بەمیدیاییکردنی پرسی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان (بەدەوڵەتبوون) لەو ماوەیەدا، توانیی خۆی بخزێنێتە ناو ناوەندی هزری، سیاسی، بڕیاردان و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانەوە. حەوتوو نییە کە پرسی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان جێی باسی ڕۆژنامە و گۆڤارە بەناوبانگە جیهانییەکان نەبێت؛ تەنانەت هزری کارناسانی کاروباری کوردستان، عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە و، چەقی باسەکانیشیان "داهاتووی عێراق و پرسی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان"ە.

ئەم بەمیدیاییکردنە و، هاوکات چالاکیی دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان، قۆناغی یەکەمی ئەو پرسەی کە "سەربەخۆیی، مافی نەتەوەی کورد"ە، بڕیوە. هەر لەو پەیوەندییەدا پێویستە ئاماژە بە دوو ئاراستە بکرێت: یەکەمیان، بەشێک لە دەوڵەتانی ڕۆژاوایی، سەربەخۆیی وەکوو "ماف" بەڕەوا دەبینن، بەڵام ئەمە بۆ "کات" دەگەڕێننەوە. بەشێکی تریان کە تەنیا لە سیاسەتدا بەرژەوەندیی ڕووتوقووتی خۆیان، ئەویش لە چرکەساتدا دەبینن، باس لەوە دەکەن کە "ناخوازن دەست بخەنە ناو کاروباری وڵاتانی ترەوە". ئاراستەی دووم، ئەو ڕەوت و حکوومەتانەن کە دژی سەربەخۆیین و بەئاشکرا ڕایان گەیاندووە. هەندێک بەغدانشین و، لە سەرووی ئەوانیشەوە، بێ شک "کۆماری ئیسلامی"یە.

هیچ شک لەوەیشدا نییە کە "بەپێی یاسا" و "پەیوەندی"یەکانەوە، هەرێمی کوردستان ئەمڕۆکە بەشێکە لە جوگرافیای سیاسیی عێراق. هەر لەبەر ئەوە، دانوستان و گفتوگۆ لەسەر پرسی سەربەخۆیی، گرینگییەکی تایبەتی هەیە، چونکە لە سەربەخۆییدا دەیان و سەدان ڕایەڵەی دیار و نادیار لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق دەپچڕێن؛ هەر ئەمە وا دەکات کە هەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی هێمنانە و ئاشتییانە و بە ڕێگەی وتووێژ و دانوستانەوە، لەگەڵ بەغدا پرسەکە یەکلا بکاتەوە. بێ گومان هەنگاوی یەکەم لەم بوارەدا ڕووی لە سیاسەتوانان و حوکمڕانانی عێراق دەبێت، بەڵام نابێت پرسی سەربەخۆیی، لە جوغزی تەسکی سیاسەتوانەکانیدا بمێنێتەوە؛ بۆیە پەیوەندیکردن بە ڕای گشتیی عێراقەوە، ئەویش بە ڕێگەی کەسایەتی، دامەزراوە هزری، سیاسی و مەدەنییەکانی ئەو وڵاتەوه‌ بوارێکی تر بۆ هەرێمی کوردستان دێنێتە کایەوە تا هەر لەوێوە ئاراستە بە بەرژەوەندییەکانی بدات و ڕێکی بخات. واتە با پرسی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان تەنیا لەسەر مێزی سیاسەتوانان نەبێت، بەڵکوو ڕای گشتیی عێراقیش بەشێک لەو باسوخواسانە بێت؛ کە بێ شک ئەمەیش لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستاندا دەبێت.

دیداری چەند ڕۆژ بەر لە ئێستای مەسعوود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، کە "لەگەڵ شاندێکی ناوەندی دیالۆگی ڕافیدەین کۆ بۆوە و، لە ژمارەیەک کەسایەتی، نوخبەی سیاسی، فەرهەنگی، پەرلەمانتار، نووسەر و میدکاری عێراقی پێک هاتبوو"، چەقی باسەکەیان پرسی پەیوەندیی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان و پرسی سەربەخۆیی بوو. بەگەڕخستنی هێزی نەرم لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە بۆ ناو کۆمەڵگەی عێراق، سەرەتایەکی باشە بۆ ئەوەی هانی لایەن و کەسایەتییە ناحکوومییەکان بدرێت تا بەشداری لە پرسی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان و داهاتووی عێراقدا بکەن. ئەم هەنگاوە ئەرێنییە، سەرەتایەکیشە بۆ ئەوەی یارمەتیی ئەم کەسایەتی و دامەزراوانە بدرێت، تا بێنە ناو یارییە سیاسییەکانەوە؛ کردنەوەی دەرگەی دیالۆگە لە نێوان هەرێمی کوردستان و شاندێکی ناحکوومی، کە بێ شک کارتێکەریی لەسەر ڕای گشتیی عێراقدا دەبێت و، سەرەتایەکیشە بۆ دەرچوون لەو جوغزە بەرتەسکەی عێراق، کە هەمیشە حوکمڕانانی بەغدا جڵەودار و بڕیاردەری پرسە سیاسییەکان بوون.

عێراقی بارگاویکراو بە کێشە و قەیران

بریتانیا هەر لە ساڵی ١٩٢١ه‌وە، هەوڵی دا کە دەوڵەتێکی دەستکرد لە عێراقدا چێ بکات، بەڵام تا ساڵی ٢٠٠٣ هیچ کاتێک دەوڵەتی عێراق سەقامگیری و ئاسایشی بەخۆیەوە نەبینی. ململانێی کورد و حکوومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، شکستی پرۆژەی بریتانیای بۆ چێکردنی دەوڵەت لە عێراقدا خۆیا کرد. لە سەرەتاکانی حەفتای سەدەی ڕابردوودا "تیری دێژاردێن"، ڕۆژنامەوانی فه‌ڕه‌نسی، کە سەردانی باشووری کوردستانی کرد و لە نزیکەوە ئاگاداری شۆڕشی ئەیلوول و کێشە مێژوویییەکانی عێراق بوو، لە کتێبی "سەد ملیۆن عەرەب"دا دەڵێت: "عێراق دەستکردی بریتانیایە، کە لە دوای جەنگی جیهانیی یەکەم و هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریی عوسمانییەوە چێ بووە؛ وڵاتێکە کە بۆ کۆکردنەوەی کێڵگە نەوتییەکان لە باکوور و "بەسرە"یش لە باشوورەوە دروست کراوە و، تێیدا سێ گرووپ (هەموو شتێک ئەوان لێک جیا دەکاتەوە) لە دەوری پایتەختێکدا کە بۆ سەدان ساڵ لەبیر کرابوو، کۆ کرانەوە. عێراق یەکێکە لە شێتایەتییەکانی "چێرچڵ"، بەڵام کاتێک هەندێک لەو شێتایەتییانە بۆ چەند ساڵێک لەسەر پێ ڕاگیرێن، ئەوە دەبێتە ڕاستی."

ڕۆڵی هەرێمی کوردستان لە عێراقی نوێدا و، ئەزموونێک

هەر لە ساڵی ٢٠٠٣وە، هەرێمی کوردستان هەوڵی دا کە ڕۆڵێکی کاریگەری لە بنیاتنانی "عێراقی نوێ"دا هەبێت. لە ساڵی ٢٠٠٥دا ڕۆڵی گرینگی هەبوو لە نووسینی دەستوورێکی نوێ بۆ عێراق؛ ئەویش بە مەبەستی "بەدیموکراتیکردن"ی ئەو وڵاتە، تا ژیانێکی نوێ (پێكەوەهەڵکردن و پێکەوەکارکردن) دەست پێ بکات. بەڵام ئەزموونی عێراق جارێکی دیکەیش نیشانی دا، کە پرۆسەی "بەدیموکراتیکردنی عێراق" پڕکێشەیە و، ڕێک وەکوو پرۆسەی بەدەوڵەتبوونەکەیه‌تی؛ کە سەرچاوەی کێشە و قەیرانە لەو وڵاتەدا. بەغدانشینان هەر لە ٢٠٠٥ بەم لاوە، کێشە و گرفتیان بۆ هەرێمی کوردستان نایەوە و، ماوە بە ماوە قەیرانیان بۆ هەرێمی کوردستان ڕەوانە دەکرد. کۆبەندی زیاتر لە دە ساڵ ژیانی سیاسی، ئابووری و سوپاییی هەرێمی کوردستان دەگەڵ حکوومەتی عێراق، دۆخێکی بەرگریکاریی بەسەر هەرێمی کوردستاندا سەپاندووە. ئاشکرایە کە چەقین لە دۆخی بەرگریکاریدا، پاشەکشە و ڕەچاوکردنی بەرژەوەندیی باڵای عێراق، دەکاتە بەشێک لە سیاسەتی هەرێمی کوردستان. ئەوەیش لە کاتێکدایە کە نە تەنیا عێراق بەخەستی تووشی قەیرانی حکوومەتی بووە، بەڵکوو قەیرانی دەوڵەتییش عێراقی بەرەو لێكترازان بردووە. لەبەر ئەوە، دەرفەتێکی ئەوتۆ بۆ کورد نەماوە تا جارێکی دیکە باری لاری دەوڵەتی عێراق ڕاست بکاتەوە؛ چونکە لەبەریەکترازانی ئەو دەوڵەتە لەمێژە دەستی پێ کردووە.

سازدانی دیالۆگ لەگەڵ حزبە سیاسییەکانی عێراق، کەسایەتییه‌كان، ڕێکخراوە سیاسی و مەدەنییه‌كان و ناوەندە هزری و ڕۆشنگەرییەکان، بوارێکی گونجاو بۆ هەرێمی کوردستان دەڕەخسێنێت تا بە هۆی ئەوەوە ڕەوتێکی هێمنانە و ئاشتیخوازانە لەگەڵ "وڵاتی دایک" بەڕێوە بچێت؛ هاوکاتیش، ئەمە یارمەتییەکی باشە بۆ عێراقییەکان تا ڕای گشتیی ئەو وڵاتە ببێتە بەشێک لە سیاسەت و، هاووڵاتیان و دامەزراوە مەدەنی و کۆمەڵایەتییەکانی عێراق لە پەراوێزەوە ڕاکێشی ناوەندەکان بکات. دەبێ ئەوەیشمان لەبەرچاو بێت کە یەکڕیزی لە هەرێمی کوردستان سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی، دەتوانێت ئەو چەشنە هاوکێشە ناحکوومییانە لە بەغدادا بەهێز بکات.

گرینگییەکی دیکەی ئەو دیالۆگ و دانوستانە لەگەڵ ئەو ناوەندانە، ئەوەیە کە یارمەتیی ئەوە دەدات تا دەرگە داخراوەکان بکرێنەوە و، سیاسەت و چارەسەرکردن تەنیا لە کۆڵانی تەسکی حکوومەتی عێراقدا نەمێنێتەوە. هەرێمی کوردستان بە گرتنەبەری سیاسەتی دانوستان و وتووێژ دەگەڵ ناوەندە ڕۆشنبیری و هزرییه‌كان و، هه‌روه‌ها کەسایەتییەکان، هەم ڕای گشتی لە عێراقدا سەبارەت بە پرسی سەربەخۆیی چێ دەکات، هەمیش لە ئەگەری بوونی پەیوەندییەکی گورجوگۆڵ و ڕێکخراو لەگەڵ ئەواندا، دەتوانن لە ئێستا و داهاتوودا ڕۆڵی کارتی گوشار بۆ سەر حکوومەتی عێراق بگێڕن. کەمترین تێچوو بۆ گەیشتن بە سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان، لە کۆڵانی ڕازیکردنی بەغداوە دەرباز دەبێت؛ بەڵام لە بڕیارداندا، "کات"یش ڕۆڵی خۆی هەیە.