دواى ڕووخانى ئیمپراتۆرییەتى عوسمانی و، دروستبوونى دەوڵەتى نوێی تورکیا بە سەرۆکایەتیى کەمال ئەتاتورک لە ساڵى 1923، تورکیا بووە خاوەن  هەڵگرى  هزرى کەمالیزم؛ بە شێوەیەک توانیى تورکیا لە ڕەهەندى عوسمانیزم  دوور بخاتەوە و بەرەو سیاسەتێکى نوێ هەنگاو بنێت و، لە هەمان کاتدا هەوڵى زۆرى دا بۆ ئەوەى هێژموونیى خۆى لە ناوچەکە بەهێز بکات و، تورکیا لە ناوچەکە بەبێهێزى سەیر نەکرێت. هەر بۆیەیش شان بە شانى دەوڵەتانى دڕاوسێ، بەتایبەت (عێراق- ئێران– سووریا)، زۆر ڕێکكەوتننامەیان مۆر کردووە. ئەم ڕێکكەوتننامانە دوو ئامانجیان لەخۆ دەگرت: یەکێکیان بریتى بوو لە پاراستنى ئاسایشى نیشتمانى؛ دووەمیان دیاریکردنى سنوور بوو لە نێوان خۆیان، چونکە کێشە و گرفتى زۆر دەربارەى سنوور لە نێوان ئەم دەوڵەتانە هەبوو کە تاوەکوو ئیستایش بەردەوامە. لەم دوو خاڵەدا،  کورد تێیدا زەرەرمەندى یەکەم بوو، چونکە هەر چوار دەوڵەت تێڕوانینیان لە هەمبەر کورد یەک تێڕوانین بووە، کە بریتى بووە لەوەى "کورد هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشى نیشتمانى". هەر لەم سۆنگەیەوە بە هەموو شێوەیەک هەوڵى لەناوبردن و سەرکوتکردنى شۆڕش و بزووتنەوەکانى کورد دراوە؛ لەگەڵ ئەوەیشدا هەر کاتێک مەترسییان لەسەر دروست بووبێت، کوردیان وەک پاڵەوان ناساندووە و لە ڕێگەى کورده‌وه‌ خۆیان بەهێز کردووە، بۆ نموونە: عێراق، تورکیا، ئێران و سووریا.

 تورکیا یەکێکە لەو دەوڵەتانەى، بەردەوام سیاسەتى سەرکوتکردنى بەرامبەر بە کورد پەیڕەو کردووە؛ تەنانەت جیا لە دەوڵەتانى تر، لە پێناو  لەناوبردنى کورد، دەستوەردانى  لە دەوڵەتانى دراوسێیشدا کردووە. دەستوەردانەکانیش لەژێر ڕۆشناییى "میثاق سعدآباد" (په‌یماننامه‌ی سه‌عداباد) بووە، کە لە نێوان تورکیا و ئێران و عێراق و ئەفغانستان لە ساڵى 1937 مۆر کراوە. ئەم په‌یماننامه‌یه‌ لە پێناو دیاریکردنى سنوور بووە. هەروەها ئاماژەیش بەوە دەکات هەر ناسەقامگیرییەک لە دەوڵەتانى دراوسێ، کاریگەریى لەسەر ئاسایشى نیشتمانى دەبێت و، تاوەکوو ئێستا کاریگەریى ئەم په‌یماننامه‌یه‌ بەسەر سیاسەتى وڵاتى ناوچەکە هەر بەردەوامە. بۆیە بە هەموو شێوەیەک تورکیا هەوڵى دوو فاکتەرى داوە: یەکێکیان سەقامگیریى ناوخۆى تورکیا، دووەمیان سەقامگیریى وڵاتانى دراوسێی؛ چونکە هەر ناسەقامگیرییەک لە وڵاتانى دراوسێ، کاریگەریى لەسەر ئاسایشى نیشتمانیى تورکیا دەبێت.

ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژوو، هەر کاتێک ئالۆزى و ناسەقامگیرى لە عێراق سەرى هەڵدابێت، ئەوا تورکیا بە بیانووى پاراستنى ئاسایشى نیشتمانیى خۆى سیاسەتى دەستوەردانى ئەنجام داوە؛ بۆ نموونە دواى ساڵى 1991 تورکیا دوو پرۆسەى سەربازى ئەنجام دەدات بە ناوى "فولاژ 95/ فولاژ 97". واتا لە ساڵى 1995 و ساڵى 1997 لە پێناو سەرکوتکردنى جموجۆڵی پارتى کرێکارانى کوردستان لە لایەک و، لە لایەکى تره‌وه‌ دیاریکردنى سنوور، دوو پرۆسەى سەربازى لەناو خاکى عێراق ئەنجام دەدات، چونکە لە دواى ساڵى 1991 حکوومەتى عێراق  زۆر بێهێز بوو و، نەیدەتوانى سنوورى خۆى بپارێزێت و مەترسیى لەسەر تورکیا دروست کرد، چونکە ئەم ناوچەیە کەوتە ژێر دەسەڵاتى پارتى کرێکارانى کوردستان. ئەمانە هەموو هۆکارى ئەوە بوو، کە تورکیا بە سەرۆکایەتیى "سلێمان دیمریل" ئەم پرۆسەیە ئەنجام بدات، بۆ ئەوەى ئاسایشى نیشتمانى بپارێزێت. هەروەها لە هەمان سەردەمدا نێوەندگیرى لەنێوان هەردوو پارتى سەرەکى (پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیى کوردستان) لە هەرێمى کوردستاندا کرد، ئەمەش لەپێناو ئەوەى سەقامگیرى بۆ ناوچەکە بگێڕنەوە، وە ڕێککەوتننامەى ئانکارا  لە نێوان هەر دوو لایەن  لە 31/ ئۆکتۆبەرى  1996 مۆر کرا؛ لەگەڵ ئەوەیشدا، پەیوەندییه‌کانى تورکیا لەگەڵ هەرێمى کوردستان لە ئاستێکى باش نەبوو.

بەڵام  دواى ئەوەى  حزبى داد و گەشەپێدان، کە لە ساڵى 2002 دەسەڵاتى گرتە دەست، گۆڕانکارى لە سیاسەتى تورکیا لەسەر ئاستى ناوخۆیى و دەرەکى ڕووی دا، چونکە تورکیا بەرەو پاشخانێکى ئیسلامى و نوێکردنەوەى هزرى عوسمانییەتى نوێ هەنگاوى نا و، ئەم گۆڕانکارییانەیش لایەنى ئابوورى و سیاسى و سەربازى و ئاسایشى گرتەوە و، بەرەو ئاراستەیەکى نوێ ڕۆیى. لە سەرەتادا سیاسەتى لە هەمبەر پرسى کورد لە ناوخۆدا  گۆڕا و کرانەوە ڕووی دا  و هەنگاوى  زۆر باش  نرا، تا گەیشته‌ پرۆسەى چارەسەرى، بەڵام  دواتر لە ساڵى 2014، دەبینیت گەڕانەوەیەک لە سیاسەتى لە هەمبەر کورد ڕوو دەدات و، سەبارەت بە هەرێمى کوردستان دواى 2003، سیاسەتى تورکیا بریتى بوو لە دانانى  سێ هێڵى سوور کە بریتین لە:

١- نابێت فیدڕاڵییەت لە عێراق لەسەر بنەماى نەتەوەیى بێت .

٢- نابێت کەرکووک بکەوێتە ژێر دەسەڵاتى کوردەکان.

٣- نابێت دەوڵەتى کوردى لە عێراق دابمەزرێت.

ئەگەر پرسیارێک بکەین: بۆچى تورکیا پەیوەندییه‌کانى لەگەڵ هەرێمى کوردستان دواى 2003 بەهێز دەکات؟ بۆ وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە، دوو لایەن دەبێت باس بکەین :

یەکەمیان چونکە هەرێمى کوردستان نەک هەڕەشەى بۆ تورکیا دروست نەکرد، بەڵکوو بەپێچەوانەوە ئاسایشى بۆ تورکیا دەستەبەر کرد و عێراقى پاراست لە دابەشبوون، هەروەها داواى سەربەخۆیى و جیابوونەوەى نەکرد تەنها داواى فیدرالیزمى کرد؛ بە شێوەیەک هەرێمى کوردستان، بووە هۆکارى سەرلەنوێ بنیاتنانەوەى عێراق. واتا هەڕەشە و مەترسییەکانى سەر ئاسایشى نیشتمانیى تورکیای  کەم کردەوه‌ و سەقامگیریى بۆ ناوچەکە گەڕاندەوە. دووەمیان، تورکیا سوودمەندى یەکەم بوو لە ئابووریى هەرێمى کوردستان؛ تەنیایش لە بوارى سووتەمەنى نەبوو، بەڵکوو هەموو بوراەکانى ترى گرتەوە. بۆیە تورکیا لەم چوارچێوەیە پەیوەندیى بەهێز لەگەڵ هەرێمى کوردستان دروست دەکات.

سیاسەتى تورکیا  لە هەمبەر  هەرێمى کوردستان دواى  ئەنجامدانى ڕیفراندۆم  لە 25/9/2017

لەگەڵ ئەو پەیوەندییه بەهێزەى نێوان تورکیا و هەرێمى کوردستان، کە وەک دەوڵەت مامەڵەى لەگەڵ هەرێمى کوردستان دەکرد، ئەمە تەنیا لە ڕوانگە ئابوورییەکەى، بەڵام  سیاسەتى تورکیا لە ڕوانگە سیاسییەکەى بە نەگۆڕى دەمینێتەوە، چونکە تێڕوانینى بۆ ڕیفراندۆم زۆر بەڕوونى ئاشکرا دیار بوو، کە بریتى بوو لە "قبووڵنەکردنى ڕیفراندۆم لە هەرێمى کوردستان". لەبەر ئەوەى  ئەم ڕیفراندۆمە بۆ جیابوونەوەیە لە عێراق؛ ئەمەیش ئاسایشى نیشتمانیى تورکیا دەخاتە مەترسییەوە، کە خۆى لە خاڵى سێیەمى هێڵە سوورەکە دەبینێت. بۆیە تورکیا ئەمەى قبووڵ نییە، هەرێمى کوردستان وەک یاریکەرێکى سەرەکى لە ناوچەکە بەدیار بکەوێت و ببێتە هۆى دابەشبوونى عێراق و، ناسەقامگیرى بۆ ناوچەکە دروست بکات، له‌به‌ر ئه‌وه‌، پەیوەندییه‌کانى لەگەڵ هەرێمى کوردستان بۆ ئاستێکى نزم دادەبەزێت. هه‌رچەندە تورکیا بانگەشەى ئەوەى دەکرد کەرکووک شارێکى کوردییە، بەڵام دەبینین تورکیا زۆر بێدەنگ دەبێت لەوەى کە حکوومەتى عێراق لە 16ی ئۆکتۆبەر هێرش دەکاتە سەر کەرکووک و  ناوچەکانى تر و، فڕۆکەخانەکان لە هەرێمى کوردستان دادەخات. ئەم بێدەنگبوونەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە تورکیا سوودمەند بوو، چونکە پرۆژەى هەرێمى کوردستان شکست دەهێنێت و، دووبارە دابەشبوونى عێراق ڕوو نادات و مەترسییەکانى سەر ئاسایشى نیشتمانى کەم دەبێتەوە .

دەبێت لێرەدا دووبارە پرسیارێک لە خۆمان بکەین: ئایا پەیوەندیى نێوان هەرێمى کوردستان و تورکیا لە دواى ڕیفراندۆم لە چ ئاستێکدایە؟

سەبارەت بە پەیوەندیى نێوان تورکیا و هەرێمى کوردستان، ئەوەنده‌ى ڕەهەندى ئابووریى هەیە، ئەوەندە ڕەهەندى سیاسى لەخۆ ناگرێت. بەڵگەیش بۆ ئەمە، کاتێک هەرێمى کوردستان ڕیفراندۆمى ئەنجام دا، تورکیا ئامادە نەبوو سنوور بەسەر هەرێمى کوردستان دابخات و، ڕێگرى لە هەناردەکردنى نەوتى هەرێمى کوردستان بکات؛ لە کاتێکدا ئێران سنوورى بۆ ماوەیەک داخست. ئەمە ئەوە دەگەیه‌نێت کە تورکیا تەنیا لە گۆشەنیگایەکى ئابوورییانەوە سەیرى پەیوەندییەکانى لەگەڵ هەرێمى کوردستان دەکات. لەگەڵ ئەمەیشدا هەوڵى ئەوە دەدات کە هەرێمى کوردستان پەیوەندییه‌کانى لەگەڵ عێراق باش بێت، چونکە هەرێمى کوردستان جیا ببێتەوە، ئەوا عێراق دابەش دەبێت و، شەپۆلى ئەم دابەشبوونەیش بەرەو تورکیا دەڕوات و، تورکیا دوچارى  هەمان بارودۆخ دەبێتەوە.  ئەمە لە لایەک، لە لایەکى تره‌وه‌ ئەو سوودە ئابوورییەى نامێنێت کە زۆر پێویستى بە ئابوورییەکى بەهێز هەیە بۆ ئەوەى ئەو بەڵێنانەى کە بە هاووڵاتیانى داوه‌، لە ڕووى ئابوورییەوە جێبەجى بکات و دوچارى داڕمانى ئابوورى نەبێت، چونکە ئەو ئۆپه‌راسێۆنانەى ئەنجامى داوە و ئەنجامى دەدات، ئابوورییەکى بەهێزى دەوێت. هەروەها لە ڕوویه‌کى ترەوه‌ هەوڵ دەدات تورکیا بە سەقامگیرى بمینێتەوە، بۆ ئەوەى ڕێژەى دەنگەکانى بە لایەنى کەم  کەمتر نەبێتەوە. لەبەر ئەوەى ئێستا ناڕەزایەتییەکى زۆر بەرامبەر بەم حزبە لە تورکیا سەرى هەڵداوە،  بە هۆى ئەوەى بووه‌تە گەورەترین زیندان لە جیهان کە لە لایەنگرانى "فەتحوڵڵا گیولەن" و کوردەکان، تەنانەت ئەوانەیشى کە دەستیان لە کودەتاکەى 2015 هەبووە دەستگیر کراون. بۆیە تورکیا سیاسەتێکى دووفاقییانە جیێبەجێ دەکات: لە لایەک پشتگیرى لە هەرێمى کوردستان دەکات بۆ ئەوەى لە چوارچێوەى عێراقدا بەهێز بێت، لە لایەکى تره‌وه‌ هێرش دەکاتە سەر "گەریلاکان" و هەوڵى سەرکوتکردنیان دەدەات .

چى لەسەر هەرێمى کوردستان پێویستە؟ ئەوەى لەسەر هەرێمى کوردستان پێویستە، لە دوو خاڵدا دەبێت لە هەمبەر تورکیا جێبه‌جێی بکات:

یەکەم: نابێت هەرێمى کوردستان عێراق  پشگوێ بخات و تەنیا پەیوەندییه‌کانى لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى بەهێز بکات، بەڵکوو دەبێت سەرەتا پەیوەندییه‌کانى لەگەڵ عێراق بەهێز بکات، چونکە هەموو دەرچەکان لە عێراق  دەبێت  بڕوات؛  ئەگەر عێراق  ڕەزامەندى نەدات ئەوا هەرێمى کوردستان هیچى پێ ناکرێت. لەم ڕوانگەیەوە پێویستە لەسەر هەرێمى کوردستان، بە سیاسەتى خۆیدا بچێتەوە، پەیوەندییه‌کى بەهێزى لەگەڵ عێراقدا هەبێت، سیاسەتێکى حه‌کیمانە پەیڕەو بکات، دواتر پەیوەندییه‌کانى لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى بەرەو پێش ببات و، تەنیا لە چوارچێوەى ئابوورى نەبێت، بەڵکوو لایەنى سیاسى و سەربازى و پارادیپلۆماسى بگرێتەوە. هەرچەندە هەوڵى بۆ دراوە بەڵام نەگه‌یشتۆته‌ ئەو ئاستەى کە، هەرێمى کوردستان بچێتە چوارچێوەى بەرژەوەندییە باڵاکانى  دەوڵەتانى هەرێمى و نێودەوڵەتییه‌وه‌.

دووەم: بەهێزکردنى پەیوەندى لەگەڵ پارتى کرێکارانى کوردستان. پێویستە لەسەر هەرێمى کوردستان، پەیوەندییه‌کى بەهێزى لەگەڵ پارتى کرێکارانى کوردستان هەبێت.  ئەم پەیوەندییه لە چوارچێوەى حزبایەتى دەربچێت، بەڵکوو له‌ چوارچێوەى هەرێمى کوردستاندا بێت، بۆ ئەوەى تورکیا  ئیستغلالى ئەم بارودۆخەى ناوخۆى هەرێمى کوردستان نەکات و، بتوانرێت وەک کارتێکى گوشار لە هەمبەر تورکیا بەکار بهینرێت و، تورکیا حیساب بۆ پرسى کورد بکات و، وەک کیانێک فەرامۆش نەکرێت. 

ئەم دوو خاڵە لەم ڕوانگەیەوە ئاماژەم پێ کردووە، چونکە ئێمە وەک کورد سەرەتا دەبێت خۆمان بەهێز بکەین و بەتەواوەتى متمانە بە  تورکیا و  دەوڵەتانى هەرێمى نەکەین؛ لەبەر ئەوەى مێژوو ئەوەى بۆ سەلماندین کە هیچ دەوڵەتێک پشتگیرى  لە پرسى کورد ناکات؛  هەر کاتێک بارودۆخیان بۆ گونجاو بێت ڕێکكەوتننامەیان دژ بە کورد کردووه‌ و پلانیان دژ بە کورد  داڕشتووە بە شێوەیەکى گشتى. ئەگەر ئێمە بەتەواوەتى پشتگیریى یەکترمان کرد، ئەوا تورکیا و وڵاتانى هەرێمى، بەسادەیی ناتوانن هەنگاو بنێن و دژ بە کورد پلان دابڕێژن.