 |
ڕاگەیاندن و ژینگە دەروازیەیەك بۆ ناساندنی ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە پاراستنی ژینگەدا
یەكەم: دەروازە:
لەناو هەموو میللەت وشارستانییەتێكدا سەرەتای ساڵی نوێ هەمیشە بە هیوایەكی زۆرەوە دەست پێ دەكات؛ ئێمەیش وەك میللەتی كورد ساڵی نوێمان لە سه‌ره‌تای بەهاره‌وه دەست پێ دەكات. جەژنی ئێمە هاوكاتە لەگەڵ جەژنی سروشتدا؛ ئەو سروشتەی كە پێویستە بپارێزرێت تاوەكوو هەمیشە بەخشندە بێت. كوردستانیان هەست و ویژدانیان زیاتر بە ژینگەی سروشتییه‌وه بەستراوەتەوە. جیاواز لە نەتەوەكانی دیكە، بەشێكی گرنگی ناسنامه‌ی نیشتمانییان بە وێنا هیوابەخشەكان و تەنانەت تراژیدیاكانیانیش بە وەرزی بەهار و جوانیی سروشتی كوردستان بەستراوەتەوە. لە بەهار، زۆربەی هەرە زۆری خەڵكی كوردستان دەگەڕێنەوە بۆ سروشت و، لەوێ هەست و نەستی خۆیان لەگەڵ جوانیی سروشتی كوردستان زیندوو دەكەنەوە. هەرچەندە سروشتی كوردستان بەخۆشحاڵییەوە لەم گەڕانەوەیە دەڕوانێت، بەڵام پێویست دەكات هاووڵاتیانی كوردستان زۆر بایەخ بە ژینگەی وڵاتەكەیان بدەن و لە دەستی خراپكاری و تێكدان بیپارێزن.
بە چاوخشاندنێكی خێرا بە هەموو خەندەكانی بەهار كە لەناو سروشتی كوردستاندا لەسەرەتای ساڵەوە بڵاو دەبێتەوە، هەستی گرنگی پاراستنی پاكژیی ژینگەی كوردستان بۆ نەوەكانی داهاتوو دەبێتە بڵێسەیەكی گرنگ؛ پێویست دەكات لە ناخمانەوە بگیرسێت و ببێتە هاندەرەێكی سەرەكی بۆ بڵاوكردنەوەی هوشیاریی پاراستنی ژینگە لەناو ئامرازەكانی ڕاگەیاندن بە هەموو جۆر و چەشنەكانییەوە.
دووەم: ڕاگەیاندن وەك دەرمانی چارەسەركردنی ڕەفتارە نەرێنییەكان:
دیارە لە هەموو جیهان ژینگە (Environment)، بە هۆی كاریگەرییە سەرەكییەكانی لەسەر هەموو سەكتەرەكانی ژیان لەسەر گۆی زەوی، پرسێكی گرنگ و هەستیارە. خویایە كە بە هۆی پێشكەوتنی تەكنه‌لۆژییه‌وه، توانای مرۆڤ لەسەر سروشت بەهێز بۆتەوە؛ ئەم توانایەیش كاریگەریی نەرێنیی زۆری كردووه‌ته سەر ژینگە. زانایان بە شێوەیەكی گشتی گەیشتوونەتە ئەوەی كه مرۆڤ بە شێوەیەكی گشتی وەها هەست دەكات ژینگە هەرگیز تێك ناچێت. ئەم بۆچوونەیش لەناخی تاكەكان هەیە و، هەر كەسێك لای خۆیەوە كاتێك كردارێكی نەرێنی له دژی ژینگە ئەنجام دەدات، لەگەڵ خۆیدا ئەم بۆچوونە دەڵێتەوە وەك دڵنەوایییەك بۆ خۆی تاوەكوو لەسەر كردارە نەرێنییەكی بەردەوام بێت. بە پشتبەستن بەم تێگەیشتنەی زانایان بۆ ڕێچكەی دەروونیی ڕەفتارەكانی تاكەكان، دەردەكەوێت ڕاگەیاندن دەتوانێت بۆ ئەنجامدانی گۆرانكاری لەناخی تاكەكاندا ڕۆڵێكی یه‌كجار هەستیار بگێڕێت، تاوەكوو دەستبەرداری ئەو جۆرە بیركردنەوە نەرێنییە ببن. واتە، ڕاگەیاندن دەبێتە دەرمان بۆ چارەسەركردنی ئەو نەخۆشییە، بەگەڵاڵەكردنی هەستی بەربەستی خودی لەناخی تاكەكاندا، بۆ ئەوەی چیتر زیان بە ژینگەی دەوروبەری خۆیان نەگەیەنن.
سێیەم: سەرەتای سەرهەڵدانی ڕاگەیاندنی ژینگەیی:
"ڕیچارد كارسۆن" لە 1962 ([1]) بە پشتبەستن بە چەندین ڕاستیی زانستی، ڕای گەیاند كە ژینگە لە بەردەم مەترسییەكی یه‌كجار گەورەدایە؛ بەگەڵاڵە كردنی گریمانەیەكی سەرەكی ئەویش ((....بە هۆی هەوڵی مرۆڤەكان بۆ چاككردنەوەی ژیانی خۆیان ژینگە تێك دەدەن و بەبێ ئەوەی تێ بگەن كە لە كۆتاییدا لە ژینگەیەكی تێكدراودا ژیانی مرۆڤەكانیش مەحاڵە...)). بەم گریمانەیەش نووسینه‌كانی ڕیچارد كارسۆن، بوو بە هۆكاری سەرەكیی بایەخدانی دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن بە پرسی پیسبوونی ژینگە(Pollution)؛ چونكە ناوبراو پەنای برده به‌ر ڕاگەیاندن، بۆ ئەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە لە مەترسییەكانی تێكدانی ژینگە هوشیار بكاتەوە. لەو كاتەوە بە چەندین شێواز كار بۆ ژینگە دەكرێت و، ئەم پرسە پەرەسەندنێكی یه‌كجاری بە خۆیەوە بینییەوە. لەناو ڕاگەیاندندا بواری ژینگە بە شێوەیەكی بەرچاو گەشەی كردووە. هەر كاریگەرییەكانی بایەخدانی ڕاگەیاندن بە ژینگە بوو، وای كرد كە پرسی ژینگە لە چەندین وڵات، بەتایبەت وڵاته پێشكەوتووەكان، ببێتە پرسێكی گرنگ و، لە هەموو بوارەكاندا بایەخی پێ بدرێت.
بەم پێیەش، ڕاگەیاندنی ژینگەیی (Environmental Media) وەك لقێك لە لقەكانی ڕاگەیاندنی تایبەتمەند بە پشتبەستن بەم ئاراستە هزرییە لەدایك بوو، وەك ئامرازێكی كاریگەر لە پێناسەكردن و خستنەڕووی بابەتەكانی پاراستنی ژینگە و بونیادنانی ڕفتاری كەسی گونجاو و ئەرێنی بۆ پاراستنی ژینگە. زۆربەی هەرە زۆری وڵاتانی جیهان، بایه‌خێكی زۆر بە ڕاگەیاندنی ژینگە ده‌ده‌ن. ڕاگەیاندنی ژینگەیی، پێناسە دەكرێت بە پرۆسەی دروستكردن و بڵاوكردنەوەی ڕاستییە زانستییەكانی پەیوەندیدار بە ژینگە لە ڕێگه‌ی ئامرازەكانی ڕاگەیاندن، بە مەبەستی دۆزینەوەی ئاستێك لە هوشیاری بۆ پاراستنی ژینگە. ڕاگەیاندنی ژینگەیی، ئه‌م ئه‌ركانه له ئه‌ستۆ ده‌گرێت:
- پرۆسەی پەروەردەی ژینگەیی (Environmental Education)
- پرۆسەی هوشیاریی ژینگەیی (Environmental Awareness)
ئامانجی سەرەكیی ڕاگەیاندنی ژینگەیی بریتییە لە:
- دروستكردنی زانین تا ئاستی درككردن
- گەڵاڵەكردنی هەڵوێست و دانانی بەها
- بەشدارپێكردنی تاكەكانی كۆمەڵگە لە پاراستنی ژینگە
بەمەیش بۆمان دەردەكەوێت ڕاگەیاندنی ژینگەیی گرنگییەكی یه‌كجار زۆری هەیە؛ چونكە ئەم ڕاگەیاندنە ئه‌م كارانه ئه‌نجام ده‌دات:
- ڕووبەڕووبوونەوەی ئەوانەی كاریگەریی نەرێنی ده‌كه‌نه سه‌ر ژینگە؛ واتا ڕۆڵێكی ڕەخنەیی و چاكسازی دەگێڕێت،
- بەرگری دژی هەوڵەكانی تێكدانی ژینگە دەكات كە بەهۆی نەزانی و خراپكارییەوە ئەنجام دەدرێت.
بۆیە ڕاگەیاندنی ژینگەیی دەبێ مەرج و پێوەری تایبەتی خۆی هەبێت و، لە بەرامبەریشدا بەهۆی چەندین هۆكار كاریگەرییەكی زۆری لەسەر هەیە، ئەم كاریگەرییانەش هەندی جار ئەرێنیە و هەندێ جاریش نەرێنیە. گرنگترینیان:
- ئەو سیاسەتە گشتییەی (General Policy) كە لە وڵات پەیڕەو دەكرێت.
- سیاسەتی میدیاییی باو لەو وڵاتە.
- ئاستی ڕۆشنبیریی ژینگەیی لەو وڵاتە.
- ئاستی خۆشەویستی و پابەندبوون بە خاكی نیشتمان.
- بیروباوه‌ری ئایینیی باو لەناو ئەو وڵاتە.
چوارەم: گرفتەخودییەكانی بەردەم گەشەكردنی ڕاگەیاندنی ژینگەیی
لە ڕاگەیاندنی ژینگەیی دوو چۆر كۆسپی خودی بەدی دەكرێن، ئەویش:
- كۆسپی پەیوەندیدار بە ئاستی زانستی ڕاگەیاندكاران.
ڕاگەیاندنی ژینگەیی پێویستی بە ئاستی زانینی پسپۆری هەیە و بەهۆی دەگمەنیی پسپۆریی زانستی لە بواری پاراستنی ژینگەدا، كۆسپ دروست دەكات لەبەردەم میدیاكاران بۆ بەدەستهێنانی زانیاریی زانستیی پێویست لەسەر گرفتەكانی ژینگە یان لەسەر دروستكردنی هەواڵی تایبەت بە ژینگە؛ چونكە ئەوەی لە بواری ڕاگەیاندنی ژینگە كار دەكات، دەبێ ئاستێكی زانستیی بەرزی لە بواری زانستەكانی ڕاگەیاندندا هەبێت و، لە هەمان كاتیشدا ئاستی زانستیی بەرزی لە زانستی ژینگەدا هەبێت.
2.كۆسپی پەیوەندیدار بە دەزگەكانی ڕاگەیاندن:
بە تێپەراندنی كۆسپی تایبەت بە ئاستی زانستی و پسپۆریی خودی ڕاگەیاندكارەكان كە كار دەكەن لەم بوارەدا، كۆسپی پەیوەندیدار بە دەزگەكانی ڕاگەیاندن دروست دەبێت، چونكە دەرفەت یان مەودای هەواڵ و بەرنامەی تایبەت بە ژینگە، لەژێر كۆنترۆڵی سیاسەت و ئاراستەی سیاسیی دەزگاكانی ڕاگەیاندنن، ئەگەر بڕیاری دامەزراوەیی نەدەن بە تایبەتكردنی سونگەی تایبەت بە ژینگە، ئەوە ناتوانرێت لەم بوارەدا گەشەسەندن و پێشكەوتن بەدەست بهێنرێت.
پێنجەم: ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە پاراستنی ژینگە لە كوردستان
لە كوردستان، بە هۆی جەنگی بەردەوام و نەزانین لە بەڕێوه‌بردنی پرۆسەكانی گەشەپێدانی ئابووریدا، دۆخی ژینگە لە مەترسییەكی گه‌وره‌دایە. بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا لە ڕووی حكوومی و ڕۆشنبیریی گشتییه‌وه، هەوڵی بنەڕەتی بۆ بەرگریكردن لە ژینگە دراوە. چەندین دامەزراوەی فەرمی و مەدەنی لە كوردستان بۆ پاراستنی ژینگە كار دەكەن. سەرەڕای هەوڵە ئەرێنییەكانیان، هەموو لایەك هەست بە پێویستیی بەرفراوانكردنی بازنەی ئەو هەوڵانە دەكەن كە لە پێناو پاراستنی ژینگەدا دەدرێن. ئەمەیش هانمان دەدات بۆ ئه‌وه‌ی هانی میدیاكاران و دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن بدەین كه لە هەموو ڕوویەكەوە بایەخێكی زیاتر بە ژینگە بدەن، تاوەكوو ئاستی ڕۆشنبیریی گشتیی تاكی كوردستان لە بواری ڕەفتاركردنی ئەرێنی بۆ بەرژەوەندیی پاراستنی ژینگە بەرز بكاتەوە.
پێوست دەكات هەرێمی كوردستان زیاتر لە وڵاتانی دیكەی جیهان بایەخ بە ڕاگەیاندنی ژینگەیی بدات؛ بە هۆی ئەوەی لە ناوچەیەكدایە بە هۆی ململانێ و جەنگی بەردەوام و بڵاوبوونەوەی نەخوێندەواری و كەلتووری بیابان و ناجێگری و ناپابەندبوون بە خاك، زیانێكی یه‌كجار گەورە بەر ژینگە كەوتووە و، ژینگەی كوردستانیش لەو زیانە پشكی بەركەوتووە. ئەمە لە كاتێكدایە، له ماوەی 2 ساڵی ڕابردوودا جەنگێكی مەترسیدار بەرۆكی كوردستانی گرتۆتەوە و، تاوەكوو ئێستا لە نزیك كوردستان ئەو جەنگە بەردەوامە و، چەندان جۆر چەكی دڕندە تیایدا بەكار دێت؛ ئەمە كاریگەرییەكی مەترسیداری لەسەر ژینگەی كوردستان هەیە.[2] ئەمە لە كاتیكدایە ژینگەی كوردستان لەماوەی سەدەی ڕابردوودا بەهۆی داگیركاریی حكوومەتی عیراقی زیانێكی ئێکجار زۆری پێ گەیشت و هێشتا ئاسەوارەكانی هەر ماوە.([3]) بەگه‌ڕخستنی ڕاگەیاندنی ژینگە، گرنگییەكی یه‌كجار زۆری بۆ بڵاوكردنەوەی هوشیاریی پاراستنی ژینگە لەناو هاووڵاتیانی كوردستاندا هەیە.
شەشەم: ئەنجام و ڕاسپاردە
ڕاستە لەم دۆخە بەهۆی قەیرانی ئابووری و دارایی، لایەنە فەرمییەكانی كوردستان ڕەنگە بایەخی پێویست بە دامەزراندنی دامەزراوەی تایبەت بە ڕاگەیاندنی ژینگەیی نەدەن و ئامادەكاریشیان تیادا نەبێت بایەخ بەم پرسە بدەن، بەڵام زەمینە بۆ هاندانی دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن لە كوردستان ڕەخساوە بۆ تەرخانكردنی ماوەیەكی زیاتر بۆ پاراستنی ژینگەی كوردستان. لە لایەكی دیكەیشەوە هانی میدیاكاران بدرێت بۆ ئەوەی لەم بوارەدا تایبەتمەندی پسپۆری بەدەست بهێنن و، ببن بە پسپۆر لە ڕاگەیاندنی ژینگەییدا؛ ئەمەیش بە چەندین شێواز ئەنجام دەدرێت.([4])
لە كۆتاییدا، كوردستان وەك چەندین وڵاتی دیكە لە جیهاندا، بەڵكوو زیاتریش، لە ماوەی بەهاردا دەگەڕێتەوە بۆ باوەشی ژینگە؛ دەكرێت ئەم وەرزە بكرێتە دەرفەتێكی باش بۆ ئەوەی هوشیاریی ژینگەیی لای هاوڵاتیان بونیاد بنرێت. ئەمە لە كاتێكدایە هەموو كوردستانییەك دەزانێ، شاخ و دۆڵەكانی كوردستانە پەناگەی مانەوەیەتی؛ بۆیە دەبێ بە هەموو هێز و توانایەك ئەو سروشتە بپارێزێت تاوەكوو نەوەكانی دیكە بەئارامی لەم وڵاتەدا بژین. جگە لەوەیش، ژینگەیەكی پاك و سروشتێكی جوان، دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگ و بێهاوتا لە بواری ئابووریدا؛ چونكەگەشتوگوزارێكی بەهێز دادەمەزرێنێت.
[1] كتێبێكی بڵاو كردەوە بە ناونیشانی "بەهارێكی بێدەنگ"، بۆ ئاماژەدان بە مەترسییەكانی سەر ژینگە و دانانی بنەمایەك بۆ ئاراستەكردنی ڕاگەیاندن بۆ كاركردن لەسەر هوشیاریی ژینگەیی.
[2] . جەنگی داعش زیانێی زۆری بەژینگەی كوردستانی گەیاندووە، بەهۆی جەنگ راستەوخۆ لەسەر بەشێك لەخاكی كوردستان وێرانكاریەكی زۆر روویداوە ولەدەوروبەری خاكی كوردستانیش بەهەمان شێوە وە كاریگەریەكانی دەگاتە كوردستان، شایەنی باسە داعش بۆ ئەوەی فرۆكەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی نەتوانێت گورزی ئاسمانیان لێبدات هەڵدەستن بەسووتاندنی بیرە نەوتیەكان ئەمەش كاریگەری زۆری لەسەر ژینگەی كوردستان دەبێت.
[3] . شایەنی باسە لەمێژووی سەدەی بیستەمدا چەندەها هێرشی مەترسیدار لەسەر ژینگەی كوردستان لەلایەن حكومەتەكانی عیراق ئەنجامدرا بۆ گەیاندنی زیانێكی كوشندە بە سروشتی كوردستان، وەك سووتاندنی دارستانەكان وتێكدانی تۆبۆگرافیایی كوردستان وچەندەها تاوانی دیكە.
[4] . زانكۆكان ودەزگاكانی راگەیاندن ئامرازی پێویستیان لایە بۆ گەڵاڵەكردنی پسپۆری لەم بوارە. ولەجیهاندا چەندەها قوتابخانە هەیە هەر قوتابخانەیەك بەشێوازێك كار دەكات بۆ گەشەپێدانی ئەم بوارە.