یەكەم: دەستپێك

لە مییانی بەرفراوانبوونی ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە ژیانی گشتیدا، كەسی ڕاگەیاندكار، بووەتە كەسایەتییەكی گشتی لە ئاستێكی پێشكەوتوودا. ڕای گشتی لە چەندین ڕووەوە ده‌كه‌وێته‌ ژێر كاریگه‌ریی ڕاگەیەندكارەكانه‌وه‌ و، ئەم پیشەیە توانای هەیە كاریگەریی یه‌كجار ئەرێنی لەناو كۆمەڵگەدا دروست بكات و، لە هەمان كاتدا دەتوانێت ڕۆڵێكی زۆر ئاڵۆز و ترسناك لەناو كۆمەڵگە بگێڕێت. بۆیە، زۆر گرنگە زیاتر باس لە ئەخلاقی پیشەی ڕاگەیاندن بكرێت و بایەخ بە بونیادی ئەخلاقیی دامودەزگه‌كانی ڕاگەیاندنیش بدرێت.  

دووەم: دەروازە

دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن Media organization  و ڕاگەیاندكارەكان Media figures پشت بە پێشینەیەكی دەوڵەمەند لە زانین و ئەخلاق و پابەندیبوونResponsibility ، وشەكانیان دەكرد بە ڕەستە و، رەستەكانیشیان دەكرد بە بڕگە. لەكاتی نووسیندا بیریان لە هەموو كاریگەرییەكان دەكردەوە، هەژماری كاریگەری و كارتێكردنی جۆراوجۆریان دەكرد، جگە لەوەیش بایەخیان بە هیچی دیكەیان نەدەدا، ئەگەر خۆیشیان زەرەرمەند بوونایە. هەر ئەوانیش بوون ناوبانگی بابەتیبوون و بێلایەنیبوونیان بۆ ڕاگەیاندن بونیاد نا و، ئاستی ناوبانگی ڕاگەیاندنیان لەناو خەڵكدا بەرز كردەوە. گەرچی پێشكەوتنی تەكنەلۆژی لە ئامرازەكانی گەیاندن بەو شێوەیە نەبوو كە ئێستا هەیە و، كۆتوبەندی سیاسیش لەسەریان زۆر قورس بوو. پێشكەوتنی تەكنەلۆژی و زانستی، لە هەموو بوارەكانی ژیان، كاریگەریی ڕاستەوخۆی كردوە سەر بەهێزكردنی ڕۆڵی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندكاران لەناو ژیانی گشتی و كەسێتیدا، لە هەمان كاتدا و لە بەرامبەردا، ئاست و بنەمای فەلسەفی و ئەخلاقیی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندكاران لای هەندێك، بەپێی پێویستیی ئەو پێشكەوتنەی تەكنەلۆژی، پەرەسەندنی پێویستی بەخۆیەوە نەبینیوە. بۆیە لە ئێستادا، هەست دەكرێت جۆرێك لە داڕمان و دابڕان لە بنەما ئەخلاقییەكانی كاری ڕاگەیاندن لە لایەن هەندێ ڕاگەیاندكار و هەندێ لە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن ڕووی داوە. هەرگیز وەك دەنگی مەوزووعی (بابه‌تی) و ئەرێنی نەماون، بەڵكوو بوونەتە چەكی جەنگ و پرۆپاگه‌ندە. چەندان ئامراز بەكار دەهێنن بۆ ئەوەی سەرنج ڕابكێشن. ئەو جۆرانە، ڕاگەیاندنیان كردۆتە مینبەری ئاژاوەگێران و توندڕەوان. ڕاگەیاندنیان كردۆتە مینبەری قین و تووڕەیی و تێكدانی ئاشتەواییی كۆمەڵایەتی؛ بوونەتە چەكی هەڵخەڵەتاندن و تێكدانی وێنای ڕاستی.

 بە شیكردنەوەی ئەو دۆخە و، پشتئەستوور بە تیۆرییەكانی ڕاگەیاندن، دەردەكەوێت كە هەندێ دەزگه‌ی ڕاگەیاندن و هەندێ لە ڕاگەیاندكارەكان وەك بكەر لەناو دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن، بوونەتە بەشێكی گرنگ لە وتاری پرۆپاگەندەییی سەردەمی جەنگ؛ بەبێ وچان و بەبەردەوامی، ئەم جەنگە بەرێوە دەبەن. بەواتایەكی دیكە، دەتوانین بڵێین هەندێك لە دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن، بوونەتە ئامرازی پرۆپاگه‌ندەی سیاسی و ئامرازێك لە ئامرازەكانی جەنگ. بەمەیش و بەپێی ئەم ئاراستە وەزیفییە، ڕەگەزی گەیاندن و پێكهاتە دامەزراوەكانی (Institutional Components) ئەو دەزگه‌ ڕاگەیاندنانە و ڕەفتاری ڕاگەیاندكارەكانیدا، زۆر ئاڵۆز و چەواشەكار دەبێت. ئەو كاتەیش لە وتارەكانیاندا توانای جیاكردنەوەی  وتاری جەنگ و ململانێ لەگەڵ وتاری مەدەنی و ڕووناكبیری نامێنێت. بەداخەوە! بەئەنقەست ئەو ڕاگەیاندكارانە دەیانەوێت وتاری جەنگاوی بە ناوی مەدەنی بخەنە ڕوو و پێناسەی بكەن. ئەم كارەیش، مەودای مەدەنی و سڤیلی بۆ خەڵك نەهێشتۆتەوە و، مەودای تێگەیشتنی ئاشتی و ئاسوودەیی لەناو تاكەكان تێك دەدات. لەژێر پەردەی بێلایەنی و بابەتیبوون و گەڕان بە دوای ڕاستییەكاندا، ئەو ڕاگەیاندكارانە جەنگ دەكەن، سیاسەت دەكەن، خۆنواندنی سێكسی دەكەن، بازرگانی دەكەن، دەستبادان و دەستێوەردان دەكەن و...هتد.

ئەم نموونەیان جگە لە كاریگەریی نەرێنییان لە هەموو بوارەكانی ژیاندا، كاریگەریی نەرێنیی لەسەر بواری مافی ئازادیی دەربڕین دەكەن، كە خودی ڕاگەیاندن و ڕاگەیاندنكاران، لەسەر بنەمای مافی ئازادیی دەربڕین كار دەكەن. چونكە خودی ئەو دەزگه‌ ڕاگەیاندنانە و ئەو جۆرە ڕاگەیاندكارانە، دەبنە هۆی پێشێلكردنی ئازادیی دەربڕین، بۆ ئەوەی بواری ڕەخنە و وتاری ئه‌قڵانی لە بەرامبەریان نەمێنێت. بە مانایەكی دیكە، خۆیان دبنە دژی ڕاگەیاندن؛ ئەوان ئازادیی ڕادەربڕین پێشێل دەكەن، لەژێر پەردەی ئازادیی ڕۆژنامەوانی و ئازادیی ڕاگەیاندن، ئازادییەكان بەرتەسك بوونەتەوە و، بوارەكانیش لەژێر دەستی دەسەڵاتی ڕاگەیاندن قورخ دەكرێت. ئەم هەڵاوسانە ترسناكە، لە هەندێك شوێن بەڕوونی دەركەوتووە. به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ هەندێك لە ڕاگەیاندكارەكان ئێستا خۆیان سیاسەتمەدارن و هەندێكیشیان لە عێراق، بەتایبەت بوونەتە خاون میلیشیان و هەندێكیش بوونەتە خاوەن پلە زانستییەكان و، خۆیان كردووە بە پێشەنگی ڕووناكبیرانی ناو كۆمەڵگە و، لە هەندێك شوێندا داگیری بواری ڕەخنەیییان كردووە و، ڕەخنەگرە ڕاستەقینەكانیان وەلا خستووە.

"ئەلڤین تۆفلێر" چاوەڕوانی دەكرد ڕاگەیاندن ببێتە سەكۆی ئیپستمۆلۆژی و مەعریفه‌ی پێشكەوتوو و بەبێ بەرامبەر بۆ هەمووان بڵاو بكاتەوە و، "ماركۆزە"یش هیوای دەخواست ڕاگەیاندن ببێتە هەناوی زیندووكردنەوەی مرۆڤایەتی و بەیەكەوه‌بەستنەوەی مرۆڤەكان. بەڵام تاوەكوو ئێستا، دەرەنجام وەها دەرنەچوو؛ بەڵكوو بە هۆی هەندێ لە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن، بوونەتە هۆكارێكی سەرەكیی تێكدانی ڕەوشی دامەزراوەیی، یاسایی و ئارامی لەناو خەڵكدا. هەر ئەوان لەپێش دامەزراوەكانی بواری دیكە، زۆربەی یاساكان پێشێل دەكەن؛ لە سەروویانەوە پێشێلی خودی یاسای ڕاگەیاندن دەكەن.

سێیەم: پەیماننامە ئەخلاقییەكان لە كاری ڕاگەیاندن:

چەندان پەیمان بۆ دانان و چوارچێوەكردنی ئەخلاقی كاری ڕاگەیاندن ڕاگەیەندراون. چاوەڕوانیش دەكرێت چەندان پەیمانی دیكە لە داهاتوودا دابنرێت بە مەبەستی ڕێكخستنی كاری ڕاگەیاندن و دانانی پێوەری ئەخلاقی بۆ ڕاگەیانكارەكان. هەندێك لەو پەیمانانەی دانراون، ئەركی جێبەجێكردنیان زۆرەملێیە، هەندێكیشیان ئەركی جێبەجێكردنی، بەجێ هێڵراوە بۆ خودی ڕاگەیاندكارەكان. پەیمانە زۆرەملێیەكان دەبێ جێبەجێ بكرێن، ئەگینا ئەو كەسە كە جێبەجێی ناكات، دەبێ سزا بدرێت. بەپێچەوانەوە، جۆرەكەی دیكەی پەیمانەكان هیچ سزایەكیان دانەناوە ئەگەر جێبەجێ نەكرا. دەكرێت بە شێوەیەكی گشتی، پەیمانە ئەخلاقییەكانی كاری ڕاگەیاندن بۆ چەند جۆرێك پۆلێن بكەین:

1. پەیمانە تایبەتەكان بە ئامرازەكانی گەیاندن: وەك ڕۆژنامە، پەرتووك، سینەما، شانۆ، ئیزگە، پەیوەندیی ئیلكترۆنی و ئینتەرنێت.
2. پەیمانە تایبەتەكان بە گرنگیدان بە لایەنی ناوەرۆكی پەیوەندیی فێركاری: بریتیە لە ڕاگەیاندن، یاری و ڕیكڵامی ڕاستەوخۆ و ناراستەوخۆ.
3. پەیمانە بایەخدارەكان بە لایەنی پیشەسازیی پەیوەندی: پەیمانی تایبەتە بە پیشەسازی پەیوەندیە بەمانای چۆنێتی دروستكردنی ئەو پەیوەندیە وبایەخیش دەدات بە لایه‌نێك یان زیاتر لە لایەنەكانی پیشەسازیی پەیوەندی، بۆ نموونە لە پیشەسازی ڕۆژنامە بریتیە لە بە نووسین (تحریر) دەدرێت هەواڵ، ڕووداوە هەنووكەییەكان، ڕیكلام، دابەشكردن، زهنیەتی دیزاین ووێناكردن.

چوارەم: بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن لە ئەخلاقی كاری ڕاگەیاندن

وەك پێشتر ئاماژەمان پێ دا، ئامرازەكانی ڕاگەیاندن بە هەموو چەشن و جۆرەكانی خوێندراو، بیستراو، یان بینراو، گرنگییەكی زۆریان لەناو كۆمەڵگەدا هەیە و، چاوگی ئەم گرنگییە، خۆی لە بەرپرسیارێتیی بەرامبەر ئەو كۆمەڵگەیەی كاری تیایدا دەكات دەبینێتەوە و، دەكرێت درك بە بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن بكرێت لە ڕێگه‌ی سێ ئەركی سەرەكییه‌وه‌، كه‌ بریتین له‌:

1. ئەركی سیاسی: بە واتای گەیاندنی هەواڵی سیاسی، بەئەمانەت و بەرپرسیارێتی، بۆ كۆمەڵانی خەڵك. بەمەیش ئامرازەكانی ڕاگەیاندن دەبنە بەشێك لە پرۆسەی سیاسی، لە ڕێگه‌ی چاودێریی كاری سیاسی لە هەموو ئاستەكاندا.
2. ئەركی فێركاری: بە واتای پێشكەكشكردنی زانیاریی فێركاری لە هەموو ئاستەكاندا و، لە ڕێگه‌ی زانیاریی ڕاستەوخۆ، یان لە ڕێگه‌ی گفتوگۆ لەنێوان بیر و ئاراستە هزرییەكاندا.
3. ئەركی كەلتووری و ڕۆشنبیری: بە واتای پێشكەشكردنی بەها و ڕێسا گشتییەكان و بیرخستنەوەی پێودانگە ئایدیاڵەكانی كۆمەڵگە بە شێوازێكی ئەرێنی و پابەند، لەگەڵ زانینی جۆرەكانی ڕەفتاری گونجاو بە مەبەستی بەخشكردنی بنەما ڕووناكبیرییەكانی شارستانییەتی ئەو كۆمەڵگەیە.

بەم پێیەیش، دەكرێت بگوترێت گرنگترین ئەو بەرپرسیارێتییانەی دەكەوێتە سەر ئامرازەكانی ڕاگەیاندن، بریتین لە:

• بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن بەرامبەر كۆمەڵگە بەگشتی: لە ڕێگه‌ی فراهەمكردنی زانیاری،  بەبێ ئەوەی زیان بە كەس بگەیەنێت؛ هەرچەندە ئەم دوالیزمە ئاڵۆز وئەستەمە، بۆ كەسانی خاوه‌ن تێگەیشتنی كەم، یان ئەوانەی ئاستی ئەخلاقییان نزمە، یان ئەوانەی بۆ بەرژەوەندییەكی تەسك كار دەكەن. بەڵام بەگشتی،       بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن بەرامبەر كۆمەڵگە، رەنگدانەوەی پسپۆری و پابەندبوون بە ئاستی بەرزی ئەخلاقی ڕاگەیاندن و راگەیاندكارەكان ڕادەگەیەنێت.
• بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن بەرامبەر كۆمەڵگە لۆكاڵییەكان: پەنا دەباتە بەر بڵاوكردنەوەی ئەوەی تاكەكانی كۆمەڵگەی لۆكاڵی چاوەڕوانی دەكات. دەبێ بە هیچ شێوەیەك بۆ بەرژوەندیی ئێستا و ئاییندەی ئەو كۆمەڵگەیە زیانبەخەش نەبێت و، بە هیچ شێوەیەك زیان نەگەیەنێتە پەیوەندیی ئەو كۆمەڵگەیە لەگەڵ كۆمەڵگە لۆكاڵییه‌كانی دیكەی دەوروبەر و، بە هیچ شێوەیەك لە كۆمەڵگەی گشتیی ئەو نیشتیمانە، جیایان نەكاتەوە.
• بەرپرسیارێتیی ڕاگەیاندن بەرامبەر بە خۆی (بەرپرسیارێتیی خودی): لە ڕێگه‌ی پێشكەشكردنی پەیامی ڕاگەیاندنه‌وه‌، بەوپەڕی وردی و ئەمانەت و ڕاستگۆیی و بابەتیبوون؛ بەوەی پێی وایە ئەمە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەی لێ دەكەوێتەوە.

پێنجەم: بنەما و بەها ئەخلاقییەكانی كاری ڕاگەیاندن

گرنگترین و بەرفراوانترین بنەمای ئەخلاقی، كە هەموو تێڕوانینەكان و بیردۆزكانی ڕاگەیاندن لەسەر ئاستی جیهانی لەسەری كۆكن و، پێشیان وایە پابەندبوون بەو بنەمایانە، چەندان گرفتی گەورە لە كاری ڕاگەیاندن چارەسەر دەكات؛ ئەو بنەمایانە كە دەبێ ڕاگەیاندكار پێییه‌وه‌ پابەند بێت، بەم شێوەیە پۆلێن دەكرێن:

1. راستگۆیی: ڕاستگۆیی لە گواستنەوەی كاری ڕاگەیاندن، ئەگەر هەواڵ بێت، یان لێكۆڵینەوە، یان چاوپێكەوتن بێت؛ چونكە بەبێ ڕاستگۆیی، هیچ كاتێك ڕاستی و دروستی، دەرناكەون.
2. بێلایەنی و بابەتیبوون: دەبێ ڕاگەیاندكار  پابەند بێت بە نەزاهەت و ورد بێت لە پرۆسەی گواستنەوەی هەواڵ و، نابێ لایەنگیر بێت بۆ لایەنێك لە لایەنەكانی ئەو بابەتەی دەیگوازێتەوە و، دەبێ هەواڵ و وێنە وەك خۆی بگوازێتەوە، نەوەك وەك ئەوەی دەیەوێت.
3. هەستكردن به‌ بەپرسیارێتی: دەبێ ڕاگەیاندكار هەستی بەرپرسیارێتیی بەرزی هەبێت، زۆر بەوردی بە دوای سەرچاوەی هەواڵەكانیدا بگەڕێت و، بزانێت مەبەست و هاندەرەكانیان بۆ زانیارییەكانیان، دروست و تەندروست بێت و، مەرامەكانیان شكاندنەوە نەبێت؛ تاوەكوو نەبن بە ئامرازی كەسانی دیكە و، هەمیشە جێگه‌ی پاراستنی نهێنییەكان بن.
4. رێزگرتن لە كەرامەتی مرۆڤ: دەبێ ڕاگەیاندكار وریا بێ، بەوەی هەواڵێك بڵاو نەكاتەوە كەرامەتی كەسێك، یان گرووپێكی پێ بشكێنێت و، نابێت بە هیچ شێوەیەك ئامرازەكانی هەڵخەڵەتاندن  deceive، یان تووشكردن  implication، یان دەستبادان  subjugation، یان یاریكردنی بە كەرامەتی مرۆڤ بە تۆماركردن، یان وێنەگرتن بەبێ ڕەزامەندی و بەبێ بوونی ڕێگه‌پێدانێكی یاسایی، لە میانی كاری راگەیاندن بەكاربهێنرێت. بەمانایەكی دیكە، كاری ڕاگەیاندن بۆ بەرزنرخاندنی كەرامەتی مرۆڤە و نابێت بەهیچ شێوەیەك ئەنجامی پێچەوانەی هەبێت
5. یەكسانی: دەبێ ڕاگەیاندكار زۆر زانا و تێگەیشتوو بێت لە چەمكی یەكسانی و، بە بابەتیبوون مامەڵەی یەكسانی بكات. دەبێ تێگەیشتوو بێت لە یەكسانی لەنێوان ئەرك و ماف و، تێگەیشتوو بێت لەوەی هەموو  هاووڵاتییەك بەرامبەر ئامرازەكانی ڕاگەیاندن یەكسانە. بە هیچ شێوەیەك نابێ دامەزراوەكانی ڕاگەیاندن، ببن بە ئامرازی چەند كەسێك، یان توێژێكی دیاریكراو بەرامبەر كەسانی دیكە، یان توێژەكانی دیكە.  
6. پرسكردن: دەبێ ڕاگەیاندكار پابەند بێت بە پرسكردنی خاوەن پەیوەندی بۆ دەستكەوتنی زانیاری و هەواڵ و تۆمار، كە پێویستیی پێ دەبێت بۆ ئەوەی بڵاوی بكاتەوە.
7. ئەمانەت و ڕێكوپێكی: دەبێ ڕاگەیاندكار كەسێكی ئەمین بێت لە گواستنەوەی هەواڵ و مامەڵه‌كردن لەگەڵ زانیارییەكان و ڕووداوەكان و، دوور بكەوێتەوە لە جیاكاریكردن و لە هەموو جۆرێك لە جۆرەكانی ساختەكردن. ده‌بێش خۆی بەدوور بگرێت لە بەكارهێنانی هەڵخەڵەتاندن و بەهەڵەبردن، بۆ ئەوەی بابەتێكی دەست كەوێت و بڵاوی بكاتەوە.
8. پابەندبوون بە وردبوونەوە و لێزانین: دەبێ ڕاگەیانكار خۆی لە هەڵەكردنی میتۆدی و زمانەوانی لە كاتی گواستنەوەی هەواڵدا، بپارێزێت.
9. پابەندبوون: بە ئەوەی كاركردنی وەك ڕاگەیاندكار، نابێ ببێتە هۆی گەیاندنی زیان بە بەرژەوەندیی كەسانی دیكە.
10. پابەندبوون بە بەها ئەخلاقییەكان: لە كاتی پێشكەشكردنی هەواڵ، كە دەبێ لە نێوان بەرژەوەندیی تاكەكان و بەرژەوەندیی گشتیدا باڵانس ڕابگرێت.
11. پابەندبوون بە دژایەتیكردنی سیخوڕی: ڕاگەیاندكار، نابێ هەرگیز سیخوڕی بكات و، نابێ بە هیچ شێوەیەك پشتوانیی هەواڵی سیخوڕییانه‌ بكات. ڕاگەیاندكار، نابێ دەست لە ژیانی تایبەتیی تاكەكان و تایبەتییەكانیان وه‌ربدات، چونكە ئەمە شێوازێكی نائەخلاقییە. نابێ بە هیچ شێوەیەك وێنای نەهامەتییەكانی مرۆڤەكان بكات و، ئیستغلالی ڕووداوەكانیان بكات، بۆ ئەوەی بیكات بە هەواڵ.
12. نەزاهەت (ده‌ستپاكی): نابێ بە هیچ شێوەیەك، دەست بەسەر مادەی ڕاگەیاندنی كەسانی دیكەدا بگیرێت، چونكە ئەمە دزییە و كارێكی نائەخلاقییە و، جگە لە ڕێكارە زانستی و ئەكادیمییەكان، نابێ بە هیچ شێوەیەك دەست بۆ بەكارهێنانی بەرهەمی كەسی دیكە ببات. دەبێ هەمیشە سەرچاوەی سەرەكیی هەواڵەكانی، ئاماژەپێكراو بێت، بەڕاستەوخۆ، یان بە كۆد.
13. داوێنپاكی: دەبێ ڕاگەیاندكار لە هەموو جۆرە داوێنپیسییەك بەدوور بێت؛ چونكە هەر كەسێك داوێنی پیس بوو، ئیشكالییەتێكی گەورە لە بونیاده‌ ئەخلاقییه‌كه‌یدا هەیە. بۆیە، ڕاستگۆیی و پابەندبوونی ئەخلاقی لە كاری ڕاگەیاندندا لەدەست دەدات. نابێ ڕاگەیاندكار هانی داوێنپیسی بدات و، نابێ وێنای ئەرێنیی كەسانی داوێنپیس بدات، یان ئەو كەسانەی ئیلتزامی ئەخلاقی و ڕەفتاریی خراپیان هەیە، بۆ ئەوەی نەبن بە نموونە لەناو خەڵك و ڕەفتار و ئاكاری خەڵكی ئاسایی تێك نەدات و، دەبێ خودی ڕاگەیاندكار لە پابەندبوون بە داوێنپاكی، پێشەنگ بێت.

ئەنجام:

لە كۆتاییدا، پرسی ئەخلاقیی كاری ڕاگەیاندن، زۆر گرنگ و هەستیارە. دەبێ هەمیشە جەختی لەسەر بكرێتەوە و بایەخی پێ بدرێت و، ڕاگەیانكاران هان بدرێن بەوەی پابەندی بونیادی ئەخلاقیی ڕاگەیاندن بن‌ و، كاری ڕاستەقینە بكرێت بەوەی كۆدی ئەخلاقی و پسپۆری و تایبەتمەندی بۆ ڕاگەیاندكارەكان دابنرێت، تاوەكوو لە بەها ڕاستەقینەكانی كاری ڕاگەیاندن دەرنەچن. ئەم تێكۆشانەیش جگە لەوەی لە وڵاتەكەماندا خزمەتێكی زۆری بواری ڕاگەیاندن دەكات، خزمەتێكی زۆری ئاسایشی كۆمەڵایەتی و جێگیربوونی دەروونیی هاووڵاتیانیش دەكات.