دەوڵەتی نەتەوەیی، وەک یەکەیەکی سیاسی و سەربەخۆ، دەرهاوێشتە و لەدایکبووی دونیای مۆدێرنیتەیە. دەوڵەت بەو فۆڕمەی ئێستا، کەرەستەیەکی مۆدێرنی ڕێکخستنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و بەرهەمی دروستبوونی سیستمی نێودەوڵەتی و ڕێکخستنی نێودەوڵەتییە. مەسەلەی دەوڵەت، دەمان باتەوە بۆ قسەکردن لەسەر (سەروەری، سنوور، شوناسی سیاسی، شوناسی تاک و تێپەڕنامە/پاسپۆڕت). لەڕووی مێژوویییەوە "دەوڵەتی نەتەوەیی" وەک چەمک، دەمان گەڕێنێتەوە بۆ ڕێککەوتننامەی "وێستفاڵیا" بۆ ئاشتی و، دەوڵەتی وەک نوێترین کارخانەی ڕێکخستنەوە و دیسپلینکردنی سیاسی، خستە ناو کایەی سیاسەتەوە.

دەوڵەت لە واتا بەرفراوانەکەیدا، بریتییە لە کۆمەڵگەیەک کە دەسەڵاتی سیاسی بەپێی "دەستوور" دیاری کراوە و ڕێک خراوە. لە واتا بەرتەسکەکەیدا، دەوڵەت بریتییە لە دەسەڵاتێک کە نوێنه‌رایه‌تیی کۆمەڵگەیەک دەکات. دەوڵەت به‌ واتای کۆمەڵێک ڕێکخراوی بەڕێوەبەرییە کە دەسەڵاتی بەڕێوەبەریی کۆمەڵگەیان پێ سپێردراوە و بە کۆمەڵێک ئۆرگانی جیاوازجیاوازەوە کار دەکات، وەک دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان)، دەسەڵاتی جێبەجێکردن (حکوومەت)، دەسەڵاتی دادوەری، دەزگای بیرۆکراتی و پۆلیس و دەزگای ئاسایش. دەوڵەت بەگشتی چوار کۆڵەگەی سەرەکیی هەیە (خاک، گەل، دەسەڵاتی سیاسیی-حکوومەت و دانپێدانانی نێودەوڵەتی) و، لە ڕێگەی ئەم کۆڵەگانەوە وەک یەکەیەکی سیاسی دەناسرێت و دەبێتە ئەندامێک لە تۆڕی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.

ڕیفراندم، وەک میکانیزمێک بۆ دروستبوونی دەوڵەت

ڕیفراندۆم
بریتییە لە پرسپێکردن بە ڕای گشتیی وڵات، سەبارەت بە بابەت و پرسێکی تایبەتی و دیاریکراو بەمەبەستی ئەوەی هاووڵاتیان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ دەنگ بەو بابەتە بدەن و لە پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار لە وڵاتەکەیاندا بەشدار بن. دیاریكردنی چارەنووس، پاڵپشت بە پێوەرە نێودەوڵەتییەكان و ڕێككەوتننامە و پەیماننامە جیهانییەكان، هەر لە ڕاگەیاندنە چواردە خاڵییەکەی "ویدرۆ ویڵسن" سەرۆکی پێشووی ئەمریکاوه‌ تا بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و بڕیار و ڕێنمایییەکانی هەر یەک لە کۆمەڵەی گشتی و ئەنجوومەنی ئاسایش، مافێكی سروشتیی هەر نەتەوەیەكە. کۆمەڵێک نموونەی زیندوو هەن کە لە ڕێگەی پڕۆسەی ڕیفراندۆم و پرسکردن بە گەلەوە بڕیاریان لە چارەنوسی خۆیان داوە، هەر لە نموونەی بۆسنە و هەرسک (هێرزێگۆڤین) تا تەیمووری خۆرهەڵات و مۆنتینیگرۆ و کۆسۆڤۆ و باشووری سوودان. 

ڕەگەزەکانی دروستبوونی دەوڵەت لە باشووری کوردستاندا

دۆخی عێراق بەگشتی و جوگرافیای سوننە و ناوچە سوننییەکان بەتایبەتی، ڕووبەڕووی دۆخێکی تایبەت و ئاڵۆزی و کێشەی گەورە بووه‌وه‌ لە دوای ٢٠٠٣دا. داعش (دەوڵەتی ئیسلامی)، توانیی سوود لەو دۆخ و ستاتۆیە وەربگرێت و سنووری عێراق ببڕێت و بەشێک لە باکوور و خۆرئاوای  عێراق کۆنتڕۆڵ بکات. بەتایبەت زۆرینەی ناوچەکانی هەر یەک لە پارێزگای (موسڵ، ئەنبار، سەلاحەددین و دیالە). دواتر چالاکییەکانی ئەم گرووپە، ناوچەکانی تری  عێراق و ناوچە کوردستانییە دابڕێندراوەکانیشی گرتەوە، بەدیاریکراویش "کەرکوک". لە ئاکامدا، شکان و پاشەکشێی هێزەکانی  عێراقی لێ کەوتەوە و لە بەرامبەریشدا هێزەکانی پێشمەرگە شوێنیان گرتنەوە و سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش ڕای گەیاند کە کورد دوای ١٠ ساڵ لە چاوەڕوانیی جێبەجێکردنی دەستوور و گەڕاندنەوەی ناوچە دابڕێندراوەکان، بە "دیفاکتۆ/ئەمری واقیع" ئەم ناوچانە گەڕانەوە سەر هەرێمی کوردستان.

ئەم دۆخ و ستاتۆیە سیاسییە نوێیە، کۆمەڵێک بژاردە و سیناریۆی تازەی هێنایە پێشەوە لە مەسەلەی دووبارە ڕێکخستنەوەی عێراق و دووبارە بەڕێوەبردنی وەک یەکەیەکی سیاسی،  داڕشتنەوەی  عێراق و دەستکاریکردنی نەخشە و مەسەلەی سنوور و دابەشکردنی دەسەڵات و شێوازی پەیوەندییەکانیان. لە عێراقدا سێ ئەکتەری گەورە و سەرەکی هەن کە لە دەستکاریکردنی نەخشەی سیاسیی عێراق ڕۆڵی سیاسیی گەورە دەبینن و لە ئەگەری بەهێزکردن و لاوازکردن و هەڵوەشاندنەوەی عێراقدا، کورد هاوشانی شیعە و سوننە، ئەکتەرێکی سەرەکی و پایەیەکی سەرەکییە لە گۆڕان و دیاریکردنی شێوە و پێکهاتەی دەوڵەتی عێراق.  

سیناریۆکان بۆ دۆخی داهاتووی  عێراق و هەرێمی کوردستان

دۆخی ئێستای عێراق و ناوچە کوردستانییە دابڕێندراوەکان، ڕێگاخۆشکەرە بۆ پێشبینی و تاووتوێکردنی چەند بژاردە و ئەگەرێک بۆ حکوومەتی هەرێم بۆ کارکردن و نەخشەڕێژکردنی ستڕاتیژییەت و سیاسەتی خۆی لە ناوچەکەدا. بەمەیش ڕووبەڕووی کۆمەڵێک سیناریۆی جیاجیا دەبینەوە:

یەکەم: سیناریۆی بەفیدڕالیبوونی ڕاستەقینەی عێراق

ئەم سیناریۆیە، پێی وایە کە مانەوەی عێراق بە کۆمەڵێک کێشەی سیاسی، ئابووری و مەزهەبیی گەورەوە،  عێراق لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی فیدڕاڵ لە ڕووی سیاسی و جوگرافییەوە بەرەو دابەشبوون دەبات و، هەرێمی تر و ناوچەی سیاسی-و مەزهەبیی تر بۆ سوننەکان لە بەشێکی خۆرئاوای باکووری  عێراق و ناوچە و هەرێمێکی شیعیش لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق دروست دەکات. بەم جۆرە، سنووری فیدڕاڵیی عێراق فراوانتر دەبێت و هەر یەک لەم دوو هەرێمەی کە دروست دەبێت (هەرێمی سوننی و شیعی)، هاوشانی هەرێمی کوردستان دەبنە خاوەنی دەسەڵات و پەیکەری کارگێڕیی تایبەت بە خۆیان، بەڵام لە چوارچێوەی  سنوور و سەروەریی عێراقدا دەمێننەوە و هاوبەش دەبن. بەغدایش وەک پایتەخت و سەنتەری دەسەڵات و ناوەندی دەسەڵاتی فیدڕاڵی لە  عێراقدا، بەهاوبەشی بەڕێوە دەبردرێت و نوێنه‌رایه‌تیی دەوڵەتێکی هاوبەشی فیدڕاڵی بە هەموو پێکهاتە و لایەنە جیاوازەکانەوە دەکات.

ئەم سیناریۆیە بژاردەیەکی کراوەیە بۆ ڕزگارکردنی عێراق لەو دۆخەی کە ئێستا تێی کەوتووە. بەڵام شیعە و سوننە سودمەندی سەرەکی دەبن و باشتر خۆیان تێدا ڕێک دەخەنەوە و سروشتی ململانێکانیشیان گۆڕانی بەسەردا دێت، بەتایبەت ئەگەر هەردوو لا، ببن بە خاوەنی هێزی چەکداریی ڕێکخراو و سەرچاوەی سامانی سروشتی، ئه‌وا دەبن بە بەشێک لە ململانێی هەرێمی و، پڕۆژەی وڵاتانی هەرێمی، باشتر و کراوەتر لە عێراقدا ئامادەییی دەبێت.   

دووەم: سیناریۆی سەربەخۆییی هەرێمی کوردستان

دیارترین سیناریۆ دوای ڕووداوەکانی موسڵ و باڵادەستبوون بەسەر زۆرێک لە ناوچە دابڕێندراوەکان و جێگیرکردنی هێزی پێشمەرگە تیایاندا، بریتییە لە بیرکردنەوە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی. هەر ئەمەیش وای لە سەرۆکایەتیی هەرێم کرد کە بەڕاشکاوی باس لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆبوونی هەرێمی کوردستان و ئەنجامدانی ڕێفراندۆم و جێبەجێکردنی "ماددەی ١٤٠"ی دەستوور بکەن.

لە هەرێمی کوردستاندا کۆمەڵێک هێما و تایبەتمەندیی گەشەسەندنی سیاسی، ئابووری و دیپلۆماسی هه‌ن، وەک (مەسەلەی ئاسایش و ئارامی و دامەزراوەی سەربازی، کەرتی وەبەرهێنان و کرانەوە بە ڕووی دەرەوە و جیهانی دەرەوە و دروستکردنی پەیوەندییەکانی دەرەوە و کونسوڵخانە و کۆمپانیا بیانییەکان). سەرەڕای هەموو کەموکوڕی و کەلێن و گەندەڵی و لایەنە نەرێنییەکانی، دەکرێت سوود لەو دۆخ و ستاتۆ تازەیە وەربگیردرێت، لە دووبارە دەستکاریکردنەوەی سنوورەکان و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی و دروستکردنی ڕۆڵی سیاسی بۆ خۆی، سوود لە گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و ئەو دەرفەتەی کە هاتۆتە پێشەوە وەربگیرێت. سنوورە نێودەوڵەتییەکان بەئاسانی دەستکاری ناکرێن، مەگەر لە کاتی قەیران و تەنگژە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان نەبێت. کورد لە ئێستادا دەتوانێت سوود لە گرژی و ئاڵۆزییەکان ببینێت و لە دروستکردنی بڕیار لە ناوچەکەدا ڕۆڵی هەبێت و وەبەرهێنانی سیاسیی تێدا بکات. بەتایبەت لە دونیای سیاسیی نوێدا، بکەرە-نادەوڵەتییەکان (Non_state actors)ی وەک هەرێمی کوردستان لە دروستکردنی بڕیاردا، ڕۆڵی هاوشێوەی بکەرە-دەوڵەتییەکانی دەبێت.

لە لایەکی ترەوە، هەرێمی کوردستان بە بۆنەی جەنگی لەگەڵ داعش (دەوڵەتی ئیسلامی)دا، تۆرێكی فراوانی دیپلۆماسیی بۆ خۆی دروست کردووە و سەرنجی زۆربەی ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە و چووه‌تە سەر نەخشەی دیپلۆماسیی جیهانی. ئەمانە لە دروستبوونی دەوڵەتدا خاڵی دەرەکیی بەهێز و کاریگەرن و، دەکرێت دەستەبژێری سیاسیی کورد وەبەرهێنانی سیاسی، دیپلۆماسی و سەربازیی گەورەی تێدا بکات و مێژوویەکی تازەی پێ دروست بکات.

داڕشتنەوەی ناوچەکە و دۆخی ئێستای ناوچەکە، چەندە یارمەتیدەرە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی؟
خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و سووریا و عێراق چیتر وەک خۆیان نامێننەوە. چیتر یەکەیەکی سیاسیی پتەو و بەهێز و جێگیر نابن. چیتر سنوورەکانیان سنووری تاهەتایی و نەخشە سیاسییەکانیان نەخشەی سیاسیی تاهەتایی نابن، چونکە دیزاینکردنی ئەم سنوورانە هەڵقووڵاو و دەرهاوێشتەی بیرکردنەوەی سیاسیی خەڵکی ناوچەکە و خواستی دەستەبژێری سیاسیی ناوچەکە نییە. سیسته‌می سیاسیی نێودەوڵەتی، بەردەوام لەگۆڕان و داڕشتنەوەدایە، بەردەوام سروشتی ململانێ و ئاستی هاوکاری و هەماهەنگیی ئەکتەرەکان لەگۆڕاندایە و، بەردەوام بنەما و پڕەنسیپی نوێ دێنەکایەوە و دروست دەبن.

لە میانەی دروستبوونی هەر سیستمێکی سیاسیی نێودەوڵەتی و هەر ململانێیەکی نێوان زلهێزەکان، دۆخێک دێتە کایەوە كه‌ بەشێک لە ئەکتەرەکان لێی سودمەند دەبن و دەرفەتی گەورە و دەرگای گەورەیان بۆ دەکاتەوە. ململانێکانی ئەمڕۆ، زیاتر هێما و ئاماژەن بۆ دووبارە هەڵوەشاندنەوەی نەخشە و جوگرافیایەکی سیاسی، کە دۆخێکی تایبەتی نێودەوڵەتی بە ڕێگەی چەند بکەرێکی سیاسی لە ڕێگەی ڕێککەوتننامەیەکی وەک "سایکس-پیکۆ"وە دروستی کردووە. ئەمڕۆ لە هەموو کات زیاتر، ئەم نەخشەیە، گریمانەی لەبەریەکهەڵوەشاندنەوە و تێکشکانی لێ دەکرێت. کورد، هەروەک چۆن بە هۆی ئەم ڕێککەوتننامە و تێکەولێکە سیاسییەوە لە مافە ڕەواکانی خۆی بێبەش کرا و خرایە دەرەوەی تێکەولێکە سیاسییەکە، دەکرێت بە هۆی هەڵوەشاندنەوەی ئەم ڕێککەوتننامەیەوه‌، جارێکی تر دەست بۆ مافەکانی خۆی بەرێت و بەدەستی بێنێت. هەڵوەشاندنەوەی سایکس-پیکۆ، یەکێکە لە دەرفەتە هەرە گەورەکان بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی و نەخشاندنەوەی سنوورەکان لە بەرژەوەندیی کورددا.

 پڕۆژەی "ڕاڵف پیتەر" بۆ دووبارە نەخشاندنەوەی نەخشەی سیاسیی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست

لە دوای کۆتاییهاتنی جەنگی سارد و ڕووخانی یەکێتیی سۆڤیەت و بلۆکی شیوعیەت، کۆمەڵێک پڕۆژە و بەرنامەی سیاسی لە لایەن وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمریکا و یەکێتیی ئەوروپا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا و ئیسرائیل و تەنانەت میسڕیش بۆ چارەسەرکردنی کێشەی (سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی، فەرهەنگی، ئیتنیکی، ئاینی، مەزهەبی و کێشەی سنوور) لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، پێشکەش کراون، بەتایبەت لە پڕۆژەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ و ئاڕگیۆمێنتی "ڕاڵف پیتەرس" لەژێر ناوی "سنوورەکانی خوێن؛ چۆن خۆرهەڵاتی ناوەڕاست باش دەردەکەوێت". ڕاڵف پیتەرس ئەفسەرێکی باڵای خانەنشینکراوی ئەمریکایە و لە مەسەلەی ستڕاتیژییەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا شارەزایە. پیتەرس، باس لە سەرلەنوێ نەخشاندنی ناوچەکە دەکات لەسەر بنەمای (نەتەوە و ئیتنیک، ئایین و مەزهەب)، بەم شێوەیەی خوارەوە:

١- دەوڵەتێک بۆ کوردەکان لە هەرچوار پارچەی کوردستان.

٢- دەوڵەتێک بۆ شیعەی خوارووی عێراق، کە بەشێک لە خۆرهەڵاتی سعوودیا و خوارووی ئێرانی لەگەڵدا بێت.

٣- دەوڵەتێک بۆ سوننەکان لە ناوەڕاستی  عێراق و بەشێک لە سووریا.

٤- دەوڵەتێکی پیرۆز لە حیجاز، تەنیا مەککەی تێدا بێت.

٥- دەوڵەتێک لە ناوەڕاستی سعوودیا.

٦- دەوڵەتێک بۆ ئوردنی گەورە، ئوردنی ئێستا و باکووری خۆرهەڵاتی سعوودیا.

٧- دەوڵەتێک بۆ یەمەن، کە هەندێک لە خوارووی سعودیا ببات.

٨- دەوڵەتێک بۆ بەلووچەکان.

بە گوێرەی ئەم پڕۆژەیە، ئەگەرێکی کراوە بۆ دروستکردنی دەوڵەت لە بەردەم کورده‌ و، تەنانەت بەلووچەکانیش بۆ گەییشتن بە مافەکانیان.

دەرەنجام
گەلی کورد، زیاتر لە سەدەیەکە بە هەموو ڕێگا و ئامرازێک، لە خەبات و تێکۆشاندایە بۆ گەییشتن بە مافە ڕەواکانی خۆی. بۆ دامەزراندن و بوون بە دەوڵەت، چەندین ڕێگای جیاوازی تاقی کردۆتەوە و هەزاران قوربانی و شەهیدی داوه‌ و ماڵوێرانیی بینیوه‌. بەداخەوە، لە ڕابردوودا بە هۆی کۆمەڵێک فاکتەری نێودەوڵەتی و ناوخۆیی، هیچ دەرفەتێکی وەک ئەمڕۆ نەهاتۆتە پێشەوە بۆ نزیکبوونەوە لە دروستکردنی دەوڵەت و بوون بە دەوڵەت.

دەستەبژێریی سیاسی لە هەرێمی کوردستاندا، دەبێت لەو دۆخە تازەیە و لەو بنەما نوێیە نێودەوڵەتییانەی ئەمڕۆ بگات و تەرجەمەی بکات و سوودی لێ ببینێت. نەخشەی سیاسیی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانی گەورە و دووبارە ڕێکخستنەوەیەکی نوێدایە و دەرفەت و ئومێدێکی گەورە لە پڕۆسەی دەوڵەتسازیدا بۆ کورد هەیە و، نابێت دەستەبژێری سیاسیی کورد، بە هەموو لایەنە جیاوازەکانەوە، ئەم دەرفەتە لەکیس خۆی بدات.

سەرچاوەکان
١- فەرهەنگی سیاسی ئاڕەش، ئامادەکردنی: زاهیر محەممەدی، یاسین حاجی زادە.

٢- پرسە سیاسی و قەیرانە هاوچەرخەکان، کۆمەڵێک مامۆستای زانکۆ و نووسەر.

سەرچاوە ئینگلیزییەکان:

Kurdish national movement, its origins and development, Wadie Jwaideh 
Blood Borders: How a better Middle East would look, Ralph Peters