نەجات عەلی ساڵح، دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

پێشەکی

پێشكەوتنەكانی بواری پەیوەندی و زانیاری و تەكنەلۆژیا و بەگشتی زانستی، هەروەها سەرهەڵدان و بەهێزبوونی دیاردەی بەجیهانیبوون، گۆڕانكاریی گەورەی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و كەلتووریی بەدوای خۆیدا هێنا. ئامرازەكانی پەیوەندی و زانیاری، بوون بە هۆكارێك بۆ كرانەوەی زیاتری كۆمەڵگەكان  و، هەروەها سیستەمە سیاسییەكانیش گۆڕانكارییان لە شێوازی بەڕێوەبردن و حوكمڕانیی خۆیاندا كرد. لە لایەکی تریشەوە، شەپۆڵەكانی دیموكراسی، زۆربەی وڵاتانی ئەوڕوپا، ئەمریكای لاتین، ئاسیا، ئەفریقای گرتەوە. بە واتایەكی تر، دیاردەی بەجیهانیبوون پڕۆسەی دیموكراسیی خێراتر و فراوانتر كرد. بەهاكانی لیبراڵ-دیموكراسی و بازاڕی ئازاد، ئەو بەها و ئامراز و كەرەستانە بوون کە لەلایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی هەناردە دەكران؛ هەر بۆیە کەسێكی وەکوو "فرانسیس فۆكۆیاما" (Francis Fukuyama) له‌ كتێبی خۆیدا بە ناونیشانی "كۆتایی مێژوو" The End of History and the Last Man (1992)) باسی لە كۆتاییی جەنگ و ململانێ ئایدیۆلۆژییەكانی كرد؛ بەو مانایەی كە لیبراڵیزم و دیموكراسی و كاپیتالیزم، سەركەوتنی گەورەیان لە بەرامبەر ئایدیۆلۆژیاكانی تر بەتایبەت كۆمۆنیزم بەدەست هێنا.

هاوکێشە دیموکراسییەکان و گۆڕانکارییە ئاسایشییەکان

ڕووداوەكانی سەرەتای دەیەی نەوەدەكانی سەدەی بیستەم وایان كرد، كە وڵاتان لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا گۆڕانكاری ئەنجام بدەن و، بەم پێیەیش خوێندنەوەیەكی نوێ‌ بۆ پرسی ئاسایش و دیموكراسی كرا، چونكە خوێندنەوە كلاسیكییەكان لە بواری دیموكراسی و ئاسایش گرنگیی خۆیان لەدەست دا و زۆر لە بیرمەندان گەیشتنە ئەو باوەڕەی كە دەوڵەت چیتر تاكە ئەكتەری گۆڕەپانی سیاسی نییە و بەتەنیا ناتوانێ‌ ئاسایشی خۆی بپارێزێ‌؛ بۆیە ئەكتەرە نادەوڵەتییەكانیش ڕۆڵیان پەیدا كرد.

میدیای ئازاد و ڕای گشتی، كۆمپانیا فرەڕەگەزەكان، ڕێكخراوە نا-حكوومییەكان و تەنانەت چالاكییەكانی ڕێكخراوەكانی سڤیل، بوون بە فاكتەرێك كە چەمكی ئاسایش ڕەهەندی تر لەخۆ بگرێت، چونكە دەوڵەت نەیتوانی تەنیا بە ئامرازی سەربازی، ئاسایشی خۆی بپارێزێت؛ وەك ئەوەی  قوتابخانەی کۆپنهاگن لە بواری ئاسایشیدا (Copenhagen School of security studies) و بەتایبەتی "باری بۆزان" (Barry Buzan) ئاماژەی پێ‌ دەكات كە ئاسایشی نەتەوەیی تەنیا سەربازی نییە، بەڵكوو دەوڵەت بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی لەتەك ڕەهەندی سەربازی، دەبێت ڕەهەندی تری وەك (سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی)یش ڕه‌چاو بكات. هەروەها بۆزان گرنگیدان بە مافەكانی مرۆڤ و بەهاكانی دیموكراسیی، بە پێویستییەک زانی بۆ دابینكردنی ئاشتی و ئاسایش.

لە لایەكی دیكه‌وه‌، گۆڕانكاری و ڕووداوەكان، بوون بە مایەی هاتنەكایەوەی هەندێ‌ دیاردە كە كاریگەریی نێگەتیڤی لەسەر پرسی دیموكراسی و ئاسایش هەبوو، وەك دیاردەی: كۆچی بەلێشاو و پەنابەری، قاچاخچێتی، ماددەی هۆشبەر، نەخۆشی، تیرۆر، پیسبوونی ژینگە. لە دەرەنجامدا ئەم دیاردانە، بوون بە هەڕەشەی ئاسایشیی نوێ‌ و، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیان دەوڵەتان پێویستیان بە هاوكاری و هاوپەیمانێتی هەبوو. دواتر بەهۆی هەندێ‌ دیاردە و ڕووداوی تر کە زۆر بەخێرایی ڕوویان دا، پارادایمی سیستەمی نێودەوڵەتی گۆڕانكاریی بەسەردا هات؛ بۆ نموونە ڕووداوەكانی 11ی سێپته‌مبەر وای كرد، ئەمریكا هێرش بكاتە سەر ئەفغانستان و عێراق و، كۆتایی بە سیستەمە سیاسییەكانیان بێنێ‌. ئەمریكا ڕای گەیاند كە دەوڵەتە دیكتاتۆر و شكستخواردووەكان (Failed state or Fragile States)[1]، بەتایبەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بوونەتە مایەی ناسەقامگیری و نا-ئاسایشی؛ بۆیە شەپۆلێكی ناڕەزایی، وڵاتانی عەرەبیی گرتەوە و كۆتاییی بە هەندێ‌ لە سیستەمە دیكتاتۆرییەكان هات لە ناوچەكەدا، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی كە زیاتر لە (30) ساڵ لەسەر دەسەڵات بوون. دوای ئەم ڕووداوانە هەندێ‌ لە وڵاتانی ناوچەكە نەیانتوانی خۆیان لەگەڵ پرۆسەی بەدیموكراسیكردن بگونجێنن و، لە ناوخۆدا تووشی قەیران و داڕمانی ئابووری، سیاسی، سەربازی هاتن.

بەگشتی ئەگەر لە قۆناغی گواستنەوە بەرەو دیموكراسییەت یاخود لە قۆناغی ڕاگوزەردا (transitional period) بەهەستیارییەوە مامەڵە لەگەڵ بەدیموکراسیبوون (Democratization) نەكرێت، ئەوا كەموكوڕییەكانی دیموكراسی دەبنە خاڵێكی لاوازی سیستەمی سیاسی و، لە دەرەنجامدا سیستەمی سیاسی ناتوانێ‌ ئاسایش و سەقامگیری فەراهەم بكات؛ وەك چۆن هەندێ‌ لە وڵاتان بەهۆی لاوازیی سیستەمی سیاسییه‌وه‌، بوون بە وڵاتی شكستخواردوو و تووشی داڕمان و هەڵوەشاندنەوە هاتن. بۆیە لە سەردەمی ئەمڕۆدا ئەگەر هەڵسەنگاندنێكی زانستییانە و بابەتییانە بۆ سیستەمە سیاسییەكان بكەین، دەبینین لە وڵاتانی دیموكراسی، سیستەمی سیاسی باشتر توانیویەتی ڕووبەڕووی هەموو ئەو ئالنگارییانە ببێتەوە كە ڕووبەڕووی دەبنەوە. بۆ نموونە بەهۆی كارەساتی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، زۆربەی وڵاتان- چ وڵاتانی پێشكەوتوو، یان دواكەوتوو؛ گەورە بن یان بچووك بن- تووشی قەیران و زیانی گەورەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی هاتن، بەڵام بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئالنگارییەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، وڵاتانی دیموكراسی باشتر توانیویانە ڕووبەڕووی ببنەوە، چونكە دیموكراسییەت ئەگەر بە شێوازێكی یاسایی و دامەزراوەیی پیادە كرا، ئەوە یەكگرتوویی و سەقامگیریی ناوخۆیی دروست دەكات.

سەرەڕای ناڕوونیی سیستەمی نێودەوڵەتی و ململانێی‌ وڵاتانی زلهێز، وەك جەنگی بارزگانیی ئەمریكا و چین، ململانێ سەربازی و سیاسییەكانی ڕووسیا و ئەمریكا، هەروەها گرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران لە ناوچەكە، زۆربەی دەوڵەتانی تووشی قەیرانێكی قووڵی ئابووری و سیاسی و ئاسایشی كردۆتەوە. بۆیە دامەزراوەكانی دیموكراسی، ڕۆڵێكی گرنگ لە تێپەڕاندن و چارەسەركردنی ئەم دۆخەدا دەگێڕن، چونكە هەمیشە دیموكراسییەت دەبێتە مایەی سەقامگیری و ئاسایش و بەپێچەوانەوە پێشێلكردن و بنپێكردنی بەهاكانی دیموكراسی، كێشە و ئاڵۆزییەكان فراوانتر دەكات و توانای دەوڵەت بۆ چارەسەركردن و قەیران سنووردار دەكات.

عێراقی پاش ٢٠٠٣؛ سەرگەردان لە نێوان دیموکراسی و ئاسایشدا

لە عێراق بەهۆی هێرشەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی، كۆتایی بە دیكتاتۆرییەت هات، بەڵام چونكە پڕۆسەی بەدیموكراسیكردن زیاتر لە ڕێگەی هێزی سەربازییەوە بوو و، لە ناوخۆی عێراق گۆڕانكاریی ئابووری، كۆمەڵایەتی و كەلتووری ڕووی نەدا، لە دەرەنجامدا پرۆسەكە سەركەوتوو نەبوو، چونكە میكانیزمەكانی پڕۆسەی بەدیموكراسیکردن لە ناوخۆدا لاواز بوون و فاكتەری دەرەكی و هێزی سەربازی لە گۆڕینی ڕژێمدا زیاتر ڕۆڵی بینی. بۆیە دواتر عێراق ڕۆژ بە ڕۆژ تووشی لێكترازان و داڕمانی ئابووری و كۆمەڵایەتیی زیاتر هات و لە جیاتی بنیادنانی دامەزراوەكانی دیموكراسی، سیستەمێكی تائیفی-مەزهەبی شوێنی ڕژێمی پێشووی گرتۆتەوە و، لە دەرەنجامدا عێراقی خزاندە ناو جه‌نگێكی ناوخۆیی و له‌ لایەکی تریشەوە، ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان- وەك قاعیدە- بەهێز بوون و ڕێکخراوی توندڕەوتری وەکوو داعش سەریان هەڵدا. هەروەها حوكمڕانییەكی خراپ لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراق، ململانێی هێز و لایەنە سیاسییەكانی قووڵتر كردەوە و دەستێوەردانە دەرەكییەكانیش زیاتر بوون. لە ئاکامیشدا دۆخێكی نا-ئاسایشیی ئاڵۆز هاتە كایەوە و زۆرینەی شیعە بە پشتیوانیی دەرەكی، تەواوی جومگەكانی دەسەڵاتیان كۆنتڕۆڵ كرد و ئایدیۆلۆژیاشیان هێنایە ناو پرسی حوكمڕانی. لێرەوە عێراق بەهۆی عەقڵییەتێكی شۆڤینی كە بە ئایدیۆلۆژیای شیعەگەری بارگاوی كراوە، خەریكی پاشەكشەكردنە لە دیموكراسی و هەوڵ دەدرێت عێراق لە دەوڵەتێكی فیدراڵ-دیموكراسی، بگۆڕن بۆ دەوڵەتێكی ناوەندیی تۆتالیتاری سەركوتكەر و لەلایەكی تره‌وه‌، مامەڵەی زۆرینەی شیعە لەسەر دەسەڵات، پرسی ناسنامەی، كرد بە جەوهەری ململانێكانی نێوان پێكهاتەكان. بۆیە ئەوەی ئێستا لە عێراق ڕوو دەدات پێكدادانی ناسنامە و كەلتوورە جیاوازەكانە و، بە كردەوەیش لە عێراق جەنگێكی ئەتنی- ئایینی- مەزهەبی لە ئارادایە.

دەسەڵاتدارانی عێراق لە جیاتی كەمكردنەوەی گرژی و ناكۆكییەكان، هەوڵی فراوانتركردنی لێكترازانەكان دەدەن؛ ئەمەیش لە دەرەنجام بێجگە لە جەنگێكی ناوخۆیی، هیچی تری لێ‌ نایەتە كایەوە. ڕاستییه‌كه‌ی، عەقڵییەتی دروستكەرانی بڕیاری سیاسی لە عێراق هی ئەم سەردەمە نییە، بەڵكوو هی (1400) ساڵ پێش ئێستایە و ئیشكاڵییەتی گەورەیان هەیە لە حوكمڕانی، چونكە زۆرینەی حوكمڕان باوەڕیان بە بەهاكانی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و جیهانی مۆدێرن نییە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، خۆیان بە خاوەنی دەوڵەت و تەواوی گەلانی عێراقیش دەزانن. بۆیە بەم ڕوانگە، سیاسەت و عەقڵییەتە، چارەسەركردنی كێشە و ململانێ‌  ناوخۆیییەكان و، هەروەها دابینکردنی ئاسایشێكی جێگر ئەستەمە.

عێراق و دەربازبوون لە کێشە و گرفتەکان: چارەسەری قەیرانە ناوخۆیی و گوشارە دەرەکییەکان

بۆ چاككردنەوە و ڕاستكردنەوەی ئەم عەقڵییەتە، عێراق پێویستی بە نوخبەیەكی خوێندەوار و ڕۆشنبیرە كە باوەڕی بە بەهاكانی پێکەوەژیان و فرەیی و بەگشتی لیبراڵ-دیموكراسی و سیكۆلاریزم هەبێت و لە كردار و ڕەفتاریشیان ڕەنگ بداتەوە و، هەوڵ بدەن خۆیان لەژێر چنگ و هەژموونی وڵاتانی هەرێمی ڕزگار بكەن؛ چونكە عێراق لە ئێستادا بووه‌تە گۆڕەپانێک بۆ جه‌نگی بەنوێنەرایەتی (Proxy) لە نێوان وڵاتانی هەرێمی و سەرووهەرێمی لە ناوچەكە. لەلایەكی تره‌وه‌، پێدەچێت دوای دەستاودەستکردنی دەسەڵات لە نێوان سەرۆك جۆ بایدن و دۆناڵد ترامپ، ڕوانگەی ئەمریكا بۆ چارەسەركردنی كێشە و ململانێكانی عێراق لە ناوخۆ و لە دەرەوەدا گۆڕانكاریی بەسەردا بێت، چونكە ئاشكرایە ڕوانگەی سەرۆك بایدن و دیموكراتەكان جیاوازە لە سەرۆك ترامپ؛ تەنانەت لەگەڵ كۆمارییەكانیش. بەدڵنیایییه‌وه‌ دوای دەستبەكاربوونی سەرۆك بایدن، گۆڕانكاری بەسەر ستراتیژییەتی ئەمریكادا دێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت لە عێراق.

پێدەچێت پڕۆسەی بەدیموكراسیکردن لە عێراق لە ئەولەوییەتی ئیدارەی بایدن بێت، چونكە دیموكراتەكان لە سیاسەتی دەرەوەیاندا بەردەوام جەخت لەسەر پرسی دیموكراسی دەكەنەوە و، خوێندنەوەیەكی جیاوازیان هەیە بۆ پرسی حوكمڕانی بە بەراورد بە سەردەمی سەرۆکایەتیی دۆناڵد ترامپ، کە ناوچەكە بەگشتی و عێراق بەتایبەتی خەریكی پاشەكشەكردن بوو لە ڕووی دیموكراسییەوە، چونكە سیاسەتی ترامپ لە ناوچەكە زیاتر بازرگانانە بوو. بۆیە سەرۆك ترامپ بەم سیاسەتەی، ڕۆڵی ئەكتەرە هەرێمایەتییەکانی لە ناوچەكە وەك (ئێران، توركیا، سعوودیا) بەرز كردەوە. لە لایەكی دیكه‌وه‌، پێدەچێت ئێران بیەوێت سوود لە ئیدارەی سەرۆك بایدن وه‌ربگرێ، بۆ ئەوەی چارەسەری كێشەكانی بكات لەگەڵ ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی؛ بەو مانایەی كە ئێران چاوەڕێ دەكات ئەمریكا بگەڕێتەوە ناو ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی (5+1). بەڵام لە ڕاستیدا كێشەكانی ئێران لەگەڵ ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تەنیا پرسی ئەتۆمی نییە، بەڵكوو پشتیوانیكردنی ئێران لە ڕێكخراوەكانی وەك "حزبوڵڵا" لە لوبنان، "حوسییەكان" لە یەمەن، "حه‌ماس" و "جیهادی ئیسلامی" لە فەلەستین، "حەشدی شەعبی" لە عێراق و "فیرقەی عەشتار" لە بەحرێن و فراوانخوازییەكانی ئێران بەگشتی، كێشەی سەرەكین لە نێوان ئێران و كۆمەڵگه‌ی نێودەوڵەتی. بۆیە پێدەچێت گرووپەكانی حەشدی شەعبیی سەر بە ئێران، بكەونە ژێر گوشاری ئیدارەكەی بایدن. هەرچەندە دیموكراتەكان لەوانەیە هەوڵ بدەن بە شێوازی دیپلۆماسی چارەسەری ئەم ناكۆكییانە بكەن، بەڵام بژاردەی سەربازییش ئەگەرێكی ترە لەلایەن سەرۆك بایدن و دیموكراتەكان، چونكە زۆر جار دیموكراتەكان بۆ یەكلاییكردنەوە  و چارەسەركردنی كێشەكانیان، پەنایان بردۆتە بەر بەكارهێنانی هێزی سەربازی. بۆیە لە ئێستادا عێراق لە دۆخێكدایە كە پاشەكشەكردنی لە پرۆسەی دیموكراسی دەبێتە مایەی هەڵوەشاندنەوەی عێراق؛ چونكە گەڕانەوە و پاشگەزبوونەوەی عێراق لە دیموكراسییەت، دەبێتە خاڵێكی لاوازی سیستەمی سیاسی و، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بەتایبەت ئەمریكا پشتیوانیی لێ ناكات.

کۆبەند

لە سیستەمێكی دیموكراسیدا بەهۆی بەشداریی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردنەكاندا و، هەروەها کاریگەریی ڕای گشتی لەسەر سیاسەتی گشتی و دروستكردنی بڕیاری سیاسی، پشتیوانییەكی بەهێز لە سیستەمی سیاسی دەكرێت بۆ زاڵبوون بەسەر گرفتەكان و، بەپێچەوانەوە لە وڵاتانی نادیموكراسی بەهۆی ڕەفتارەكانی سیستەمی سیاسی، گرفتی بچووك گەورەتر و فراوانتر دەبێت؛ دواجار دەبنە كێشەی گەورە و كارەساتی لێ دەكەوێتەوە. دیموكراسییەت و ئاسایش دوو چەمكن کە لە یەكتر جیا ناكرینەوە و لە پرۆسەیەكی ئۆرگانی و ڕێكخراویی و یاساییدا تەواوكەری یەكترن. هەر بۆیە لە سیستەمە دیموکراسییەکاندا سنوورداركردنی ئازادییەكانی هاووڵاتیان بەهۆی هەڕەشە ئاسایشییەكان، لەلایەن هاووڵاتیانه‌وه‌ بەئاسایی وەردەگیردرێت، چونكە پرسی ئاسایشی نەتەوەیی و دیموكراسییەت لە چوارچێوەی دەستوور و یاسادا پێناسە كراوە و لای هاووڵاتیانیش پەسند و قبووڵ كراوە. بەڵام لە سیستەمە تائیفی و تا ڕاددەیەک دابەشبووەکانی وەکوو عێراق، ئەو  بابەت و پرسانەی کە لە لای دەسەڵات و گرووپە سیاسییەکانەوە ئاسایشین، لە لای خەڵک و هاووڵاتیان و پێکهاتەکانی عێراقەوە بە پرسێکی نا-ئاسایشی دادەندرێن؛ بۆ نموونە پرسەکانی تایبەت بە ناسنامە و ماف و ئازادییە تاکەکەسی و ئەتنی و مەزهەبی و ئایینییەکان. بەم پێیە تا ئەو کاتەی کە عێراق نەبێتە خاوەن دیموکراسییەکی جێگیر لەسەر بنەمای فرەیی و ڕێزگرتن لە مافی پێکهاتەکان و، بەشداریی ڕاستەقینە لە داڕشتنی سیاسەت و داهات و سامانی وڵات بە دادپەروەرانە دابەش نەکرێت، ئەوە بەدڵنیایییەوە عێراق نابێته‌ خاوەنی ئاسایشێکی جێگیر و بەردەوام. بۆیە ئەم دوو پرسە، "دیموکراسی و ئاسایش"، لە عێراق بەتوندی پێکەوە گرێدراون.

[1] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:

Fragile States Index 2020: Measuring Fragility, Risk and Vulnerability in 178 Countries. Available at: <https://fragilestatesindex.org/ >. Last visited: 29-12-2020.