تێڕوانینی باو بۆ گەندەڵی، پێناسەیەکی بەم چەشنە بۆ ئەو پەتایە دەکات: "گەندەڵی بریتییە لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات و پلە و پۆست بۆ بەرژەوەندیی کەسێکی دیاریکراو، دۆستان و خزموکەسان." هەروەها، دەکرێت بە ڕێگەی وەرگرتنی بەرتیل لە کەس یان کەسانی خاوەن پلە لە ناو دەسەڵات یان لە دامەزراوەیەکدا بێت، بۆ ئەوەی کارەکانی "باش بەڕێوە بچن." بەرتیلوەرگرتن، گوشارهێنان، خزمسالاری و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات لە کاردا، نموونەی زەقی ئەو دۆڵپایەن.

دیارە ئەم واتا یاسایییە، لە جیهانی ئەمڕۆدا ڕوو لە سیاسەتوانان دەکات، بەڵام تەنیا بواری سیاسەت ناگرێتەوە، بەڵکوو پانتاییی ڕۆژنامەوانییش لەمەیان بەدەر نییە. بەپێی پێناسە سەلمێنراوەکانی جیهانی ڕاگەیاندن، "ڕۆژنامەوان بریتییە لەو کەسە، کە کار لەسەر ڕووداو دەکات، بابەت کۆ دەکاتەوە و، بەپێی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانی، لە ئامرازەکانی ڕاگەیاندنی گشتیدا بڵاویان دەکاتەوە."

بێ شک، ئەم کارەی ڕۆژنامەوان، دەبێ لەسەر بنەما و پێودانگە باوەکانی ناو جیهانی ڕاگەیاندن بێت. دەبێ بێلایەنی، بوونی ئەخلاقی ڕۆژنامەوانی و هاوسەنگی لە کاری ڕاگەیاندندا، پشتیوان و چەکی هەرە سەرەکیی ئەو لە کارەکانیدا بێت. تێکەڵنەکردنی حەز یان تووڕەییی خۆی لە کارەکانیدا، یەکێکە لە پێناسە سەرەکییەکان.

بەڵام ئەزموونی چەند سەد ساڵەی ڕاگەیاندن ئەوەیشی دەرخستووە، کە سەرەڕای بوونی ئەم پێناسە و پێوەرانە، چەواشەکاری و شێواندنی پیشەی ڕۆژنامەوانی لە لایەن بەشێک لە ڕۆژنامەوانانەوە، بووه‌تە هەڕەشەیه‌ك بۆ ‌سەر گەیاندنی زانیاریی دروست و پیشەکە. لە کردەوەیشدا، بووه‌تە هەڕەشەیەکی ترسناک بۆ سەر ئازادیی ڕادەربڕین و نووسین. ئاکامەکەیشی ئەوە دەبێت، کە بەڕەڵایی و نابەرپرسیارەتی، بە ناوی ئازادییەوە دەرخواردی هاووڵاتیان دەدات.

ڕۆژنامەوانیی سوور

ڕوژنامەوانیی سوور، بریتییە لەوەی کە ڕۆژنامەوان لە بەرامبەر دەسەڵاتدا ملکەچ و چاولەدەستە و، چاوی لە "کەرەم و لوتفی" دەسەڵاتدارانە، کە "پاداش" وەربگرێت. بەرتیلوەرگرتن، نووسین بە دڵی بەرپرسان، وەرگرتنی کەرەسەی کار، یان ژیان لەژێر ناوی "دەسخۆشانە"، بەڕێوەبردنی ئه‌و وتووێژانه‌ی كه‌ پێشوه‌خت پرسیاره‌كانیان  ئاماده‌ كراون، پانکردنەوە و ڕاخستنی فەرشی سوور بۆ پلەبەرزەکان، کڕووزانەوە لە لای بەرپرسان کە تا ئێستا "هیچیان بۆ نەکردووم"، چاولەدەست و ...، هەندێک نموونەی گەندەڵین لە کاری ڕۆژنامەوانیدا.

زاراوەی سوور، لە فەڕشی سوورەوە هاتووە. کاتێک سەرکۆمار یان پایەبەرزی وڵاتێک سەردانی وڵاتێکی تر دەکات، هەر لە کاتی دابەزینی لە فڕۆکەوە، فەڕشێکی سووری بۆ ڕادەخەن و سەرکۆمار یان پایەبەرزە دەوڵەتییەکان، بەسەریدا دەڕۆن. گواستنەوەی ئەم شانۆ سوورە بۆ ناو جیهانی ڕۆژنامەوانی، لەوەوە هاتووە کە ڕۆژنامەوان بۆ "خۆدەرخستن"، "نانپەیداکردن"، گەییشتن بە "پلەی باش و باشتر" و "وەرگرتنی دەسخۆشانە" لە کارەکەیدا، مل بۆ ویست و داخوازیی دەسەڵاتدارێک بدات تا بە شتێک بگات، بەڵام لە بەرامبەریشدا، دەبێ ڕاپۆرت، دەنگوباس و وتووێژەکانی، بە دڵی بەرتیلدەر بن. بەشێک لە ڕۆژنامەوانانیش بەم شێوەیە کەڵک لە کەرەسە و دەسەڵاتی ڕاگەیاندن وەردەگرن و، بنەمای کاریان لەسەر ڕاخستنی فەڕشی سوورە.

ڕۆژنامەوانیی هیپۆکراسی (Hypocrisy)

هیپۆکراسی، "دووڕوویی" یان "ساختەچی"، بریتییە لەوە، کە کەسێک باس، لێدوان و هەندێک داواکاری بۆ ئەوانی تر دێنێتە گۆڕێ، بەڵام خۆی جێبەجێیان ناکات. واتە بانگەشە بۆ ئەخلاقی ڕۆژنامەوانی بکات، بەڵام لە کردەوەدا ڕەفتاری پێچەوانە بنوێنێ. شێواندنی ئامار و ڕاستییەکان، بەشێکی تری ئەم چەشنە ڕۆژنامەوانییەیە. ئەم شێوە ڕۆژنامەوانییە، بە شتێکی لە ڕادەبەدەر نائەخلاقی ناو دەبردرێت. درۆکردن و دانی بەڵێنیی نابەجێ، هاوهەستینواندن، دووڕوویی و ساختەبازی، هەروەها بە گوتن شتێک و، لە کردەوە و نهێنیدا ئەنجامدانی شتێکی تر، لە تایبەتمەندییە سەرەکییەکانی ڕۆژنامەوانیی هیپۆکراتییە.

ڕۆژنامەوانیی زەرد

بەو شێوە کارە لە ڕۆژنامەوانی دەگوترێ، کە سنوووری بنەما ئەخلاقییەکانی ڕاگەیاندن دەبەزێنێت و دەچێتە ناو ورد و درشتی ژیانی شەخسییه‌وه‌، وەکو پرسی لەقاودان، تاوانبارکردنی کەسێک بە کێشەیەکی سێکسی، یان پەنابردنە بەر بابەتی هەستیار. ئەم چەشنە "ڕۆژنامەوانی"یە، بە "not quite libel – ناوزڕاندنێکی ناتەواو"یش ناوی دەرکردەوە.

لە ساڵانی ١٨٩٥ تا ١٨٩٨، هەندێ ڕۆژنامە لە ئەمریکا، بۆ ئەوەی تیراژیان بەرز بکەنەوە، دەنگوباسیان چەواشە و هەستیار دەکرد. هەر ئەو کات ڕۆژنامەکانی نیۆیۆرک بۆ ئەم چەشنە کردەوانە، دەستەواژەی "ڕۆژنامەوانیی گاڵتەجاڕیی زەرد"یان داهێنا. نووسینی سەردێڕی سەیروسەمەرە و هەستیار، زەقترین لایەنی دیاری ڕۆژنامەوانیی زەردە. سەردێڕی زل و نەخشاو، بەڵام ناوەڕۆکێکی لاواز و سووک، تا سەرنجی خوێنەر ڕابکێشێت. ئەم چەشنە ڕۆژنامەوانییە لە جیهانی ڕاگەیاندندا، بە ناپیشەیی و نائەخلاقی ناو دەبردرێت.

بەزاندنی سنووری کەسەکان و ئاوێتەکردنی هەواڵ دەگەڵ پرس و کێشەی شەخسی، یان دۆزینەوەی خاڵی لاواز و نەرێنیی کەس و کەسایەتییەکان، چڕکردنەوەی گشت هەوڵەکان بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی تیراژی ڕۆژنامە، جا بە هەر شێوەیەک بێت، چەنەبازی و ڕاکێشانی خوێنەر بۆ شوێنێک کە هیچ پەیوەندییەکی بە باسەکەوە نەبێت، هەڵخەڵەتاندنی خوێنەر و نوقمکردنی لە جیهانی بەڵام و ئەگەرەکاندا، ئاڕاستەیەکی دیکەی ئەو شێوە کارەیە. لە چاپەمەنیی زەرددا، نە هەڵسەنگاندنێکی ماقووڵ هەیە و نە خوێنەر بەرەو دیالۆگێکی ئەقڵانی هان دەدات. سەرگەرمکردن و فریودان، دوو بنەمای کاری ڕۆژنامەوانیی زەردن. ڕۆژنامەوانیی زەرد، دەکرێ پۆپۆلیزمی ڕۆژنامەوانییشی پێ بگوترێ.

ڕاگەیاندنێک کە ئەقڵی خوێنەر بە ئامانج بگرێت و، له‌ ڕێگەی زانیارییەوە، هزری چالاک و دەوڵەمەند بکات، دەتوانێت دەروی گەلێک گرینگ لە دیالۆگ و بەرپرسیارەتی لە کۆمەڵگەدا بگێڕێت، بەڵام ڕۆژنامەوانیی زەرد، خەریکی "ڕاوه‌خوێنەر"ە، جا بە هەر شێوەیەک بێت.

ڕاگەیاندن و هاووڵاتیان

ڕاگەیاندن لەبەر ئەوە هاتۆتە کایەوە، کە بە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی زانیاری و دەنگوباسەوە، خزمەت بە هاووڵاتیان بکات. هەر لەبەر ئەوە، دەبێ بیر لەو چەشنە ڕاگەیاندنە بکرێتەوە، کە هاووڵاتیان بتوانن باشترین بڕیار بدەن و بە شێوەیەکی پاک، بیر بکەنەوە. فلیکس فرانکفۆرتێر، لەم بارەیەوە دەڵێت: "ئازادیی چاپەمەنی ئامانج نییە، بەڵکوو کەرەسەیەکە بۆ گەییشتن بە کۆمەڵگەیەکی ئازاد." چاپەمەنیی ئازاد ، بە نۆرەی خۆی، دەتوانێت باشترین یارمەتیدەر بێ بۆ ئەوەی گیانێکی بەهێز، سەقامگیر و دیموکرات بێنێتە کایەوە. ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی (دەسەڵاتی چوارەم) بە "باسکی درێژی دیموکراسی"یش ناو دەبردرێت.

دەسەڵاتی چوارەم، سەربەخۆ لە دەسەڵاتی سیاسی، ئەو بەرپرسیارەتییەی لەسەر شانە، تا بە ڕێگەی ئاشکراکردن، ڕاستگۆیی، توێژینەوەی دەستپاکانە، هەروەها بڕوای ئەو دەسەڵاتە بە مافی خەڵک بۆ زانین، پەرە بە کارەکانی بدات. کاتێ هاووڵاتیان دەنگوباس و ڕاپۆرتی لایەنگرانە دەبیسن، کارتێکەریی نەرێنی ده‌كاته‌ سه‌ر متمانەیان، چونکە هاوسەنگییەک لە کارەکەدا نابینن. کاتێک بیر لە ئازادیی ڕادەربڕین و نووسین دەکرێتەوە، دەبێ بیر لەوەیش بکرێتەوە، کە دەبێ باشترین ڕاگەیاندنکارمان هەبن. لەبەر ئەوە، دەبێ متمانە، بەرپرسیارەتی و ئەخلاق، مەرجی بنەڕەتی بن لە کاری ڕۆژنامەوانیدا.

ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی، به‌ ئه‌‌خلاقێكی به‌‌رزی ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌وه،‌‌ یارمه‌‌تیی حكوومه‌‌ت ده‌‌دات تا له‌ به‌‌رامبه‌‌ر هاووڵاتیاندا و‌‌ڵامده‌‌ر‌‌ بێت، هه‌روه‌ها ده‌‌توانێت یارمه‌‌تیده‌‌رێكی باشیش بێت بۆ ئه‌‌‌وه‌‌ی یاساكان له‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا به‌ڕێکوپێكی به‌‌ڕێوه‌‌ بچن. شكڵدان به‌ ده‌‌وڵه‌‌تی یاسا له‌ كۆمه‌‌ڵگەدا، ئه‌‌ركێكی قورسی ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌، بۆیە ڕۆژنامه‌‌وانی، ده‌‌توانێت بۆ سه‌‌قامگیریی ئاسایش له‌ كۆمه‌‌ڵگەدا یارمه‌‌تیده‌‌ر بێت. دوو چه‌‌مكی به‌‌رپرسیاربوون و و‌‌ڵامده‌‌ر‌‌بوون، بڕبڕه‌‌ی پشتی دیموكراسین.

ڕۆژنامه‌‌وانان، دەبێ كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی ئارام له‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌دا بخوڵقێنن، تا گشت پرس و كێشه‌‌كان له‌ كۆڵانێكی ئه‌‌قڵانییه‌‌وه‌‌ ده‌‌رباز بن. ئه‌‌مه‌‌یش بوارێك د‌ێنێته‌‌ كایه‌‌وه‌‌، كه‌‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌ له‌‌گه‌‌ڵ خۆیدا بپه‌‌یڤێت. متمانه‌‌ی زیاتر، ئاسایشی زیاتری به‌‌دواوه‌‌یه‌‌. گه‌‌یاندنی زانیاری به ‌‌شێوه‌‌یه‌‌كی بێلایه‌‌ن و گشتلایەن،‌‌ مافی هاووڵاتیانه‌؛ بۆ ئەوەی‌‌ دیمه‌‌نێكی ماقووڵیان له‌‌ ڕووداوه‌‌كانه‌‌وه‌‌ هه‌بێت. هه‌روه‌ها مافی حكوومه‌‌تیشه‌‌ كه‌‌ كار و كرده‌‌وه‌‌كانی، به ‌‌ڕێگه‌‌یه‌‌كی بێلایه‌‌نانه‌‌وه‌‌‌ به‌‌ كۆمه‌‌ڵگه‌‌ بدرێن و، هەر بە ڕێگەی کەرەسەکانی ڕاگەیاندنەوە ئاگاداری بارودۆخی كۆمه‌‌ڵگه‌‌كە‌‌یشی‌ ببێتەوە.

ته‌‌نیا ئه‌‌خلاقی ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌، كه‌‌ ده‌‌توانێت دیره‌‌گێكی به‌‌هێز بێت بۆ ئه‌‌وه‌‌ی ڕۆژنامه‌‌وان بڕه‌‌و به‌ متمانه‌‌ و به‌‌رپرسیاریه‌‌تیی خۆی بدات. له‌‌ پێودانگی ڕۆژنامه‌‌وانیدا، ئه‌‌خلاقی ڕۆژنامه‌‌گه‌‌ری، به‌م شێوه‌یه‌ لێك دراوه‌‌ته‌‌وه‌‌ و، له‌‌سه‌‌ری ساخ بوونه‌‌ته‌‌وه‌‌‌‌: "بڵاوكردنه‌‌وه‌‌ی ڕێكوپێك و دروستی زانیاری و ده‌‌نگوباس له‌‌سه‌‌ر بنه‌‌مای بیروڕای جیاواز، هه‌روه‌ها بێڕێزی به‌‌و كه‌‌سانه‌‌ نه‌‌كات كه‌ باسیان لێوه‌‌ ده‌‌كات. ڕۆژنامه‌‌وان، بۆی نییه‌‌ هه‌ر له‌‌خۆڕا‌‌ شت بنووسێت و دروستیان بكات، درۆ بكات، به‌‌رتیل وه‌‌ربگرێت، خۆشه‌‌ویستی یان ڕقی خۆی تێكه‌‌ڵ به‌‌ كاره‌‌كانی بكات و، لە کۆتاییدا، نابێ بكه‌وێته‌‌ ژێر كارتێكه‌‌ریی حكوومه‌‌ت و هاووڵاتیانه‌‌وه‌‌."

ئەوە زانیاریی دروستە کە یارمەتیی هاووڵاتیان دەدات تا دەوری وشیارانە لە کۆمەڵگەدا بگێڕن. هەر لەو ڕوانگەیەوەیە کە یونسکۆ ئەخلاق و زانیاریی دروست، لێک گرێ دەدات. یه‌کێک له‌و بنه‌مایانه‌ی که‌ "یونسکۆ" بۆ ئه‌خلاقی ڕۆژنامه‌وانی، گه‌ڵاڵه‌ی کردووه‌ بریتییه‌ له‌وه‌ی: "گرنگترین ئامانجی په‌یامنێرێک ئه‌وه‌یه‌ که‌ خزمه‌ت به‌ هاووڵاتیان بکات و زانیاریی دروستیان پێ بدات."

ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی (تەلەفزیۆن، ڕادیۆ، چاپەمەنی و ڕاگەیاندنی ئەلێکترۆنی)، ئاڵقەی نێوان دەسەڵات و هاووڵاتیانە. لەبەر ئەوە، متمانە، بەرپرسیارەتی و ئەخلاق، دەبێ لە بنەما سەرەکییەکانی ئەم کەرەسانە بن. کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان لە قۆناغی دەوڵەتسازی و نەتەوەسازیدا دەژیت، بۆیه‌ پێویستە ڕاگەیاندنەکان دەوری شیاوی خۆیان لەو پرسە ژیانییەدا بگێڕن. ئامرازی ڕاگەیاندنی گشتی، هێز و دەسەڵاتی هەیە.