وه‌يه كه له ئێستاوه ده‌ست له هه‌موو شتێ بشۆى، وا نييه؟ يۆشكا فيشه‌ر يه‌كێكه له دۆسته خۆشه‌ويسته‌كانم و من زۆرى پێ سه‌رسامم. هيچ زيانێكى تێدا نييه هۆشداريى له‌م جۆره بدرێ؛ ده‌ق وه‌ك كتێبه‌كه‌ى من خه‌ڵك ئاگادار ده‌كاته‌وه و هۆشدارى ده‌دا، چونكه من پێم وايه خه‌ڵك پێويستيان به‌وه هه‌يه كه ئاگايان له نابه‌رده‌واميى پێوه‌ندييه‌كان هه‌بێ و دواتر چ ده‌قه‌ومێ و چ ڕوو ده‌دا. لێ ئه‌و شته‌ى كه ئێستا ڕوو ده‌دا، به‌وه چاره‌سه‌ر نابێ كه بڵێی: "هه‌موو شتێ كۆتايى هاتووه." يه‌كێتيى ئه‌وروپا، كۆمه‌ڵێك كێشه‌ى ناوخۆيیى هه‌يه. بۆ نموونه هه‌نگاريا و پۆلۆنيا چۆن ڕه‌فتار ده‌كه‌ن و ده‌بێ چ بنيادێك بۆ مامهڵهكردن له‌گه‌ڵ ئه‌و دوو وڵاته‌دا به‌كار بهێندرێ. زۆر له ئه‌وروپييه‌كان نيگه‌ران بوون، كاتێ كه ئۆباما گوتى ئێمه لێره به‌دواوه ته‌كه‌ز ده‌كه‌ينه سه‌ر ئاسيا و، من هه‌ميشه و بهردهوام گوتوومه ئه‌مريكا تاكڕه‌و و تاقانه نييه. ئێمه هێزێكى هه‌ردوو ئۆقيانووسى ئه‌تله‌نتيكى و هێمن- پاسيفيك-ين.
دێر شپيگل: ئايا تۆ نيگه‌ران بووى كه ترامپ ته‌نانه‌ت سووكايه‌تى به هاوپه‌يمانه هه‌ره نزيكه‌كانى خۆيشى ده‌كا، وه‌ك سه‌رۆكوه‌زيرانى كه‌نه‌دا، جۆستين ترۆدۆ، كه پێى گوت "كه‌سێكى زۆر نادڵسۆز و لاوازه؟"
ئۆلبرايت:
ڕه‌فتارى وا خزمه‌ت ناكا. من زۆر به‌وه سه‌غڵه‌ت بووم. من هه‌رگيز ڕه‌فتارى وام له هيچ سه‌رۆكێكى ئه‌مريكى نه‌بينيوه. من له كۆنفڕاسێكدا كاتى خۆى كه وه‌زيرى پێشووى ده‌ره‌وه‌ى كه‌نه‌دا، لويد ئه‌كسۆرتى، به‌ڕێوه‌ى ده‌برد به‌شدار بووم. له‌و كۆنفڕانسه‌دا، من به ده‌رزيله‌يه‌كه‌وه ئاڵاى كه‌نه‌دام به به‌رۆكى خۆمه‌وه كردبوو. به لاى منه‌وه كه‌نه‌دييه‌كان باشترين هاووڵاتیى نێونه‌ته‌وه‌يين. ئه‌وان له ئۆپه‌راسيۆنه‌كانى ئاشتيسازى به‌شدارييان كردووه و كارێكى ئێكجار زۆريشيان بۆ دادگه‌ى نێونه‌ته‌وه‌يیى جينايى و بۆ هه‌ڵگرتنه‌وه‌ى مينه چێندراوه‌كان كردووه و گه‌لێ شتێكى ديكه‌ى له‌م بابه‌ته. ئه‌وان خه‌ڵكێكى جوان و به‌ڕێزن و باشترين هاوپه‌يمانى ئێمه‌ن و سنوورێكى 3000 ميلمان له‌گه‌ڵياندا هه‌يه و له‌م سه‌رينه‌وه هيوام وايه ئه‌م كاره به‌دوايى بێ.
دێر شپيگل: وێده‌چێ ڕۆژ به ڕۆژ ڕه‌وشه‌كه به‌گشتى سه‌ختتر و ئاڵۆزتر ببێ، لێ هێشتا ئێوه ناترسن و بێئومێد و وه‌ڕس نه‌بوون.
ئۆلبرايت:
جيهان له‌نێو بێسه‌روبه‌ريدايه، لێ له ڕوانگه‌ى زانستى سياسەته‌وه، كاتێكى باڵكێشيشه. داموده‌زگه ڕۆژاواييیه‌كان، وه‌ك ئه‌و خه‌ڵكانه‌ى له ته‌مه‌نى 70 ساڵيدان، پێويستيان به كه‌مێ خۆنوێكردنه‌وه هه‌يه. له‌وانه‌يه كاته‌كه‌ى هاتبێ. ئه‌وه‌ى ئێمه ده‌مانه‌وێ، مێشك و زه‌ينێكى هه‌ره باشه كه هه‌وڵ بدا گرفته‌كانى سه‌ده‌ى 21ه‌م چاره‌سه‌ر بكا.
دێر شپيگل: لێ داخوا ئێمه كاتێكمان به‌ده‌سته‌وه ماوه، كه هاوپه‌يمانێتيى ئه‌مديو و ئه‌وديوى ئه‌تله‌نتى به‌ره‌و خراپبوون ده‌چێ و، له‌و لاوه‌یش چين ڕاست ده‌بێته‌وه و ڕۆژ به ڕۆژ به‌نفوووزتر و به‌هێزتر ده‌بێ؟
ئۆلبرايت:
پێم وايه ده‌قاوده‌ق ئه‌و شته‌يه كه ده‌بێ سه‌رنجى بده‌ينێ.
دێر شپيگل: داخوا ترامپ له 2020دا هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه؟
ئۆلبرايت:
من ده‌زانم چم ده‌مه‌وێ و هيواى چ ده‌خوازم، به‌ڵام من هيچ ئايديا و هزرێكم له‌م باره‌وه نييه.
- ستاربێرست Starburst – ئه‌ستێره‌ى گه‌ش. ناوى بازرگانيى شيرناتييه‌كه كه شێوه‌ى چوارگۆشه‌يه و تامى ميوه دەدات.