پێشەکی

دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی، سەرەڕای جیاوازیی قەبارە و ئاستی بەربڵاوییەکەى بەپێی کات و شوێن، بە دیاردەیەکی بەربڵاو دادەنرێت و هیچ کۆمەڵگه‌یەکی سیاسی لێی بەدوور نییە. بۆ نموونە، دەبینین ئەم دیاردەیە زیاتر لە وڵاتە دواکەوتووەکاندا هەیە، نەک لە وڵاتە پێشکەوتووەکان. ئەم دیاردەیە کورت نابێتەوە، واتە تەنیا دوچارى دەوڵەت نابێت، بەڵکوو ڕووبەڕووى ئەو کیان و هەرێمانەیش دەبێتەوە، کە ئامانجیان گەیشتنە بە قۆناغی دەوڵەتبوون؛ وەک هەرێمى کوردستان، کە تووشى دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی بووە. بۆیە لەم وتارەدا، هەوڵ دەدەین تیشکى بخەینە سەر.

یەکەم: دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی چییە؟

توێژەران و لێکۆڵەرەوانى سیاسی دەربارەی دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی پێناسەى جیاوازیان هەیە. لێرەدا دیارترین پێناسەکان بەکورتى دەخەینە ڕوو، لەوانە:

لوسیان پای (Lucian Pye) یەکێکە لە گەورە زاناکانی ئەمریکا و پێی وایە، ناسەقامگیریی سیاسی بەستراوەتەوە بەو گۆڕانکارییەى کە لە سیستەمى سیاسیدا روو دەدات و سیستەمەکە سەرکەوتوو نابێت، لە ڕازیکردن و تێرکردنی داواکاریی تاکەکانیدا کە وا دەکات ژمارەیەکی زۆر لە هاووڵاتییان هەست بە نیگەرانی بکەن. پرۆفیسۆری ئەمریکی، ساموێل هانتینگتۆن (Samuel   Huntington)  دەڵێت: "دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی، به‌ زیادبوونی داواکارییە سیاسییەکان و بێتواناییی دامەزراوە سیاسییەکان لە وەڵامدانەوەیاندا زیاد دەکات. دکتۆری میسری، "حەمدی عەبدوڵڕەحمان حەسەن"، پێی وایە كه‌ دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی، بریتییە لە بێتواناییی سیستەمى سیاسی لە چۆنێتیی مامەڵەکردن بە شێوەیەکی سەرکەوتوو لەگەڵ ئەو قەیرانانەی کە ڕووبەڕووی دەبنەوە. ئەمەیش دەبێتە هۆی بەکارهێنانی توندڕەویی سیاسی لە لایەک و، کەموکورتیی ڕەوایەتی (شەرعییەت) و کاریگەرییەکانى لە لایەکی ترەوە.

لێرەدا بە شێوەیەکی گشتى ئاماژە بەو بیرۆکە سەرەکییانە دەکەین، کە بە دەوری دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسییەوەن، لەوانە: یەکەمیان، دیاردەیەکى نەرێنییە، کە لە ئەنجامى گۆڕانکارییەکی ناڕێکخراوەیی، یان چاوەڕواننەکراو، جا چ لەسەر ئاستی سیستەمی سیاسی بەگشتی بێت، یان لەسەر ئاستی کومەڵگه‌، وێنا دەبێت. دووەمیان،نەبوونى ڕەزامەندیی کۆمەڵایەتییە لە ئەنجامى نەمانی ڕەوایەتی و کاراییی سیستەمى سیاسی. سێیەم، دەکرێ ناسەقامگیریی سیاسی بە چەند دیاردەیەک بێت، وەکوو: توندڕەویی ئاراستەکراو بەرەو دەوڵەت و کۆمەڵگه‌ لە جۆری تیرۆر؛ یان جەنگی ناوخۆیی لە شێوەی شۆڕش، یان یاخیبوونی گەل. بێجگە لەوەى کە باسمان کرد، ناسەقامگیرى، دیاردەیەکی کۆمەڵایەتییە و دەکرێ بۆ چەند جۆرێک دابەش بکرێت، وەک:  ناسەقامگیریی سیاسی، ناسەقامگیریی ئابووری، ناسەقامگیریى کۆمەڵایەتى و هتد. هەروەها بوونى یەکێک لەم جۆرانە دەبێتە هۆى سەرهەڵدانى جۆرەکانی تر؛ بۆ نموونە ناسەقامگیریى ئابوورى، دەبێتە هۆى سەرهەڵدانى ناسەقامگیریى سیاسی.

دووەم: ڕەهەندەکانی دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا

دوای ڕاپەڕینە مەزنەکەى ساڵی 1991 لە دژی ڕژێمی سەددام حسێن، هەرێمی کوردستان بەپێی ئەمری واقع، بووە هەرێمێکی سەربەخۆ؛ سەرباری ئەوەى کە بارودۆخی هەرێمی کوردستان لەو کاتەدا نالەبار و ناجێگیر بوو، کە ئەمەیش بۆ دوو هۆکاری سەرەکی دەگەڕێتەوە: یەکەم، ئەو کێشە و گیروگرفتانە بوو، کە ڕژێمی سەددام حسێن بۆ کوردستانی دروست دەکرد. دووەم، ڕوودانى جه‌نگى ناوخۆ بوو لە نێوان "پارتى دیموکراتى کوردستان" و "یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان"دا، کە بووە هۆى دابەشبوونى هەرێم بۆ دووئیدارەیی. ئەمەیش کاریگەرییەکی گەورە و نەرێنیی زۆری لەسەر بارودۆخی تەواوی هەرێم و دانیشتووانەکەی، لەسەر هەموو ئاستەکانى سیاسی، دەروونی، ئابووری و کۆمەڵایەتی دروست کرد؛ لەگەڵ نەبوونی ئاسایش و سەقامگیری، کە بووە هۆى دروستکردنی قۆناغی یەکەمی دیاردەی ناسەقامگیری لە هەرێمى کوردستاندا. بەڵام لە قۆناغی دووەمدا، دواى ساڵى 2003، بەپێچەوانەى قۆناغی یەکەم، هەر دوو ئیدارەی هەرێم یەکیان گرتەوە و، هەرێمی کوردستان تا ڕاددەیەک بە بەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی عێراق هەستى بە سەقامگیریی ڕێژەیی کرد؛ سەرەڕای گەشەسەندنی ئابووری و فرەلایەنیى سیاسیی هەرێم لەو کاتەدا، بەڵام ئەمانە هەمووی گۆڕانکارییان بەسەردا هات. لە سەرەتای ساڵی 2014دا دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی بە ڕێژەیەک لە هەرێمی کوردستاندا زیادى کرد، بەتایبەتى لەو کاتەدا کە حکوومەتى هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی قەیرانگەلێکی جۆراوجۆر بووەوە، کە بوونە هەڕەشە لەسەر سەقامگیرییەکەی. بۆیە لێرەدا بە شێوەیەکی کورت ئاماژە بە چەند فاکتەرێک دەکەین کە بوونە هۆکاری سەرهەڵدانی ئەو دیاردەیە لە هەرێمی کوردستاندا، کە بریتی بوون لە: لاوازیی بنیادى سیاسی و کۆمەڵایەتی، دابەشبوونە سیاسییەکان، ململانێ ناوخۆیییەکان، نەبوونى دامەزراوە، قەیرانە ئابوورییەکان، پەیدابوونی بیانییەکان و کێشەی وەرگرتن و ڕەتکردنەوە و دەستێوەردانە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان. ئەم فاکتەرانە بوونە هۆى سەرهەڵدانى چەندین ڕەهەند بۆ ناسەقامگیریى سیاسی لە هەرێمى کوردستاندا، کە هەوڵ دەدەین باس لە گرنگترینی ئەو ڕەهەندانە بکەین:

١- ‌ ڕەهەندی سیاسی و ئاسایش: ئەم ڕەهەندە، خۆی لە چەند خاڵێکی جەوهەریدا دەبینێتەوە کە دیارترینیان بریتین لە:

ئا- ناکۆکییە سیاسییەکان؛ ناکۆکییە سیاسییەکان ڕۆڵێکى گرنگیان هەبوو لە زیادکردنى ناسەقامگیریی سیاسیی هەرێمدا بە هۆى نەبوونى کاراییی سیستەمى سیاسییەوە، هەرچەندە سیستەمى سیاسی توانیویەتى پارێزگارییەکی ڕواڵەتى لە نەگۆڕانى حکوومەت بکات لەژێر سێبەری ژینگەیەکى نالەباردا لە هەریمى کوردستان، کە زۆربەى لایەنە سیاسییەکان ململانێیان دەکرد لەسەر ئامڕازەکانی دەسەڵاتی سیاسی و بەرژەوەندیى جۆراوجۆر و جیاواز لە یەکتری، بە دوو ئاراستەى جیاوازدا؛ ئاراستەى یەکەم، هەوڵدان بۆ وەرگرتنەوەى مافەکان، کە بەپێچەوانەوە ئاراستەى دووەم، بریتییە لە هەوڵدان بۆ گەڕانەوەی هێز و دەسەڵات، کە دەتوانین ئاماژە بەو ناکۆکییانە بکەین لەسەر دوو ئاستى سەرەکى:

ئاستى یەکەم: ناکۆکییە ناوخۆیییەکان؛ کە وێنا دەبن لە ناکۆکیی نێوان لایەنە سیاسییەکانى کوردستاندا سەبارەت بە یاسای سەرۆکایەتیی هەرێم و مانەوەی سەرۆک مەسعوود بارزانی لە پۆستەکەی خۆیدا، سەرەڕای تەواوبوونی ماوەی سەرۆکایەتییەکەی و (بەپێى بۆچوونى ئێمە مانەوەى سەرۆک مەسعوود بارزانى، لە پۆستەکەیدا لە کاتى ئێستادا پێویستە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو ئاستەنگ و لێکەوتە چارەنووسسازانەى کە دوچارى هەرێمى کوردستان بوونە) سەرەڕای ناکۆکییەکانى نێوان لایەنە سیاسییەکان لەسەر هەموارکردنى یاسای سەرۆکایەتیى هەرێم، کە هۆکارێک بوو بۆ پەکخستنی پەرلەمانی کوردستان لە تشرینی یەکەمی ساڵی 2015دا؛ کە ئەویش بووە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانێکی چەقبەستووی ترى سیاسی لە هەرێمدا، کە تا نووسینی ئەم دێڕەیش قەیرانەکە هەر بەردەوامە و، دەتوانین بڵێین پەکخستنى پەرلەمان دیارترین قوربانی بوو لە سەرووی هەموویانەوە، کە کاریگەرییەکانى، لەژێر سێبەری قەیرانی بۆشاییی دەستووری و یاساییدا، بەرەو ئاراستەیەکی خراپتر و ئاڵۆزتر ڕۆیشت.

ئاستى دووەم: ناکۆکییە دەرەکییەکان؛ ئەو ناکۆکییانەن کە لە نێوان هەرێمى کوردستان و حکوومەتی ناوەندى (بەغدا) لە ساڵی 2014دا سەریان هەڵدا؛ کاتێک کە نیگەرانییەکان زیاتر بوون، بە هۆی ناکۆکییەکانى نێوانیان سەبارەت بە چەند پرسێک، لەوانە: بڕیاری حکوومەتی هەرێمى کوردستان بۆ هەناردەکردنی نەوت و گاز بە شێوەیەکی سەربەخۆ و، لە بەرامبەر ئەمەیشدا حکوومەتی ناوەندى دەستی کرد بە ڕاگرتنى خەرجییەکانی پشکی هەرێمی کوردستان لە موازەنەی گشتی، بە بڕیاری سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، نووری مالکی، لە پێناو بەدیهێنانی بەرژەوەندییە سیاسییەکانیدا. ئەمەیش واى کرد کە هەرێم بکەوێتە ناو قەیرانی دارایی و، تا ئێستایش نەیتوانیوە لێی دەرباز بێت. لە لایەکى ترەوە، هەوڵدانی حکوومەتی ناوەندی بۆ ناچارکردنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان بۆ پاشەکشەکردن لەو شوێنانەی کە دوای ڕزگارکردنی عێراق لە لایەن ئەمریکا لە ساڵى 2003ەوە حوکمی تێدا دەکردن، وەک: کەناراوەکانی فوڕات و چیای شنگاڵ و خانەقین و جێبەجێکردنی ماددەی (140)ی دەستووری عێراق، کە تایبەتە بە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێم. کۆی هەمووی ئەمانە، بوونە هۆى مەلەفگەلێکی گەرمی ناکۆکییەکانى نێوان هەرێم و بەغدا .

ب- بڵاوبوونەوەى گەندەڵی؛ گەندەڵی بە هەموو جۆرەکانییەوە ڕۆڵێکى گرنگى هەبووە لە بوونى ناسەقامگیریی سیاسی لە هەرێمى کوردستاندا و سەرهەڵدانى دیاردەی ململانێ لە نێوان لایەنە سیاسییەکان لەسەر دابەشکردنی پۆست و شوێنەکان لە دامەزراوەکانی دەوڵەتدا. ئەمەیش لە دەرەنجامى لاوازیی ئەدای دامەزراوەکانى دەوڵەتە لە کارنەکردن و دوورکەوتنەوە لە پێوەرەکانى پسپۆڕى و کارامەیی لە دامەزراوەکانى دەوڵەتدا. بۆ نموونە، دەبینین دیاردەى بەرتیل و خزمخزمێنە لە نێوان دەستەبژێرە سیاسییەکاندا پەرەى سەندووە. بۆ سەلماندنى ئەمەیش، پشت دەبەستین بەو بەڵگەیەی لە لایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاوە لە ساڵی 2006دا لە سایتی ویکیلیکسدا بڵاو کراوەتەوە و، ئاماژە دەکات بەوەی کە گەندەڵی گەورەترین کێشەیە ڕووبەڕووى ئابووریی هەریم بووەتەوە. بۆ نموونە، پیاوانی کار هەوڵ دەدەن گرێبەستى حکوومى بکەن و بە ڕێژەى 10 بۆ 30 لەسەدای بەهای گرێبەستەکە وەربگرن، بۆ ئەوەی ببن بە هاوبەش لەو کۆمپانیایانەدا کە مڵکدارەکەی یەکێک لە چاودێرانی حزبییە و، 10 لەسەدای تر بۆ بەڕێوبەری فەرمانگە حکوومییەکەیە کەوا گرێبەستەکە دەردەکات. هەروەها گەورەترین گەندەڵی، ئەمڕۆ لە کەرتی نەوتدا بەرچاو دەکەوێت؛ کە ئەمەیش بووەتە هۆى زیادبوونى قەیرانى دارایی لە هەرێمدا، کە وای کرد حکوومەت نەتوانێت مووچە بۆ فەرمانبەرەکانی دابین بکات .

ت- دەستێوەردانە هەرێمییەکان؛ دەستێوەردانە هەرێمییەکان، بەتایبەتى لە لایەن هەر دوو وڵاتى درواسێ، تورکیا و ئێرانەوە، ڕۆڵێکى گرنگى لە ناسەقامگیریى سیاسیی هەرێمدا هەبووە، وەک: گرنگیدانی تورکیا بە هەرێمی کوردستان و نزیکبوونەوەى لە پارتی دیموکراتی کوردستان، بەرامبەر بە هێژموونیی ئێران لەسەر سنوورەکانى ژێر دەسەڵاتى یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و لایەنەکانى تر؛ کە کاریگەرییەکى نەرێنیى هەبووە لەسەر ڕێکنەکەوتنى نێوان لایەنە سیاسییەکان و زیادبوونى دیاردەى ناسەقامگیریى سیاسی.

٢-  ڕەهەندی ئابوورى و کۆمەڵایەتی: ئەمەیش خۆی لە چەند خاڵێکدا دەبینێتەوە:

ئا- گەڕانەوەی متمانەی ئابوورى؛ لەگەڵ دابەزینى نرخی نەوت، گورزێگی نوێ بەر دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان کەوت، کە بەقەد ململانێ و ناکۆکییە سیاسییەکان زەرەری هەبوو. هەروەها گوشاری قورسی قەرزەکانی سەر حکوومەتی هەرێمى کوردستان و تێکچوونی هێڵی بۆڕیی نەوت بە هۆى جەنگی دژ بە ڕێکخراوی تیرۆریستیی بەناو دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی جووڵەی بەرهەمهێنان و، زیادبوونى بێکارى و وەستانی زیاتر لە 6000 (6 هه‌زار پڕۆژەى وەبەرهێنان) کە هەمووی ئەمانە بوونە هۆی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابووری و کۆمەڵایەتی.

ب- ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان؛ سەرهەڵدانى ڕێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (داعش)، کە بە درێژاییی سنووری کوردستان کاریگەریی نەرێنیى لەسەر توانای وڵات هەبوو بە مەبەستى پارێزگاریکردن لە پێگە و شوێنی خۆی، وەکوو بنکەیەکی ئارام و ڕێگه‌یەک بۆ بازرگانی بەرەو بازاڕی بەرفراوانتر لە باشووری عێراق؛ سەرباری داواکاریی  پڕچەککردن بۆ بەرپەرچی هێرشی داعش، کەوا بووە هۆی تێکچوونی میزانییەی هەرێم لەژێر سێبەری قەیرانی داراییدا؛ هەروەها هاتنى ژمارەیەکى زۆر پەنابەر و ئاوارە کە ژمارەیان زیاتر لە یەک ملیۆن هاووڵاتی بوو کە بە هۆی هێرشی چەکدارانی داعش ئاوارە بوون. ئەمانە هەمووی ڕەهەندگەلێکن، کەوا کاریگەریی نەرێنییان لەسەر ئابووریی هەرێمى کوردستان هەبوو وة بوونە مایەى زیادبوونی هەڕەشە و مەترسی، کە لە دەرەنجامدا زۆربەی ئەو وەبەرهێنەر و کۆمپانیا بیانییانەى لە هەرێمی کوردستاندا کاریان دەکرد، کشانەوە و هەرێمى کوردستانیان جێ هێشت.

لەوەى کە باسمان کرد، بۆمان دەرکەوت هەرێمی کوردستانی عێراق بە چەندین ڕەهەندی جۆراوجۆر دوچارى دیاردەى ناسەقامگیریی سیاسی بووەتەوە، لەوانە: سیاسی، ئاسایش، ئابووری و کۆمەڵایەتی؛ کە ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ نانەرمی و بێتواناییی سیستەمى سیاسی بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانکارییە تازە دروستبووەکاندا لەسەر ئاستى ناوخۆیی و دەرەوە. ئەم ڕەهەندانە و هی تریش، هەڕەشەن بۆ تەقینەوەی دۆخەکە لە ناوخۆوە؛ ئەگەر ئەمەیش ڕووی دا، ئەوا لەسەر کۆمەڵگه‌ی کورد و یەکێتییەکەی، زۆر مەترسیدارتر دەبێت. لێرەدا جێى خۆیەتی بپرسین، چارەسەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە لە هەرێمى کوردستاندا چییە؟ لەژێر ڕۆشناییی ئەو پێشهاتانەدا کە ئاماژەمان پێ دان و، ئەو ڕەهەندانەی کە لە سەرەوە تیشکمان خستنە سەریان و، لە پێناو ڕوانینێکى شەفاف و ستراتیژیی ڕووندا بۆ نەهێشتن و کەمکردنەوەی ئەم دیاردەیە لە هەرێمدا، پێویستە هەرێمی کوردستان کۆمەڵێک چاکسازی بکات، کە بەکورتی دەیانخەینە ڕوو، وەک:

ئا- پێویستە پێش هەموو شتێک ئیدارەی هەرێم، دووبارە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەکیی خۆی ڕێک بخاتەوە و زۆر بەوردی دۆخی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئاسایشیی ئێستای هەرێم دیاری بکات و دەستنیشانی ئەو ئامانجانە بکات کەوا هێنانەدییان، بەو پێیەی کە دەبینرێت، پێویستە،هەروەها چارەسەرکردنى ناکۆکییەکانی نێوان لایەنە سیاسییەکان لەسەر بنەمای گفتوگۆ و مومارەسەی دیموکراسیی ڕاستەقینە و، پێشگرتن لە گەندەڵی بە هەموو جۆرەکانییەوە و، مامەڵەکردن لەگەڵ سامانە دارایییەکان بە شێوازێکى عەقڵانی و شەفاف و، پێداچوونەوە بە دیاردەی نەهێشتنی بێکاری لە ڕێگه‌ی ڕەخساندنى هەلی کار بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی و، کەمکردنەوەی جیاوازییە چینایەتییەکان بەرامبەر ئەو دۆخە ناهەموارەى کە گەلی کورد پێیدا تێ دەپەڕێت..

ب- پشتبەستن بە سیاسەتێکى ئابووریی گونجاو بۆ هەمووان؛ بە مەبەستى بەرجەستەکردنی پڕەنسیپی دادپەرەوەریی ئابووری و کۆمەڵایەتی بە ئامانجی کەمکردنەوەی بەهەدەردانی ئاستى داهاتی ناوخۆ. بێ گومان جێبەجێکردنى ئەو چارەسەرییانەى کە بۆ دیاردەى ناسەقامگیرى لە هەرێمى کوردستاندا ئاماژەمان پێ کردن، بە ڕۆژ و شەوێک ناکرێن، بەڵکوو پێویستى بە دوو قۆناغە: یەکەمیان، پێویستە خێرا بێت؛ کە ئامانج لێی نەهێشتنی ئاسەوارە نەرێنییە ڕاستەوخۆکانی قەیرانەکەیە، بۆ ئەوەی بارودۆخەکە بە ڕووی هەموواندا نەتەقێتەوە، کە لە کاتى ئێستاماندا شەقامی کوردی دەهەژیێنێت. دووەمیان، پێویست دەکات لەسەرخۆ بێت و ماوەکەیشی درێژ بێت؛ بۆ ئەوەی بتوانین پێداچوونەوە بە ڕەگوڕیشاڵی ئەم قەیرانەدا بکەین.

کۆبەند

لەم وتارەماندا تیشکمان خستە سەر دیاردەى ناسەقامگیریى سیاسی لە ڕووى تیۆرییەوە، هەروەها ڕەهەندەکانى ئەم دیاردەیە لە هەرێمى کوردستاندا لە ڕووى پراکتیکییەوە. هەرچەندە لەوانەیە ڕەهەندى تریش بۆ ئەم دیاردەیە هەبن، بەڵام ئێمە هەوڵمان داوە باسی خاڵە سەرەکییەکان بکەین و لە کۆتاییى وتارەکەماندا چەند چارەسەرییەکمان بۆ ئەم دیاردەیە خستە ڕوو. هەرچەندە جێبەجێکردنى ئەم چارەسەرییانە لەسەر ئەرزى واقع، هەندێک جار زەحمەتە و کاتى زۆرى دەوێت، بەڵام گوتەیەکى چینى هەیە، دەڵێت: "هەر ڕێگه‌یەکت گرتە بەر، هەنگاو بە هەنگاو بۆى بڕۆ."