نەجات عەلی ساڵح، دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان

پێشەكى

زۆربەى زانایان هاوڕان كە سیستەمى نێودەوڵەتى لە ڕووى یاسایییەوە لە دەوڵەتانى خاوەن سەروەرى پێك دێت، بەتایبەت ڕیاڵیستەكان (realists) كە دەوڵەت بە ئەكتەرى سەرەكى دەزانن لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان؛ هەرچەندە دواى كۆتاییهاتنى جەنگى سارد (cold war)،  هەروەها پێشكەوتنەكانى تەكنەلۆژیا و پرۆسەى بەجیهانیبوون (Globalization)  و كرانەوەى جیهان، گۆڕانكارى بەسەر سیستەمى نێودەوڵەتیدا هاتووە، بەو پێیەى كە تەنیا دەوڵەت ئەكتەرى فەرمى نییە لە سیستەمى نێودەوڵەتى، بەڵكوو ڕۆڵى ئەكتەرە نافەرمی و نا-دەوڵەتییەكانیشیان (Non-state actors) بە گرنگ زانى، بەتایبەت لیبڕاڵەكان (Liberals). لە لایەكى تر، بە درێژاییی مێژوو بەهۆى ململانێ سیاسی، سەربازى، ئابوورى، ئایدیۆلۆژی، تەنانەت كۆمەڵایەتى یان كەلتوورییه‌كانه‌وه‌ لە نێوان دەوڵەتان گۆڕانكارى بەسەر ستراكچەرى سیستەمى نێودەوڵەتیدا هاتووە؛ بۆ نموونە جەنگى جیهانیى یەكەم و دووەم، هەروەها كۆتاییی جەنگى سارد و هەڵوەشانەوەى یەكێتیى سۆڤیەت، دواتریش ڕووداوەكانى (11)ى سێپته‌مبەر و ساڵى 2001) وای كرد، پارادایمى سیستەمى نێودەوڵەتى گۆڕانى بەسەردا بێت و هاوكێشەى پەیوەندیى نێوان دەوڵەتانیش لە ڕووى بەرژەوەندى و هێز خوێندنەوەى جیاوازى بۆ بكرێت. لەم نووسینە هەوڵ دەدەین ڕۆڵى كورد لە سیستەمى نێودەوڵەتى بخەینە ڕوو؛ هەروەها باس لە پێگەى كورد لە سیستەمى نێودەوڵەتیدا بكەین و، باس لە كاریگەریى سیستەمى نێودەوڵەتى لەسەر پرسی كورد بكەین و دەرهاوێشتە و لێكەوتەكانى ڕوون بكەینەوە.

یەكەم: قۆناغى بنیاتنانى دەوڵەت-نەتەوە Nation State

كۆتاییهاتنى جەنگى سى ساڵە لە ئەوروپا (١٦١٨-١٦٤٨)، هەروەها ڕێکكەوتننامەى وێستفاڵیا (Treaty of Westphalia)[1] وای كرد، سیستەمى نێودەوڵەتى لە دەوڵەت ــ نەتەوە پێك بێت، پرسی سەروەرى و دستێوەرنەدان لە كاروبارى یەكتری، بوو بە بنەماى پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. دەوڵەت-نەتەوە، بوو بە تاقە ئەکتەر و فۆرمێكى نوێ لە سیستەمى نێودەوڵەتى و كۆتاییی بە دەسەڵاتى كەنیسە لەسەر پاشاكان هێنا. ئەم مۆدێلە لە حوكمڕانى لەژێر كاریگەریى پێشكەوتنە سیاسی، ئابوورى، كۆمەڵایەتى، كەلتوورى، ئایینى، زانستى و، تەنانەت فەلسەفییه‌كانیش لە ئەوروپا هاتە ئاراوە، كە تەواوى گۆڕانكارییەكان دەرهاوێشتەى سەردەمى ڕینێسانس (Renaissance)[2]، ڕۆشنگەرى ( Age of Enlightenment)، هەروەها شۆڕشى فەڕەنسا و شۆڕشی پیشەسازى ( Industrial Revolution) بوون لە ئینگڵته‌را. گەلان لە ئەوروپا دەوڵەت-نەتەوەیان لە چوارچێوەى جوگرافیایەكى نوێدا ڕێك خست و، یاساى نێودەوڵەتییان داڕشت؛ پرسی ناسیۆنالیزمیش بوو بە فاكتەرێكى بەهێز بۆ دامەزراندن و پێكهێنانى دەوڵەت-نەتەوە. لە هەمان کاتدا لەم سەردەمەدا كورد نەتەوەیەكى پەرتەوازە و لێکترازاو بوو و، لەسەر (میر، ئاغا، شێخ، بنەماڵە، خێل، هۆز و عەشیرەت) دابەش ببوو؛ هەروەها نقووم ببوو لە ترادیسیۆنى ئیسلامى و كەلتوورێكى كۆمەڵایەتیى دواكەوتوودا، كە هێشتا باوەڕیان بەو چیرۆكانە هەبوو كە پڕ بوون لە خورافات. بەپێچەوانەوە نەتەوەكانى تر لە ناوچەكە، ئایینیان كرد بە ئامرازێك بۆ هەڵخەڵەتاندن و داگیركردن و سەركوتكردنى كورد. بۆیە لەو سەردەمە ناسیۆنالیزمى كورد لە ئاستێكى زۆر لاوازدا بوو؛ پرسی ناسنامەیش لە ڕوانگەیەكى عەشیرەتگەرى، خێڵەكى یان ئایینى پێناسە دەكرا. بۆیەیش كورد لەم قۆناغە لە پرۆسەى بنیاتنانى دەوڵەت-نەتەوە دوا كەوت.

دووەم: قۆناغى جەنگى جیهانیی یەكەم و دووەم و جەنگى سارد

بۆ بەدەستهێنانى كەرەستەى خاو، هەروەها بۆ پاراستنى بەرژه‌وەندییە ئابوورییەكانیان دەوڵەتانى ڕۆژاوا و ڕووسیا، دەستیان كرد بە داگیركارى و فراوانخوازى؛ بۆیە وڵاتانى وەك بریتانیا، فەڕەنسا، ئەمریكا و ڕووسیا هێرشێكى بەرفراوانیان كردە سەر ئەو ناوچانەى كە لەژێر دەسەڵاتى ئیمپراتۆرییەتى عوسمانیدا بوون. لە ڕووبەڕووبوونەوەیەكى سەربازى و چەكداریى بەرفراواندا دواجار شكستیان بە ئیمپراتۆرییەتى عوسمانى هێنا و، لە ڕێگه‌ى ڕێككەوتنى  سایكس پیكۆ (Sykes Picot Agreement) نەخشەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستیان داڕشت و، زۆر لە نەتەوەكانى ناوچەكە بوون بە خاوەنى دەوڵەت-نەتەوە. سەرەڕاى هەوڵەكانى كورد بۆ بەدەستهێنانى مافە نەتەوەیییەكانى، دواجار بەپێى پەیمانی لۆزان ( Treaty of Lausanne) لە ساڵی ١٩٢٣ كورد بەتەواوى بێبەش كرا؛ دواتر بەسەر وڵاتانى هەرێمى وەك عێراق، سووریا، توركیا و ئێران دابەش كرا. دەوڵەتانى براوەى جەنگى جیهانیى یه‌كه‌م سیاسەتێكى ڕیاڵیستییان لە هەمبەر كورد پیادە كرد و چاویان لەو هەموو ستەم و ڕاستییە پۆشی كە بەرامبەر خاک و نەتەوەی كورد دەكرا؛ بۆ نموونە بەر لە جەنگى جیهانیى یەكەم، كورد لەنێو هەردوو ئیمپراتۆرییەتى عوسمانى و سەفەوى توابووەوە و، بە هەندێ دەستكەوتى كەسی یان بنەماڵەیی قایل كرا بوو. بۆیە كورد لە جەنگى جیهانیى یەكەم داواكارییەكانى لە ئاستێكى زۆر لاوازدا بوو؛ هەروەها لە جەنگى جیهانیى دووەمیش دەوڵەتانى وەك (ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن) لە بەرەیەك و، دەوڵەتانى وەك (فەڕەنسا، بریتانیا، ئەمریكا، یەكێتیى سۆڤیەت) لە بەرەیەكى تردا بوون. زیاتر لە (30) دەوڵەت لە جەنگەكە تێوە گلان، هەروەها ئامرازى نوێى سەربازى لە جەنگدا بەكار هات و بە ملیۆنان قوربانیى لێ كەوتەوە؛ دواجار جەنگ بە شكستى (ئەڵمانیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن) كۆتایی هات.

 لە ڕاستیدا جەنگى جیهانیى دووەم، هۆكارى ئابوورى و ئایدیۆلۆژیى لە پشت بوو. سەركردەكانى وەك (هیتلەر، ستالین، مۆسۆلینى، تۆجۆ) هەوڵى فراوانخوازى و سەركوتكردن و لەناوبردنى ڕكابەرەكانیان دەدا. كورد لەم قۆناغەیش نەیدەتوانى هیچ كاریگەرییەكى لەسەر جەنگ و بەڵانسی هێز هەبێت، چونكە جەنگ و ململانێى نێوان دەوڵەتان بەراورد بە تواناكانى كورد، بەتایبەت لە ڕووى سەربازییه‌وه‌، لە ئاستێكى زۆر جیاوازدا بوو و، كوردیش بەتەواوى دوور بوو لە هاوكێشەى جەنگ و هاوسەنگیى هێز لەو سەردەمە. دواتریش بە پەیمانی ڤێرسای  (Treaty of Versailles) كۆتایی بە جەنگى جیهانیى دووەم هات و قۆناغێكى نوێ بە جەنگى سارد لە نێوان (ئەمریكا و یەكێتیى سۆڤیەت) دەستى پێ كرد و، لەو سەردەمەدا سیستەمى نێودەوڵەتى بەسەر دوو بەرە دابەش بوو. جەنگى سارد زیاتر جەنگێكى سیاسی، ئابوورى و ئایدیۆلۆژى بوو. چەكى ناوكى و كێبڕكێكردن لەسەر خۆپڕچەككردن جەوهەرى ململانێى سەربازى بوو. كورد لەم سەردەمەدا لە هەوڵى پێكهێنانى ڕێكخراوى نوێ و حزبى سیاسیدا بوو. هەر لەم نێوەندەدا كۆمارى كوردستان لە مەهاباد لەدایك بوو، بەڵام بەرژەوەندى و ڕێككەوتنى وڵاتانى زلهێز لەگەڵ وڵاتانى هەرێمى، بەتایبەت ئێران، بوو بە هۆكارێك بۆ ڕووخانى كۆمارەكە؛ هەروەها لە ناوەڕاستى حەفتاكانیش بە "ڕێكکەوتننامەى جەزائیر"[3] گورزێكى تر لە بزووتنەوەى ڕزگاریخوازى كورد درا. هەرچەندە كورد لەم ماوەیەدا قوربانییەكى زۆرى دا، بەڵام بەرژەوەندى و هاوكێشە و ململانێ جیۆپۆلیتیكییەكان لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى، ڕێگر بوون لە بەردەم كورد بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان؛ هەروەها كوردیش تواناى ئەوەى نەبوو ببێت بە بەشێك لەو ستراكچەرە نێودەوڵەتییەى كە هاوكێشە و هاوسەنگیى هێزى لە نێوان دەوڵەتان دەگۆڕى و لە هیچ یەك لەو قۆناغانەیشدا كورد ئەو دەرفەت و كەرەسانەى نەبوو كە لە جەنگ یان لە پرۆسەكەدا بەشدار بێت.

سێیەم: قۆناغى كۆتاییهاتنى جەنگى سارد و سیستەمى نوێى جیهانى (The New World Order)

دواى ڕووخانى دیوارى بەرلین و هەڵوەشاندنەوەى یەكێتیى سۆڤیەت "سەرۆك بۆشى باوك" ڕای گەیاند، سیستەمى نێودەوڵەتى یەك جەمسەرە و ئەمریكا بەتەنیا سەركردایەتیى دەكات.[4] دواتر داگیركردنى كوێت لەلایەن سوپاى عێراق، چەند ڕووداوێكى دراماتیكیى بە دواى خۆیدا هێنا؛ سوپاى ئەمریكا و هاوپەیمانەكانى، سوپاى عێراقیان لە كوێت وەدەر نا و هاووڵاتیان لە باشوور، هەروەها لە كوردستانیش ڕژانە سەر شەقامەكان و لە ماوەیەكى كورتدا تەواوى كوردستانیان ئازاد كرد- بە كەركووكیشەوە. ئەمریكا بۆ ڕاگرتنى هاوسەنگیى هێز و ترسی لە هەژموونى ئێران لە ناوچەكە، جارێكى تر چاوپۆشیی لە هێرشەكانى "سه‌ددام" كرد بۆ سەر هاووڵاتیان لە باشووری کوردستان. لە ئەنجامدا ئاوارەبوون و كۆڕەوى زیاتر لە یەك ملیۆنى كورد بۆ سنوورەکانی ئێران و تورکیا ویژدانى مرۆڤایەتیى هەژان و، ئەنجومەنى ئاسایش بڕیارى (688)ى دەركرد. ئەم ڕووداوانە هاوكات بوو لەگەڵ پێشكەوتنەكانى تەكنەلۆژیا لە ڕووى میدیا و زانیارى، كە وای كرد كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، بەتایبەت ئەمریكا، بریتانیا، فەڕەنسا سنوورێك بۆ هێرشەكانى "سه‌ددام" بۆ سەر گەلى كورد و هاووڵاتیانى شیعە لە خوارووى عێراق دابنێت. گۆڕان لە سیستەمى نێودەوڵەتى و هاوكێشەكان لەسەر ئاستى هەرێمى، بوو بە دەرفەتێك كە كورد قەوارەیەكى دیفاكتۆ پێك بێنێت؛ بەڵام دیفاكتۆیەك پڕ بوو لە لێكترازان و ململانێى مێژوویی، كە دواتر كوردى خزاندە نێو جه‌نگێكى ناوخۆیی. هەرچەندە بۆ ڕاگرتنى بەڵانسی هێز لەسەر ئاستى هەرێمى و هەڕەشەكانى سه‌ددام لەسەر كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و ناوچەكە، ئەمریكا و هاوپەیمانەكانى بەردەوام بوون لە پاراستنى قەوارەى هەرێم؛ دواتر بە هەوڵەكانى ئەمریكا كۆتایی بە جه‌نگى ناوخۆ هات.

چوارەم: قۆناغى جەنگى دژ بە تیرۆر

ڕووداوەكانى (11)ى سێپته‌مبەرى ساڵى 2001) هەموو جیهانى تووشی شۆك كرد. هێرشی ڕێكخراوى تیرۆریستیى ئەلقاعیدە بۆ سەر ئەمریكا، گۆڕانكارییەكى گەورەى بەسەر سیستەمى نێودەوڵەتیدا هێنا: ئەمریكا جەنگى دژ بە تیرۆری ڕاگەیاند؛ بۆ لەناوبردنى تیرۆریستان ئەمریكا هێرشی كردە سەر ڕێكخراوى ئەلقاعیدە لە ئەفغانستان؛ حكوومەتەكەى "تاڵیبان"یشى ڕووخاند؛ دواتر ئەمریكا لە ساڵی (2003) هێرشی كردە سەر عێراق و، حكوومەتەكەى سه‌ددامى لەناو برد.

خاڵی گرنگ ئەوە بوو کە ئەم جارە كورد لە پرۆسەی ئازادكردنى عێراقدا بەشداریى كرد یان بەشداریی پێ کرا و، ڕۆڵێكى سەرەكیشى لە بنیاتنانەوەى عێراقى نوێدا بینى. لەسەر هێرشەكانى بۆ سەر عێراق، ئەمریكا لەلایەن كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و ڕاى گشتییه‌وه‌ ڕووبەڕووى ڕەخنەى زۆر بووه‌وە و، لەسەر ئاستى ناوخۆى عێراقیش ڕووبەڕووى بەرگرییەكى چەكداریى توند بووەوە؛ بەڵام كورد وەك دۆست و هاوپەیمانى ئەمریكا مامەڵەى كرد. لەم كاتەدا هەڵبژاردنى سەرۆكایەتى لە ئەمریكا گۆڕانى بەسەر ستراتیژییەتى ئەمریكادا هێنا لە ناوچەكە، بەتایبەت لە عێراق. هەر ئەمەیش بوو کە كشانەوەى هێزەكانى ئەمریكایش لە ساڵى (2011) لە عێراق، ڕێگەى خۆش كرد بۆ بەهێزبوونى گرووپ و ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان؛ بۆ نموونە ساڵى (2014) داعش (ISIS or ISIL) بە شێوەیەكى دراماتیكى دەستى بەسەر یەك لەسەر سێى خاكى عێراقدا گرت. سوپاى عێراق كە لەلایەن ئەمریكاوە مەشق و ڕاهێنانى پێ كرا بوو، هەروەها پڕچەك كرابوو بە تەكنەلۆژیاى سەربازیى پێشكەوتوو، لە ماوەیەكى كورتدا شكستێكى گەورەى خوارد. دواتر داعش هێرشی كردە سەر هەرێمى كوردستان. پێشمەرگە بە پشتیوانیى هێزەكانى هاوپەیمانان توانى شكست بە داعش بێنێت. هەروەها لە سووریایش كورد توانى ڕۆڵێكى سەرەكى لە ڕووبەڕووبوونەوەى داعشدا ببینێ.

 كورد لە عێراق و سووریا، بوون بە هاوپەیمانى ئەمریكا لە جەنگى دژ بە داعش، بەڵام دواتر پرسی ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانى (16ى ئۆكتۆبەر)، هەروەها هێرشەكانى توركیا بۆ سەر عەفرین، جارێكى تر وای كرد كورد هەڵوەستە لەسەر هەڵوێستەكانى ئەمریكا و هاوپەیمانان بكات، چونكە سەرەڕاى ئەو قوربانییە زۆرەى كورد لە جەنگى دژ بە داعش لە عێراق و سووریا داى، كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، بەتایبەت ئەمریكا لە پێناو بەرژەوەندییەكانیان چاویان لەو هێرشانە پۆشی كه‌ كرایە سەر كورد؛ چونكە دواى ئەم ڕووداوانە بۆ جیهان و ڕاى گشتى ئاشكرا بوو كە ئەمریكا و كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى سوورن لەسەر پاراستنى ستراكچەرى سیستەمى نێودەوڵەتى لە ناوچەكە كە سەد ساڵ لەمەوبەر نەخشەیان بۆ كێشابوو. لە لایەكى تر، سەرەڕاى گرنگپێدانیان بە ئەكتەرە نا-دەوڵەتییەكان، بەڵام هێشتا پشتیوانیكردن لە دەوڵەتانى خاوەن سەروەرى، لە ئەولەوییەت و ستراتیژییەتى پاراستنى ئاسایشى نەتەوەیییانە.

كۆبەند

مێژوو ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێت كە سیستەمى نێودەوڵەتى هەرگیز مامەڵەیەكى فەرمى و ڕاستەوخۆى لەگەڵ كورددا نەكردووە، بەڵكوو كورد هەمیشە لە پەراوێزى ڕووداوەكاندا ڕۆڵێكى لاوازى هەبووە. بەپێى ئەو ڕووداوانەى لە سەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، كورد، سەرەڕاى خەبات و قوربانییەكانى لە پێناو ئازادى، هەمیشە ئەكتەرێكى پاسیڤ بووە لە هاوكێشە و ململانى نێودەوڵەتییەكان و، نەیتوانیوه‌ ببێتە ئەکتەرێکی کاریگەر كە بتوانێت ڕووداو دروست بكات یان ئاراستەى ڕووداوەكان بگۆڕێت. كورد هەمیشە دواى ڕووداوەكان كەوتووە یان پەرچەكردارى هەبووە.

دەتوانین بڵێین گەورەترین ئیشكالییەت لە پرسی كورد بریتییە لە ناڕوونى و  ئالۆزیی مێژووى كورد؛ بۆ نموونە تاوەکوو ئێستایش هێماکانی نەتەوە لاى كورد بەباشی پێناسە نەکراوە و تا ئێستایش ڕاڤە و لێكدانەوەى جیاوازیان بۆ دەكرێت. ئەگەرچى مێژووى كورد پڕاوپڕە لە تراژیدیا، بەڵام تەنانەت ئەم كارەسات و تراژیدیانەیش هەستێكى نەتەوەییی هاوبەش و ناسنامەیەكى یەكگرتوویان لاى كورد دروست نەكردووە. هەروەها كورد نەیتوانى خەباتى سیاسی و نەتەوەیی بە شێوازێكى مۆدێرن لە چوارچێوەیەكى ئۆرگانى و دامەزراوەیی ڕێك بخات. بەگشتى لەسەر ئاستى كۆمەڵایەتى، بزووتنەوەیەكى فرەڕەهەند لە ئارادا نەبووە، بۆیە لەسەر ئاستى ناوەخۆیش كورد نەیتوانیوە گۆڕان و وەچەرخانى گەورە دروست بكات و نەبووتە فاكتەرێك بۆ كۆكردنەوەى تواناكانى نەتەوە. هەروەها نەبوونى ئیرادەیەكى نەتەوەییی یەكگرتوو، دەرفەتى زۆر گەورەى لەدەست كورد دا، چونكە سەرەڕاى هۆكارە جوگرافى و مێژوویییەكان، كورد بۆ خۆى بووە بە ڕێگر لە بەردەم پرۆسەی پێكهێنانى دەوڵەت.

گوتارى كورد سەرەڕاى ناڕوونییەكەى، گوتارێكى نەریتى بووە و پڕیش بووە لە ئیشكالییەت و پارادۆكس (Paradox)؛ هەروەها بنیاتنانى نەتەوە لاى كورد پڕۆسێسێكى بەردەوام نەبووە و لە ڕووى مێژووییش بنەمایەكى دیارى نییە. لە لایەكى دیكه‌وه‌، كورد كراوە بە ئامرازێك بۆ ڕاگرتنى هاوسەنگى و پاراستنى بەرژەوەندییە كۆڵۆنالیستییەكانى (colonialist) وڵاتانى زلهێز لە ناوچەكە، سەرەڕاى بانگەشەكانى وڵاتانى ڕۆژاوا بۆ دیموكراسییەت و  مافى مرۆڤ. بەڵام پرسی دیموكراسی و دیاریکردنی چارەنووسی گەلان لە ئەولەوییەتى ستراتیژییەتى پاراستنى ئاسایشى نەتەوەییی دەوڵەتانى ڕۆژاوادا نەبووە، بەتایبەت ئەمریكا و بریتانیا، بەڵكوو پاراستنى ئیسرائیل و بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و ڕاگرتنى هاوسەنگیى هێز لە ئەولەوییەتى ستراتیژییەتى ئاسایشى نەتەوەیییاندا بووە. دەبێ كورد هەوڵ بدات ببێت بە بەشێك لە ستراكچەرى سیستەمى نێودەوڵەتى. ئەگەر ناڕاستەوخۆیش بێت، دەبێت لەسەر ئاستى هەرێمى تواناى بەشدارى و گۆڕینى یارییەكانى هەبێت. بۆیە هەتا كورد نەتوانێ هاوكێشەى سیاسی، ئابوورى، سەربازى، ئاسایشى دروست بكات یان بیانگۆڕێت، ناتوانێت ببێت بە ئەكتەر لە سیستەمى نێودەوڵەتى، بەڵكوو سیستەمى نێودەوڵەتى لە پەراوێزى هاوکێشەکان ڕۆڵێكى لاوازى پێ دەدات و هەندێك جاریش مامەڵە و بازرگانیى پێ دەكرێت.

[1]-بۆ زانیاری زیاتر و خوێندنەوەی دەقی رێککەوتنەکە بڕوانە:

 Treaty of Westphalia; October 24, 1648, Peace Treaty between the Holy Roman Emperor and the King of France and their respective Allies. https://is.muni.cz/el/1423/podzim2008/MVZ430/um/Treaty-of-Westphalia.pdf

[2] - زاراوەی ڕێنێسانس بە واتای لەدایکبوونەوە دێت. ڕێنێسانس بزاڤێکی کەلتووری و دەسپێکی سەردەمێک لە شۆڕشی زانستی و چاکسازیی ئایینی و پێشکەوتنی ھونەری بوو لە ئەوروپادا. ڕێنێسانس سەردەمی پەڕینەوەیە لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە بۆ سەردەمی نوێ.  سەرەتای سەردەمی ڕێنێسانس دەگەڕێننەوە بۆ سەدەی چواردەیەم لە باکووری ئیتاڵیا. ئەم بزاڤە لە سەدەی پانزدەیەمدا باکووری ئەورووپایشی گرتەوە.

[3] بۆ زانیاریی زیاتر و خوێندەوەی دەقی رێککەوتنەکە بڕوانە:

The 1975 Algiers Agreement (commonly known as the Algiers Accord, sometimes as the Algiers Declaration). https://treaties.un.org/Pages/showDetails.aspx?objid=080000028010131f

[4] - بۆ زانیاریی زیاتر و خوێندنەوەی دەقی وتەی سەرۆک بۆش بڕوانە:

President Bush's speech to Congress. Available at: <https://web.archive.org/web/20110531214717/http://www.al-bab.com/arab/docs/pal/pal10.htm>. Last visited; 2-6-2021.