 |
نەجات عەلی ساڵح، دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان
پێشەکی
چەمکی بەئاسایشیکردن (Securitization) بۆ یەکەم جار لەلایەن قوتابخانەی کۆپنهاگن باسی لێوە کراوە. سەرەتا ئۆلی وەیڤەر (Ole Wæver) چەمکی بەئاسایشیکردنی هێنایە ناو ئەدەبیاتی ئاسایشی[1]، کە پێی وایە بەئاسایشیکردن پرۆسەیەکە لەلایەن نوخبە و یەکە سیاسییەکان ئەنجام دەدرێت بۆ ئەوەی پرسێکی گشتی یان سیاسی بە ڕێگه و میکانیزمی جۆراوجۆر بگۆڕدرێت و بکرێت بە پرسێکی ئاسایشی؛ هەرچەندە مەرج نییە هەڕەشەیەکی ڕاستەقینە هەبێت. هەروەها وەیڤەر پێی وایە کاتێک پرسێکی سیاسی یان کۆمەڵایەتی بە-ئاسایشی دەکرێت، ئەوا دەوڵەت ڕێگە نادات کە چیتر وەکوو پرسێکی گشتی و ئاسایی قسەی لەبارەوە بکرێت. ئەم جۆرە سیاسەتە زیاتر لەلایەن سیستەمە دیکتاتۆرەکان پیادە دەکرێت و، هەندێک جار سەرکردە پۆپۆلیستەکانیش پەنای بۆ دەبەن.
لە ڕاستیدا پرۆسەی بەئاسایشیکردن لە ڕێگه‌ی کردەی گوتاری (Speech act) ئەنجام دەدرێت، کە زمان، گوتار، میدیا ڕۆڵی سەرەکی لە ئەنجامدانیدا دەگێرن و، هەندێک جار پرۆسەکە لەلایەن نوخبە و یەکە سیاسییەکان پێچەوانە دەکرێتەوە بۆ ئەوەی سەرنجی هاووڵاتیان لەسەر پرسێکی ئاسایشی لا بدەن و بیکەن بە پرسێکی سیاسی یان ئاسایی، کە پێی دەگوترێت پرۆسەی بەنائاسایشیکردن (Desecuritization) .
لەم نووسینەدا ئامانجمان ئەوەیە کە پرۆسەی بەئاسایشیکردن لەسەر پرسی کورد بخەینە ڕوو. بۆ ئەم مەبەستەیش هەوڵ دەدەین پرۆسەی بەئاسایشیکردنی پرسی کورد لەژێر ڕۆشناییی چەمکی بە-ئاسایشیکردن شرۆڤە بکەین؛ هەروەها لێکەوتە و دەرهاوێشتەکانی ڕوون بکەینەوە، کە چۆن دەوڵەتانی هەرێمی بەردەوام هەوڵیان داوە پرسی کورد لە پرسێکی ناسنامەیی و سیاسی، کۆمەڵایەتی-کەلتووری، یاسایییەوە بیگۆڕن و بیکەن بە بابەت و پرسێکی ئاسایشی.
یەکەم؛ پرسی کورد و پرۆسەى بەئاسایشیکردن (Securitization)
لە نێوه‌ندی جەنگى جیهانیى یەکەم، کورد وەک نەتەوە لە ڕێگەى ڕێککەوتننامەیەک (دابەشکردنی کوردستان لە ساڵی ١٩١٦ بەپێی ڕێکكەوتننامەی سایکس بیکۆ کە لە نێوان بریتانیای گەورە و فەڕەنسا و ڕووسیادا بەسترا) چارەنووسی بەنادیاری مایەوە و لە کۆتاییشدا لە نێوان وڵاتانى عێراق، تورکیا، سووریا و ئێران دابەش کرا. بەپێى لێکەوتەکانی ڕێککەوتننامەکەی زلهێزانی ئەوسەردەم، کورد بێبەش کرا لە دیاریکردنی چارەنووسی خۆی لە ڕێگەی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوه‌ییی خۆیەوە و چارەنووسی نەتەوەیەک کە خاوەنى مێژوو، جوگرافیا، زمان، کەلتوور و ناسنامەى خۆى بوو، بە دەوڵەتانى ناوچەکە سپارد[2].
سەرەڕاى بانگەشەى جیهانى ڕۆژاوا بۆ دیموکراسییەت و لیبراڵییەت، بە درێژاییی مێژوو ڕۆژاوا چاوى لەو هەموو جیاکاری و ستەمە پۆشیوە کە لەلایەن دەوڵەتانى داگیرکەر لە بەرامبەر کورددا کراوە؛ بۆ نموونە، تا کۆتاییی جه‌نگى سارد (١٩٩١) کورد ببوو بە قوربانیى سیاسەتێکى ڕیاڵیستیى وڵاتانى ڕۆژاوا بەتایبەت ئەمریکا، کە هێز و بەرژەوەندی، داینەمۆى ئەو سیاسەتە بوون؛ هەروەها کورد کەوتبووە بەرداشى بەرژەوەندییە ئابوورى و سەربازییەکانى هەردوو بلۆکى کۆمۆنیزم و کاپیتالیزم.
دواى هەڵوەشاندنەوەى یەکێتیى سۆڤیەت و کۆتاییی جەنگى سارد، گۆڕانکارى بەسەر سیستەمى نێودەوڵەتیدا هات. لێکەوتەی ئەمەیش سەربەخۆبوونی سەدان نەتەوە و دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی بوو و کۆمەڵگه‌ى نێودەوڵەتى لەژێر کاریگەریى ئەم گۆڕانکارییانە لە لایەک و پێشکەوتنەکانى تەکنەلۆژیا و میدیا، هەروەها پرۆسەى بەجیهانیبوون و شۆڕشی زانیارى لە لایەکی ترەوە، سیاسەتى خۆیان سەبارەت بە گەلان گۆڕى.
لەژێر ڕۆشناییی پاراستنى ئاشتی و ئاسایشى نێودەوڵەتی، ئەنجومەنى ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕێکەوتی 5/4/1991 بڕیارى (688)ی دەرکرد[3]، چونکە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى پێی وابوو هێرشەکانى سەددام بۆ سەر گەلى کورد و کۆڕەوەکەى بەهارى (1991)، هەڕەشەیە بۆ سەر ئاشتی و ئاسایشى نێودەوڵەتى و، داوای کرد کە عێراق ڕێز لە مافە مرۆیییەکانی عێراقییەکان و کورد بگرێت. بەڵام سەرەڕاى ئەو پشتیوانییە سنووردارەى وڵاتانى ڕۆژاوا کردوویانە لە کورد، بەتایبەت ئەمریکا و فەڕەنسا و بریتانیا "لە ڕاستیدا بڕیارە 8 خاڵییەكە هیچ ڕەهەندێكی سیاسیی لەخۆ نەگرت و هەموو خاڵەكان تەنیا ڕەهەندی مرۆیییان هەبوو"[4]؛ تەنانەت لەو کاتەیشدا ئەو ڕەهەندە مرۆیییە لە چوارچێوەیەکی ئاسایشییەوە خوێندەوەی بۆ کرا یاخود پرسی کورد وەکوو پرسێکی سەربەخۆ و سیاسی و یاسایی مامەڵەی لەگەڵ نەکرا و هەر بەئاسایشی مایەوە. بۆیە تاوەکوو ئێستا پرسی کورد پرسێکى هەستیارە و لەلایەن کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییه‌وه مامەڵەیەکى تایبەتى لەگەڵدا دەکرێت.
ئەگەرچى کورد لە باشوور خاوەنى دامەزراوەى فەرمى و ڕەواى خۆیەتى؛ هەروەها لە ڕۆژاوای کوردستانیش دواى ڕاپەڕینەکانى بەهارى عەرەبی، کورد لە هەوڵى پێکهێنان و جێگیرکردنی ستاتۆیەکەی سیاسییە، بەڵام هێشتا کورد لە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى دڵنیا نییە، چونکە پرسی کورد لە ڕوانگەیەکی ئاسایشییەوە سەیر دەکرێت. تەنانەت ئەو دەوڵەتانەى کوردیان لەسەر دابەش کراوە، بەردەوام هەوڵیان داوە پرسی کورد بەئاسایشى بکەن، بۆ ئەوەى مامەڵە لەگەڵ پرسی کورد نەکرێت وەکوو پرسێکى سیاسی. بۆ نموونە، تورکیا تاوەکوو ئێستا بەهێزترین دەوڵەتە لە پرۆسەى بە-ئاسایشیکردنى پرسی کورد، "جۆن بۆڵتن" ڕاوێژکارى ئاسایشى نەتەوەییی ئیدارەى ترامپ لە کتێبی "ژوورى ڕووداوەکان" دەڵێت، دەوڵەتى تورکیا بە شێوازێک ڕاى گشتیى لە دژى کورد مۆبیلیزە کردووە، زۆر ئەستەمە بتوانى سیاسەتى حکوومەت و ڕاى گشتى لەیەکتر جیا بکەیتەوە. هەروەها سەبارەت بەم بابەتە، لە عێراق و سووریا و ئێرانیش بە هەمان شێوە لەلایەن دەوڵەت بە درێژاییی مێژوو بە پلان و پرۆسە پرسی کورد بەئاسایشی کراوە؛ بۆ نموونە لە ئێستادا لە عێراق پرسی کورد وەکوو ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانى دەنگ لە هەڵبژاردنەکان بەکار دێت، چونکە سایکۆلۆژییەک بۆ ڕاى گشتیى عەرەبی-عێراقی دروست کراوە کە دژە بە ماف و پێشکەوتنەکانی کورد.
لە ستراتیژییەتى پاراستنى ئاسایشى نەتەوەییی ئەو دەوڵەتانەی کە کوردیان بەسەردا دابەش کراوە، هەمیشە بابەتێک بە ناوی پرسی کورد وەک هەڕەشەیەکی ئاسایشی هەژمار کراوە؛ تەنانەت داواکارییە سیاسی و مافخوازانە و ناسنامەیییەکانی بە تاوان و لە چوارچێوەی تیرۆریش پێناسە کراوە. لەمەیش گرنگتر، سەبارەت به بەئاسایشیکردنى پرسی کورد دەوڵەتانى هەرێمى نەک هاووڵاتیانى خۆیان، بەڵکوو کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییشیان سەبارەت بەم پرسە ڕازى کردووە؛ هەرچی توانایان هەیە بەکارى دێنن بۆ ئەوەى پرسی کورد خۆێندنەوەیەکى ئاسایشیى بۆ بکرێت. لە هەمان کاتیشدا کوردیش ستراتیژییەتێکى فراوان و فرەڕەهەندى نەبووە بۆ ڕێگەگرتن لە پرۆسەی بەئاسایشیکردنی پرسەکەی یاخود هەوڵەکانى سنووردار بووە سەبارەت بەم بابەته و؛ هەندێک جار هەڵوێست و ڕەفتارەکانى خۆى بۆتە بەشێک لە پرۆسەى بەئاسایشیکردن.
دووەم؛ کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و پرۆسەی بەئاسایشیکردنی پرسی کورد
ئەمریکییەکان بەوە ناسراون کە لە سیاسەتى دەرەوەیاندا زیاتر سیاسەتێکى ڕیاڵیستى پیادە دەکەن، کە تەنیا دەوڵەت بە ئەکتەرى فەرمى و سەره‌کى دەزانن لە پەیوەندییە نێوەدەوڵەتییەکاندا. دواى کۆتاییهاتنی جەنگى سارد، بەتایبەت ڕووداوەکانى (11 سێپتەمبەر) گۆڕانکارى بەسەر ستراتیژییەتى ئەمریکادا هات، چونکە هەڕەشەى نوێ ڕوویان لە ئەمریکا کرد و هەڕەشەکان زیاتر ئەکتەرى نا-دەوڵەتى بوون؛ بەڵام ئەمریکا دەوڵەتە دیکتاتۆرەکانیشى تاوانبار کرد، چونکە بە سەرچاوەى هەڕەشەی پێناسە کردن. هەرچەندە لە دواى ڕاگەیاندنى جەنگی دژەتیرۆر لەلایەن ئەمریکاوە، کورد ڕۆڵێکى سەرەکیى بینى لە ئازادکردنى عێراق، بەتایبەت لە جەنگى دژ بە داعش؛ بەڵام سەڕەڕاى ئەو قوربانییە زۆرەى کورد لە جەنگى دژ بە تیرۆر داوەیەتى، هێشتا ئەمریکا وەک هاوبەشى ستراتیژى سەیرى کورد ناکات؛ چونکە پرسی کورد سەبارەت بە دەوڵەتانى هەرێمایەتی هێندە هەستیارە، ئەمریکایش نایەوێت دەوڵەتانى هەرێمى لە خۆى نیگەران بکات.
هەستیاریى کۆمەڵگه‌ى نێودەوڵەتى سەبارەت بە پرسی کورد لەو ڕاستییەوە سەرچاوە دەگرێت کە بۆ ماوەى سەد ساڵ دەوڵەتانى داگیرکەر هەوڵیان داوه پرسی کورد بەئاسایشى بکەن؛ سەرەڕاى ئەو گۆڕانکارییانەى بەسەر سیاسەتى دەوڵەتانى ڕۆژاوادا هاتووە. ڕووداوەکانى (16 ئۆکتۆبەر) جارێکى تر ئەو ڕاستییەى سەلماند کە پرسی کورد سەبارەت بە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، بەتایبەت ئەمریکا، پرسێکى ئاسایشییە؛ بۆیەیش ئەمریکا مامەڵەیەکى تایبەتى لەگەڵدا دەکات؛ بۆ نموونە بێدەنگیی ئەمریکا لە هێرشەکانى سوپاى عێراق و حەشدى شەعبى بۆ سەر هێزەکانى پێشمەرگە بە چەکى پێشکەتووى ئەمریکى بەڵگەی ئەم ڕاستییەن. لە لایەکى تره‌وه، پرسی ڕیفراندۆم، چ لەلایەن دەوڵەتانى هەرێمایەتی و چ لەلایه‌ن کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییه‌وه، وەک پرسێکى یاسایی و سیاسی مامەڵەى لەگەڵدا نەکرا، بەڵکوو وەک هەڕەشەیەکى ئاسایشى بۆ سەر ئاشتى و سەقامگیریى ناوچەکە لێک درایەوە؛ لە کاتێکدا ڕیفراندۆم مافێکى سیاسی- یاساییی هەر نەتەوەیەکە. کەواتە دەتوانین بڵێین پرۆسەی بە-ئاسایشیکردن لەلایەن وڵاتانى هەرێمایەتی بە شێوازێکى سیستەماتیک و بە بەرنامە ئەنجام دراوە؛ بۆیەیش کۆمەڵگەى نێوده‌وڵەتى لە ڕوانگەیەکى ئاسایشییەوە مامەڵەى لەگەڵدا دەکات.
سێیەم؛ هەڵوەشاندنەوەى پرۆسەی بەئاسایشیکردنی پرسی کورد
لەم قۆناغەدا بۆ ئەوەى کورد بتوانێ درێژە بە خەباتى دەستەبەرکردنی مافە نەتەوەیییەکانی بدات، پێویستە ستراتیژییەتى هەڵوەشانەوەى پرۆسەی بەئاسایشیکردنى پرسی کورد دابڕێژرێت. لەم سۆنگە و لەم نێوەندەیشدا کورد لە ڕووی سیاسییەوە پێویستى بە ئارگیومێنتێکە کە لەسەر بنەماى دیموکراسییەت، فرەیی و پێکەوەژیانى ئاشتییانە داڕێژرابێت، بۆ ئەوەى پرسی کورد بخاتە ناو چوارچێوەیەکى نوێوه. هەر بۆیە دەبێت میکانیزم و شێوازى دیپلۆماسییەتی کورد، بەتایبەت لە عێراق بگۆڕدرێت، چونکە هەرێمى کوردستان دەتوانێ لە ڕێگه‌ى پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانى و، هەروەها پەیوەندییە بازرگانى و ئابوورییەکانى، تەنانەت میدیا و گوتار دەتوانن لە هەڵوەشاندنەوەى پرۆسەی بەئاسایشیکردن ڕۆڵى سەرەکى بگێڕن؛ واتە بە هەمان میکانیزمى پرۆسەی بەئاسایشیکردن، کورد دەتوانێ لە ڕێگەى کردەى گوتارى (Speech act) لەسەر ئاستى ناوەخۆیی، هەروەها لەسەر ئاستى هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەوە خوێندنەوەیەکى نوێ بۆ پرسی کورد بکات، بۆ نموونە؛
- دروستکردنى کەناڵى میدیاییی بەهێز بە زمانى ئینگلیزى، عەرەبی، فارسی، تورکى و هتد.
- دروستکردنى تۆڕێک لە پەیوەندیى کەلتوورى و فەرهەنگى لەگەڵ گەلانى ناوچەکە.
- هەروه‌ها کردنەوەى ناوەندى زانستى و زانیارى بۆ تەرجەمەکردنى کردەى گوتارى.
- بەهێزبوونی دارایی و ئابوورى و هتد.
- به کۆکردنەوە و ڕێکخستنەوەى تواناکانى نەتەوەییمان، ئەویش بە گرێدانى ڕێگه‌کان بە ئامانجەکانمان، دەتوانرێ دەست بە سەره‌تایەکى نوێ بکرێت بۆ تێکشکاندنى ئەو ستراکچەرەى بەهۆى پرۆسەی بەئاسایشیکردن لەسەر ئاستى هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتی سەبارەت بە کورد دروست کراوە.
- لە لایەکی تریشەوە، پێویستە کورد لە ڕوانگەیەکى کۆنستراتیڤیستى، خوێندنەوە بۆ کردەى گوتاریى وڵاتانى هەرێمایەتی بکات، چونکە کێشەى جەوهەرى لە نێوان کورد و دەوڵەتانى هەرێمى، پرسی ناسنامەیە. بۆ ئەو مەبەستەیش ناکرێت چیتر پرۆسەی بەئاسایشیکردن بەردەوام بێت و تەنانەت فراوانتریش بکرێت، چونکە بەم شێوەیه پرسی ناسنامەى نەتەوەیەک دەکەوێتە بەردەم ئاییندەیەکى نادیار و مەترسیدار.
کۆبەند
بەهۆى دابەشکردنى کورد لەسەر چوار دەوڵەتى هەرێمایەتی، پرسی کورد بۆتە پرسێکى چەندڕەهەندی و ئاڵۆز؛ بۆیەیش کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى زۆر بەهەستیارى مامەڵەى لەگەڵدا دەکات. هەرچەندە پرسی کورد لە هەر یەک لەو وڵاتە هەرێمییانە دۆخێکى سیاسی، ئابوورى، کۆمەڵایەتى، کەلتووریى تایبەتى هەیە، بەڵام هەرێمى کوردستان بەهۆى پێگە و هەڵکەوتە جیۆسیاسی و جیۆئێکۆنۆمییەکەی، دەتوانێ ڕۆڵێکى گرنگى هەبێ لە هاوکێشە و ململانێکانى هەرێمایەتی و سەرووى هەرێمى و، وەک ئەکتەرێکى نا-دەوڵەتى دەتوانێت ڕۆڵێکى دیارى لە سەقامگیریى ناوچەکەدا هه‌بێ.
بۆیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئاڵینگارییەکان و بەتایبەتی هەڵوەشانەوەی پرۆسەی بەئاسایشیکردن، پرسی کورد پێویستى بە خوێندنەوەیەکى نوێ هەیە کە بتوانرێ لە ڕێگه‌ى کردەى گوتارییەوە وێناى کورد لەسەر ئاستى ناوەخۆیی و، هەروەها دەرەوەیش بگۆڕدرێت، چونکە لە زیهنى وڵاتانى هەرێمایەتی و سەرووهەرێمییەوە پرسی کورد هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشى ناوچەکە. لەم نێوەندەیشدا بۆ هەڵوەشانەوەی بەئاسایشیکردنەکە و بنیاتنانی کردەی گوتاری ئەرێنی لە دژی ئەم پرۆسەیە، یەکگوتارى و یەکهەڵوێستیى پێکهاتە و لایەنە سیاسییەکان فاکتەرێکى گرنگە بۆ گۆڕینى ئەو وێنە ئاسایشی و نەرێنییە لە کورد. تەنانەت سوودوەرگرتن لە فاکتەری کورد لە پارچەکانى تر، وەک "قووڵاییی ستراتیژی"ى هەرێمی کوردستان، دەبێتە فاکتەرێکى بەهێز، چونکە پرسی کورد لەسەر ئاستى هەر چوار وڵاتانى هەرێمى بەیەکەوە بەئاسایشى دەکرێت. بۆ ئەم مەبەستەیش هاوکارى و هەماهەنگییەکى نزیک هەیە لە نێوان وڵاتانی هەرێمی لە هەمبەر کورد. دۆخى ئێستاى هەرێمى و سەرووهەرێمى، تەنانەت دۆخى شپرزەی سیاسی و ئابووری و تەنانەت ئاسایشی ناوخۆییی وڵاتانى ناوچەکەیش، دەرفەتێکى باشە بۆ ڕاگرتنى پرۆسەى بەئاسایشیکردنى پرسی کورد، بەتایبەت لە عێراق.
هەرێمى کوردستان پێویستى بە گۆڕینى کردەى گوتاریى خۆی هەیە، چونکە لە ئێستادا گوتارى ناسیۆنالیزم بەتەنیا بەس نییە، بەڵکوو دەبێت ناسیۆنالیزم، دیموکراسییەت، سیکۆلاریزم و لیبراڵیزم لە چوارچێوەى ستراتیژییەتێکى نوێدا ئاوێتەى یەکتر بکرێن، چونکە بەم سیاسەتەى ئێستا، بەئاسایشیکردنى پرسی کورد ڕۆژ بە ڕۆژ قووڵتر و فرەڕەهەندتر و ئاڵۆزتر و فراوانتر دەکرێت؛ بۆ نموونە خەریکە دۆخى عێراقیش سەبارەت بە پرسی کورد وەک تورکیاى لێ دێت، کە سیاسەتى حکوومەت و هێزە سیاسییەکان لەگەڵ ڕاى گشتى یان میللى ئاوێتەى یەکتر دەکرێن. هەرچەندە تێکشکاندنى فۆبیاى دروستکراوی وڵاتانى هەرێمى سەبارەت بە پرسی کورد کارێکى قورسە، بەڵام بە ئیرادەیەکى یەکگرتوو دەتوانرێ زۆر شت بگۆڕدرێت.
[1] - Ole Waever, “Securitization and Desecuritization,” in On Security, edited by Ronnie D. Lipschutz (New York: Columbia University Press, 1995), pp. 46-86.
[2] - بە پێی رێککەوتنی سایکس – بیکۆ: ویلایەتی بەسرا و بەغدا بۆ بریتانیا و، ویلایەتی مووسڵ درایە فەڕەنسا کە پاشان لە سان ریمۆ لە ١٩٢٠ لە ئاکامی ئاڵوگۆڕێک درا بە بریتانیا. سووریای ئێستا بۆ بریتانیا و ئوردنی ئێستا بۆ بریتانیا. لوبنانی ئێستا بۆ فەڕەنسا و فەلەستین بۆ ھەردووکیان (چاودێریی دەوڵەتی و دوایی بەپێی بەڵێنی بەلفۆر درا بە جوولەکە). بەھۆی ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی و سەرکەوتنی بەرەی ھاوپەیمانەکان و مانەوەی باڵادەستیی ئەوان لە ناوچەکە، ئەم دابەشکردنە سەری گرت. خاڵی گرنگ و هەستیار و چارەنووسساز بۆ کورد ئەوە بوو کە ئەم ڕێککەوتننامەیەیش کۆمەڵێک ڕێککەوتننامە و پەیماننامە و کۆنگرە و کۆنفراسی دیکەی بەدوای خۆیدا ھێنا، وەکوو؛ "کۆنگرەی ئاشتی ١٩١٩" و "سیڤەر١٩٢٠" و "سان ریمۆ١٩٢٠" و "کۆنگرەی قاھیر ١٩٢١" و "لۆزان ١٩١٣" و هتد.
[3] - Resolution 688 (1991) / adopted by the Security Council at its 2982nd meeting, on 5 April 1991. Available at: <https://digitallibrary.un.org/record/110659>. LAst visited: 29-4-2021.
[4] - له دانیشتنی ژمارە (٢٩٨٢) ئەنجومەنی ئاسایش به زۆرینەی (١٠) ده‌نگ بڕیاری (٦٨٨)ی دەرکرد و تەنیا سێ وڵات لەگەڵ بڕیارەکە نەبوون ئەوانیش بریتی بوون لە: "زیمبابۆی" و "کوبا" و "یه‌مه‌ن"؛ دوو ئه‌ندامیش کە "چین" و "هیند" بوون بێلایەن بوون.