جونا سوبحی جەمیل و دڵخواز ئیسماعیل عەزیز، مامۆستای زانکۆی سەڵاحەددین، کۆلێژی یاسا و زانستە سیاسییەکان، بەشی زانستە سیاسییەکان

چاودێرە دەرەکییەکان لە هەرێمى کوردستان، وەسفی هەرێم دەکەن بە هەرێمیکى ئارام و سەقامگیر کە ئاسایشی تێدا بەرقەرارە و پەیوەندییە  دیپلۆماسییەکانى  لەگەڵ جیهانى دەرەوە پێشکەوتنێکى بەرچاوى بەخۆیەوە بینیوە، بەتایبەتى لە دواى ساڵی 2003، کە لەچەند قۆناغێکدا تیشکی دەخەینە سەر:

قۆناغی یەکەم/ پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە نێوان ساڵانى (1961-1991): لەم ماوەیەدا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى کوردستان لەگەڵ جیهانى دەرەوە زۆر لاواز بوو، بگرە هیچ پەیوەندییه‌کى فەرمیی نەبوو؛ بێجگە لە واژووکردنى گرێبەستێک نەبێت لەگەڵ وەزیرى دەرەوەى ئه‌وكاتی ئەمریکا، "هێنرى"، کە بەڵێنى بە کورد دا کە پشتگیرییان بکات، بەڵام لە واقعدا هیچ پشتگیرییەکى نەکرد.

قۆناغی دووەم/ پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى هەرێم لە ساڵانى (1991-2003):  ئەم قۆناغە قۆناغێکى پڕ لە هاوکاریى مرۆیی و کردنەوەى دەرگه‌کان بوو بە ڕووی کورددا بۆ دروستکردنى هەندێ پەیوەندیى سنووردار لەگەڵ هەندێک بازنەى سیاسی لە وڵاتانى ئێران، تورکیا و سووریا، هەروەها هەندێک کەسایەتیى گرنگ لە ئەوروپا. بۆیە دەبینین گەلى کورد توانى سوود لە خەباتى چەند ساڵەى خۆى ببینێت، بەتایبەتى دواى دەرچوونى  بڕیارى  (688)ی ئەنجومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى لە نیسانى ساڵى (1991) کە تایبەت بوو بە قەدەغەکردنى ئاسمانى باکوورى عێراق لە لایەن عێراقەوە. کەواتە دەکرێت بڵێین لەو ماوەیەدا جموجۆڵى دیپلۆماسیی کوردی لە چوارچێوەى مرۆڤایەتیدا کارى پێ دەکرا، بەتایبەتى دواى ناوبژیکردنى وەزارەتى دەرەوەى ئەمریکا لە ساڵی (1998) و چاودێریکردنى بارودۆخی هەرێم و ئاشتکردنەوەى هەر دوو حزبی سەرەکی (پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان)  .

قۆناغی سێیەم / پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە ساڵی 2003:  لە م قۆناغه‌دا، واتە دواى پرۆسەى ئازادکردنى عێراق، گرنگیپێدانى وڵاتانى جیهان بەگشتى بەدیار دەکەوێت؛ هەرێمى کوردستان چەندین پەیوەندیى دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانى دەرەوە دەبەستێت. ئەگەر پرسیارێک بکەین بەوەى کە ئایا بۆ هەرێمى کوردستان هیچ بنەمایەکى یاسایی و دەستوورى هەیە بۆ ئەوەى پەیوەندیى دیپلۆماسی دابمه‌زرێنێت؟ هەروەها خاڵی هاوبەشی نێوان حکوومەتى ناوەندى و حکوومەتى هەرێم لەسەر ئاستى نوێنەرایەتى و پەیوەندیى نێودەوڵەتى لە دواى 2003، چییە؟

بێ گومان هەرێمى کوردستان لە دروستکردنى پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانى دەرەوەدا ڕووبەڕووى زەحمەتى زۆر بۆتەوە، چونکە پێشتر پەیوەندیی دەرەکیى هەبووە، بەڵام لە دەرەوەى کۆنتڕۆڵی حکوومەتى ناوەندی بووە؛ ئه‌مه‌یش پێش پەسەندکردنى دەستوورى هەمیشەییی عێراقی بۆ ساڵى (2005) کە زۆر دەسکەوت و مافی بۆ سەربەخۆبوون لە سیاسەتى دەرەکی دەستەبەر کردووە. هەر بۆیە حکوومەتى هەرێمی کوردستان ده‌ستی كرد بە پەسەندکردنى هەر دوو یاسای هەرێم، ماددە (121- بڕگەى 4) لە ئەیلوولى (2006) بۆ دامەزراندنى "بەڕێوەبەرایەتیى پەیوەندییەکانى دەرەوە"، کە بەرامبەرە بە "وەزارەتى دەرەوە"، کە دامەزراوەیەکە گرنگییه‌كی تایبەتى هەیە بۆ پتەوکردنى پەیوەندییەکانى دەرەوە لە بەرژەوەندیی هەرێم و خەڵکەکەى. ئەم بەڕێوەبەرایەتییە سەر بە ئەنجومەنى وەزیرانە؛ کار لەسەر کارنامەى ئەنجومەنى وەزیران دەکات بەپێی بارودۆخی هەرێم لە چوارچێوەى ڕووداوە نێودەوڵەتییه‌كان و کارلێکكردنەکانى و دیاریکردنى پرۆژەی حکوومەتى هەرێم لە گۆڕەپانى کارى دیپلۆماسی لە سایەى گەشەکردنى پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى حکوومەتى هەرێمدا. ئەو دەسەڵاتانەى کە حکوومەتى هەرێم لە چوارچێوەى دەستووری عێراقیدا هەیەتى، کە هەرێم لە ئیستادا بەپێی ئەمری واقع نیمچەسەربەخۆیە، ڕێگه‌ى پێ دراوە کە پەیوەندییەکانى لەگەڵ وڵاتانى دەرەوەدا توندوتۆڵ بكات؛ وەکوو کیانێکى ناوەخۆ دەسەڵاتى ئەوەى هەبێت کە لە چوارچێوەى دەستوور و  یاسادا لەگەڵ لایەنێکى دەرەکیدا سیاسەت بکات و، وەکوو لایەنێکى کارا لە گۆڕەپانى نیودەوڵەتیدا، بە شێوەیەکى بێلایەن لە حکوومەتى ناوەندى و بەبێ بەرژەوەندیى تایبەت، بەشدار بێت.

هەروەها کردنەوەى کونسۆڵخانەکان لە هەرێمى کوردستان لەسەر ئەو بنەمایە دێت کە هەرێم بەشێکە لە عێراقی فیدراڵ و، وەکوو کردنەوەى کونسۆڵخانەى بەسرە و هەندێ شارى تری عێراق، لەسەر بنەمای دەوڵەتى ناوەندە نەک لەسەر بنەماى دەوڵەتێکى خاوەن کیانێکى سەربەخۆ؛ چونکە لە دەستووری عێراقیدا هەرێمى کوردستان لە ڕووى  نێودەوڵەتییەوە دانی پێدا نه‌نراوه‌ .

سیاسەتى دەرەوەى عێراق، بەتایبەتى لە بوارى گەشەسەندن، هۆکاری سەرەکی بوون بۆ کردنەوەى نووسینگە لە هەرێم و پارێزگه‌کانى هەرێم؛ جگە لەمەیش، ئەو سەردانانەى کە سەرۆکی هەرێم و سەرۆکى حکوومەت بۆ دەرەوە ئه‌نجامیان ده‌دا و، پێشوازیکردنیان لە لایەن گەورە بەرپرسانى وڵاتە زلهێزەکان بە شێوەیەکى فەرمی و، سەردانە یەک لە دوای یەکەکانى بەرپرسەکان لەسەر ئاستى سەرۆکى وڵاتان و جێگرەکانیان و وەزیرەکانیان بۆ هەرێم، ئەم جۆرە سەردانانەیش دەچێتە چوارجێوەى نێردەکانى تایبەت هەر وەکوو  چۆن لە ڕێککه‌وتننامەى ڤیه‌ننا بۆ ساڵى 1969 جەختى لەسەر کراوەتەوە .دەکرێ بپرسین کە ئایا حکوومەتى هەرێم لە کاتى ئیستادا ڕۆڵی دیپلۆماسیی خۆی سەلماندووە؟ بێ گومان کورد هەستى بە گرنگیى بنیاتنانى پەیوەندیى دیپلۆماسی کردووە، کە پەیوەستە بە بنەماى دیپلۆماسیی ڕێزگرتنى هەمەلایەنە و ڕەچاوکردنى بەرژەوەندیى گشتى بۆ کردنەوەى دەرگه‌ى دیپلۆماسییەت بە ڕووى وڵاتانى دەرەوەدا .

نموونەیەکى سەرکەوتووى دەسەڵاتى کوردی لە ماوەى (20) ساڵى ڕابردوو، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ سەرەڕای هەندێک کەموکوڕی لەم دیپلۆماسییەتەدا هەرێمى کوردستان توانى وەک ناوچەیەکى پەرەپێدان و گەشەکردنى ئابوورى بناسرێت و ببێتە ناوچەیەکى ئارام؛ سەره‌ڕای ئە هەموو تەنگژەیەى کە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا بوونى هەیە .

حکوومەتى هەرێم سەرەڕای ئەم گرژییانە، توانى بەڕێوەبەرایەتیى پەیوەندییەکانى دەرەوە بکاتەوە و به‌م پێیه‌یش، (14) نوێنەرایەتیى وڵاتانى جیاجیا لە هەرێم و (14) نوێنەرایەتیى وڵاتانى بێگانە لەم هەرێمە بکاتەوە. هه‌روه‌ها نووسینگەى هەمیشەیی و نوێنەرى هەندێک لە ڕێکخراوە جیهانییەکان و سەرنجى کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان بۆ خوى ڕابکێشێت، وەکوو کۆمپانیاى نەوت، کە ساڵانە ملیۆنان دۆلار لە بوارى نەوتدەرهێناندا قازانج دەکات؛ ئەمەیش لە ڕووى سیاسی و ئابوورییەوە لە بەرژەوەندیى هەرێمدا بوو.

هەموو ئەم دەستکەوتانە، بوونە هۆکارى پتەوکردنى پەیوەندییەکانى هەرێم بە جیهانى دەرەوە. ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێت کە کۆسپی لە بەردەم نه‌بووه‌، به‌ڵكوو کوسپی زۆر هەبووە، وەک: قەیرانى دارایی کە ماوەى (3) ساڵە باڵى بەسەر هەرێمدا کیشاوە، کە بووە هۆکارێک بۆ نەکردنەوەى نوێنەرایەتیى نوێ لە هەرێم؛ هەروەها بڕینى مووچە لە میزانییەى حکوومەتى ناوەندى؛ هەروەها بەرپابوونى جه‌نگ له‌گه‌ڵ دڕەندەترین دوژمنى مرۆڤایەتى (داعش) و، هاتنى زیاتر لە (2) ملیۆن ئاوارە و پەنابەر بۆ ناو هەرێمى کوردستان .