بێستون عومه‌ر نوورى/ مامۆستاى زانستە سیاسیەکان/ زانکۆى سەڵاحەددین

دەسپێک

هەرێمى کوردستان دواى 2003، وەک کاراکتەرێکى بەهێز لە عێراق بەتایبەت و لە ناوچەکە بەگشتى بەدیار کەوت؛ بە شێوەیەک ڕۆڵێکى بەرچاوى لە دووبارە بنیاتنانەوەى عێراقدا بینى؛ چونکە بەبێ بوونى کورد، بۆ پێکهاتەکانى ترى عێراق ئەستەم بوو دووبارە عێراق بنیات بنێنەوە. هەر ئەم هۆکارەیش واى کرد ڕۆڵى سەرکردە کوردەکان لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى لە ناوچەکە بەدیار بکەوێت. 

پارادیپلۆماسییەت (Paradiplomacy)

لە چوارچێوەى ئەو گۆڕانکارییانەى کە لەژێر سێبەرى سیستەمى نوێی جیهانى، بەسەر چەمکى دیپلۆماسییەتدا هاتووە، ناوى جیاجیا لە گۆڕەپانى سیاسى سەبارەت بە چەمکى دیپلۆماسى سەرى هەڵدا، وەک: پارادیپلۆماسى و دیپلۆماسییەتى ئەلیکترۆنى و هتد. واتاى چەمکى پارادیپلۆماسییش کە لێرەدا ئێمە مەبەستمانە، بریتییە لە "فراوانکردنى  بوارى سیاسەتى دەرەوە و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى هەرێمەکان لەسەر حیسابى حکوومەتى ناوەند"؛ واتا هەرێمەکان یان حکوومەتە ناناوەندییەکان لە بوارى دیپلۆماسیدا پەرە بە پەیوەندییەکانى خۆیان دەدەن. ئەمەیش پاڵنەرێکى بەهێز بوو بۆ ئەوەى تەنیا حکوومەتى ناوەند کاروبارى دەرەوە و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان جێبەجیێ نەکات، بەڵکوو حکوومەتە هەرێمییەکانیش دەتوانن پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانیان  پەرە پێ بدەن.

پارادیپلۆماسییەتى حکوومەتى هەرێمى کوردستان

بێ گومان هەرێمى کوردستان دواى ئەوەى  بەشداریى لە بنتیاتنانەوەى عێراق- فیدراڵ  کرد و، بەگوێرەى دەستوورى عێراقى- فیدراڵ 2005، کوردستان وەک هەرێمێک لە عێراق چەسپێندرا. ئەمەیش واى کرد هەرێمى کوردستان پەرە بە بوارى پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى خۆى بدات لە چوارچێوەى "پارادیپلۆماسى"دا، بەڵام فراوانتر لەوەى کە ڕێگەپێدراو بوو؛ بە شێوەیەک هەندێ جار دەگوترا‌ "بوونى دەوڵەتێک لەناو دەوڵەتێک". ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەى کە سەرکردە سیاسییەکانى هەرێمى کوردستان بە شێوەیەک بوارى دیپلۆماسییەتیان بەرەوپێشەوە برد تا گەیشتە ئەو ڕاددەیەى لە لایەن سەرکردەکانى دەوڵەتە بەهێزەکانه‌وه‌ پێشوازى لە سەرۆکى هەرێم بکرێت، وەک سەرۆکى وڵاتێک نەک وەک سەرۆکى هەرێمێک. هەر ئەمەیش واى کرد دەسەڵاتدارانى دەوڵەتى عێراق  بە دواى بیانوودا بگەڕێن بۆ ئەوەى ئەم هێژموونەى سەرکردەکانى کورد کەم بکەنەوە؛ تا گەیشتە قۆناغى جه‌نگى داعش و دواتر 16ی ئۆکتۆبەرى بەدوادا هات. ئەم قۆناغە تا ڕاددەیەک سەرکردەکانى کوردى بەئاگا هێنایه‌وە، کە دەبێت هۆشیارانەتر مامەڵە لەگەڵ وڵاتانى هەرێمى و نێودەوڵەتى بکەن؛ چونکە ئەوەى سەرکردە کوردەکان  پێشبینیان بۆ دەکرد، وا دەرنەچوو.

پارادیپلۆماسییەتى حکوومەتى هەرێمى کوردستان  دواى 16ی ئۆکتۆبەری 2017

دواى 16ی ئۆکتۆبەر، بیروڕاکان بەو ئاراستەیە بوون کە ئیتر هەرێمى کوردستان کاراکتەرێکى بەهێز نییە لە ناوچەکە، بەڵکوو تەنیا هەرێمێکە لە عێراق. بەڵام لە کۆتایییەکانى ساڵى 2018 و سەرەتاى ساڵى نوێی 2019، ئەو تێڕوانینەى گۆڕى؛ بە شێوەیەک سەرکردەکان لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى سەردانى هەرێمى کوردستانیان کرد و، ئەوەیان دووپات کردەوە کە هەرێمى کوردستان کاراکتەرێکى بەهێزە لە ناوچەکە و ناتوانرێت بەبێ هەرێمى کوردستان ئاسایش و ئارامیى ناوچەکە دەستەبەر بکرێت، چونکە لە ڕووى جیۆپۆلیتیکییەوە کاریگەریى زۆرى هەیە لەسەر بەرقەرارکردنى ئاسایش لە ناوچەکە. ئەمەیش بووه‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ "مایک پومپیو"، وزیرى دەرەوەى ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا، سەردانى هەرێمى کوردستان بکات  لە 9/1/2019 و، ئاماژەى بەوە دا كه‌ هەرێمى کوردستان بەشێکە لە ستراتیژییەتى ویڵایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا و، بە هیچ شێوەیەک کورد پەراوێز ناخرێت. دوا بە دواى ئەم سەردانەیش، "جان ئێف لۆدریان"، وەزیرى دەرەوەى فەڕەنسا، لە ڕێکەوتى 14/1/2019 سەردانى هەرێمى کوردستانى کرد و، هەر ڕۆژى دواتر واتا 15/1/2019، "محه‌مه‌د جه‌واد زه‌ریف"، وەزیرى دەرەوەى ئێران، سەردانى هەرێمى کوردستانى کرد و  لەگەڵ سەرکردەکانى کورد کۆ بوونەوە. به‌دوایه‌كداهاتنى ئەم سەردانانە، شێوەیەکى هەڕەمەکى ناگرێتە خۆ، بەڵکوو ستراتیژى و پلانبۆداریژراوە، بەتایبەت دواى سەردانى "مایک پۆمپیۆ". ئەوە ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێت،"کە گۆڕانکارییەکى گەورە لە ناوچەکە ڕوو دەدات و، ئامادەکارى بۆ ئەم گۆڕانکارییە دەکرێت" و، هەرێمى کوردستان بەشێک دەبێت لە چوارچێوەى ئەو گۆڕانکارییانەى کە لە ناوچەکە ڕوو دەدەن.

بایەخى هەرێمى کوردستان بۆ وڵاتانى هەرێمى و نێودەوڵەتى

هەرێمى کوردستان بایەخێکى یەکجار زۆر گەورەى هەیە بۆ وڵاتانى هەرێمى، بەتایبەت  تورکیا و ئێران، چونکە لە ڕووى سیاسییەوە هەر دوو وڵات عێراقێکى سەقامگیریان دەوێت و بەبێ کورد ئەم سەقامگیرییە دەستەبەر ناکرێت و، هەر ناسەقامگیرییەک دەبێتە هۆى مەترسى بۆ سەر ئاسایشى نەتەوەییى هەر دوو وڵات. لە لایەکى ترەوە، لە ڕووى ئابوورییەوە،  هەر دوو وڵات سوودێکى یەکجار زۆر لە هەرێمى کوردستان دەبینن و، لە کاتى ئێستایشدا هەر دوو وڵات بە بارودۆخێکى ئابووریى ناسەقامگیردا تێ دەپەڕن؛ بۆیە ناکرێت هەرێمى کوردستان پشتگوێ بخەن. هەر ئەمەیش وا دەکات، تورکیایش لە دواى ئەم سەردانانە سەردانى هەرێمى کوردستان بکات، بۆ ئەوەى لە ئەگەرى هەر گۆڕانکارییەک مەترسییەکانى سەر تورکیا کەم بکاتەوە؛ چونکە به‌ پتەوکردنى پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هەرێمى کوردستان، مەترسییەکان کەمتر دەبنەوە.

لەسەر ئاستى نێودەوڵەتییش،  جیهان بە ئاراستەى فره‌جەمسەرى دەڕوات، چونکە لە ئێستادا ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمریکا بەتەنیا ناتوانێت هێژموونى خۆى بەسەر جیهاندا بسەپێنێت، بەڵکوو هەر یەکە لە چین و ڕووسیا ئەمەیان قبووڵ نییە و ئەوانیش خاوەن هێژموونن لە ناوچەکە و، هەرێمى کوردستان بەگوێرەى بایەخە جیۆپۆلیتیکییەکەیەوە، کاریگەریى لەسەر گۆڕانکارییەکان دەبێت. ئەمەیش وا دەکات وڵاتانى جیهان بە چاوێکى پڕبایەخەوە بڕواننە هەرێمى کوردستان. بۆیە دەبێت هەرێمى کوردستان سوود لەم هەلومەرجە وەرگرێت و، هەروەها ئەوەنده‌یش خۆى بە گەورە نیشان نەدات کە لە ڕاستیدا وا نییە، بەڵکوو بە قەبارەى خۆى خۆى نیشان بدات و، هەروەها دەبێت نێوماڵى خۆى بەهێز بکات چونکە بێهێزیى نێوماڵى کورد، کاریگەریى لەسەر دواڕۆژى هەرێمى کوردستان دەبێت و، 16 ئۆکتۆبەرێکى ترى بەدوادا دێت. بۆیە ئەم جارە، دەبێت پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى لەگەڵ هەموو وڵاتان زیاتر پەرە پێ بدات و، دەبێت بەلانسێک ڕابگرێت بەتایبەت لەگەڵ هەر یەکە لە ئێران و تورکیا،  تا سوود لەو بارودۆخە ئابوورییە وەرگرێت و، ئابوورییه‌كه‌ی بەهێز بکات بۆ ئەوەى لە ئەگەرى هەر گۆڕانکارییەک دووبارە تووشى "پاشەکەوتى مووچە" نەبێتەوە. چونکە مەرج نییە عێراق هەر بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ هەرێمى کوردستان بکات و، دەبێت ئەگەرى "خراپبوونى پەیوەندیى نێوان هەرێم و ناوەند" لەبەرچاو بگیرێت.

 دەرەنجام

لە کۆتاییدا دەگەینە ئەو دەرەنجامەى کە، پێویستە دروستکەرى بڕیارى سیاسى، لە چوارچێوەى حکوومەتى پێشنیازکراودا ڕەچاوى هەڵەکانى ڕابردوو بکات و دووبارەیان نەکاتەوە  لە دوو لایەنەوە:

• پەیوەندیى نێوان هەرێم و بەغدا بە هیچ هێڵ و بەرژەوەندییەکى هەرێمى و نێودەوڵەتییه‌وه‌ نەبەسترێتەوە و نەیکاتە بەشێک لە گفتوگۆ و سازش؛ مەبەستمان لێرەدا ئەوەیە کە نابێت ناوەند پشتگۆى بخات و گوێ بۆ وڵاتانى هەرێمى ڕابگرێت، بەڵکوو دەبێت سەرەتا پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوەنددا بەهێز بکات.
• دروستکردنى حکوومەتێکى ڕەشید (پابەندبوون بە بنەماکانی دیموکراسی) و، بنیاتنانی ژێرخانێکى ئابووریى تۆکمە، بۆ ئه‌وه‌ی هەمان قەیرانى ساڵانى ڕابردوو دووبارە نەبێتەوە.