 |
زاهید حەسەن، مامۆستای بنەڕەتی
سۆما سەرحەد، مامۆستای باخچەی منداڵان
پێشەكی
ستەمكاری، ئەو بابەتە ترسناكەیە كە مرۆڤ لە مێژووی دوورودرێژ خۆیدا مامەڵەی لەگەڵدا كردووە. بەشی هەرە زۆری تۆماری مێژووی مرۆڤایەتی، ستەم و ستەمكارییە. لەگەڵ پەیدابوونی مرۆڤدا ستەم سەری هەڵداوە؛ لەو ڕۆژەوە هەتا ئێستا لەگەڵ مرۆڤ دەرگیرە. ستەم كێشەیەكی قووڵ و ئاڵۆزی ژیانی مرۆڤایەتییە. خەمێكی بنەڕەتیی مرۆڤەكانە. لە هەمبەر ستەم و سەمكاریدا مرۆڤەكان دەبنە دوو كۆمەڵ: بەشێك لە مرۆڤ لە خەمی بەرپاكردن و چەسپاندنی ستەمدا هەوڵ و خەباتی كردووە، چونكە بەرژەوەندی و ژیان و پایەداربوونی، بە ستەمەوە دەست خستووە. كۆمەڵێكی تر لە مرۆڤەكان كە چەوساوە و قوربانیی ستەمن، خەبات و ڕاپەڕین و شۆڕشی بەردەوامیان دژ بە ستەم كردووە.
ئەم دیاردە ترسناكە هەمیشە هەڕەشەی لە بوونی مرۆڤ و ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی و ڕۆشنبیری كردووە؛ بووەتە هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر ڕۆحی مرۆڤ و خودی ژیانیش. ستەمكاری، ئەو سیستەمەیە كە ئازادیی كەس و ئەگەرەكانی ژیان پایەماڵ دەكات؛ تیایدا مرۆڤ ناچار دەكرێت بە كەمترین شت و بە نزمترین ڕۆڵ ڕازی بێت و، تێیدا زەبروزەنگ و توندوتیژی و ڕەقی فەرمانڕەوایە. مرۆڤ دەخەسێنرێت و عەقڵ دیل دەكرێت؛ مرۆڤەكان دەبنە مرۆڤی ترساو و ترسنۆك كە ناتوانن ژیانێكی چاك و مرۆڤانە بژین.
مرۆڤ لە كۆنەوە تاكوو ئێستا لەگەڵ ستەمكاری دەرگیرە و لەگەڵ ستەم لە جەنگدایە و، لە ڕێگەی فەلسەفە و ئایین و پەروەردەوە مرۆڤ هەوڵ بۆ بنەبڕكردن و كەمكردنەوەی لێكەوتەكانی ستەمكاری دەدات. فەلسەفە وەك پڕۆژەیەكی عەقڵیی مرۆڤ، هەمیشە كێشەی لەگەڵ ستەمكاریدا هەبووە و ڕەوایەتیی ئەو دیاردەیەی هەڵوەشاندۆتەوە؛ هەروەها ئایینەكانیش لە قۆناغی پێكهاتنیاندا هۆكاری بەرەنگاربوونەوە و هەڵشاخان بوون بەڕووی ستەمكاریدا. پەروەردەیش وەك میكانیزم و پڕۆژەیەك بۆ بەرگرتن و دروستكردنی بەربەست لە بەردەم ستەمكاریدا كاری كردووە.
بەڵام هەر یەك لە فەلسەفە و ئایین و پەروەردە ڕۆڵ و گاریگەریی نەرێنییان لە بەرهەمهێنانی ستەمكاریدا بینیوە. لە هەندێك كات و حاڵەتدا سەرقاڵی بەشداریكردن دەبن لە بیناكردنی ستەمكاریدا، بە شێوازی جیاواز و بەهانەی جیاواز؛ بەتایبەت ئەو دەسەڵات و فەرمانڕەوایانەی ڕەوایەتییان لە خودی هەناوی كۆمەڵگە و تاكەكانییەوە وەرنەگرتبێت، ئەوا پێویستیان بە فۆڕمێكی پیرۆزگەرایی و ئایینی و ڕەوایەتی و پەروەردەی تاكێكی گوێڕایەڵ بووە.
گەر سەیرێكی مێژووی یۆنانی كۆن بكەین كە دوو شاری یۆنانی بە ناوی "سپارتا" و "ئەسینا" هەبووە، سپارتا شارێكی گرنگی یۆنان بووە، بەڵام لەژێر حوكم و سێبەری سیستەمێكی سیاسی و سەربازیدا بووە. یەكێك لە سیماكانی شاری سپارتا زاڵبوونی سەربازگەرێتی بووە؛ واتە دانیشتووانەكەی بەسەربازی كراوە یان كۆمەڵگه‌یەكی سەربازی بووە. هەر بۆیەیشە ئەم شارە (سپارتا) خاوەنی فەیلەسووفێك نییە، بەڵام خاوەنی چەندین جەنەڕاڵ و سەركردەی سەربازییە.
لە بەرامبەردا شاری ئەسینای یۆنانمان هەیە كە شارێكی دیموكرات و لیبراڵ و ناوه‌ندی چالاكیی فەلسەفی و فەیلەسووفانی وه‌ك سوقرات و ئەفلاتۆن و ئەرستۆ بووە. لێرەوە دوو وێنا دەبینین: وێنایەك كە شاری سپارتا ناوه‌ندی دروستكردنی جەنگاوەرەكان و سیستەمێكی میلیتاریزمە و ناتوانێت ئازادیی عەقڵ و ڕاگۆڕینەوە و گفتوگۆ بەرهەم بهێنێت؛ وێناكەی تر وێنای شاری ئەسینای یۆنانە كە فەلسەفە لە هەناویدا گەشە دەكات و ئازادیی فیكر و ڕاگۆڕینەوە فەراهەم دەكات .
ئێمە لە چوارچێوەی ئەم وتارەدا هەوڵ دەدەین تیشك بخەینە سەر لێكەوتەكانی ستەمكاری لەسەر مرۆڤ و بەرەنگاربوونەوەی لە ڕێگەی پەروەردەوە.
لێكەوتەكانی ستەم و ستەمكاری
ئامانجی ستەمكار و دیكتاتۆرەكان ئەوەیە دەیانەوێت بە جۆرێك فەلسەفەی سیاسیی دەوڵەت دابڕێژرێتەوە، تیایدا كەمترین ئازادی بۆ مرۆڤەكان بڕەخسێت؛ نەبادا مرۆڤ و ئیرادەی مرۆڤ لە پەروەردەیەكی ئازاددا كورسی و پێگەكەی بخەنە مەترسییەوە.
ستەمكارەكان لە ڕژێمە ستەمكارییەكاندا سەرەتا بە دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات دەست پێ دەكەن، داجار كێشەی ئاسایش دروست دەكەن وەك بەهانەیەك بۆ پاراستنی دەسەڵات؛ لێرەوە سیستەمێك دروست دەبێت سەركوتكەر. حوكمكردن بەرمەبنای ترس و تۆقاندن لە دەرەوەی یاسا و ڕێككەوتنی هاونیشتمانیان، بەكارهێنانی هێز و چەك بۆ سەپاندنی شێوازێكی تایبەتی لە دید و سیاسەت و ئایدیۆلۆژی و ڕێكخستنێكی یەك شێوازی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و سەپاندنییەك گوتار، لە دەرەوەی گفتوگۆی مەدەنییانە و عەقڵییانەی فەرمانڕەوا و هاووڵاتی.
سیفەت و خاسیەتێكی تری ڕژێمە ستەمكارییەكان، بریتییە لە قۆرخکردن و كۆنترۆڵكردنی سەرچاوەكانی هەواڵ و زانیاری، زانیاری سەبارەت بە سیستەمی بەڕێوەبردنی وڵات و چۆنێتیی كاركردنی دەسەڵات. بۆیە دەبینیین ستەمکارەکان بیروبۆچوون و عەقڵی تاکەکانی نێو کۆمەڵگە كۆنترۆڵ دەكەن و، هەوڵدەدەن یەك دید و تێڕوانین بەسەر هەموواندا بسەپێنن. ڕاگەیاندنی جەنگ دژ بە ئازادییەكان و ملكەچكردنی هاونیشتمانیان لە ڕێگەی بڕیار و فەرمانە هەڕەمەكییەكانەوە.
به پشتگوێخستنی ئەركە مەدەنییەكان و ئەخلاقی مەدەنی كە لە بەرژەوەندیی بواری گشتین، هاووڵاتی بەرامبەر ئەركە سیاسی و مەدەنییەكان نەزان دەبێت و، لە سیاسەت دوورەپەرێز دەبێت؛ كە ئەمە ئامانجێكی بنەڕەتیی دیكتاتۆر و فەرمانڕەوا ستەمكارەكانە. ئەو كاتەی هاووڵاتیان دەستبەرداری ئازادیی خۆیان دەبن، ستەمكارەكان دەتوانن لەژێر هەر ناو و دروشمێكدا بێت، كۆت و زنجیر بهاوێنە سەر مل و دەست و قاچ و ڕۆحی ئینسانەكان. ستەمكاری، لەناوبردنی ئەخلاقی مەدەنی و ئازادی و كردنی مرۆڤەكانە بە مێگەل. تاكێك كە تەنیا جێبەجێكردنی فەرمانی لەسەرە، نە ده‌بێته ئەندامێكی چالاكی نێو كۆمەڵگە و، نەك كەسێك كه لە بڕیارە چارەنووسسازەكاندا بەشدارە.
ستەمكاری، سیستەمێكی ئاڵۆز و فرەڕەهەندە و تا ئێستا خۆی بە كۆمەڵێك شێوە و بەرگی جیاوازەوە و بە پرەنسیپ و بەهانەی جیاوەزەوە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ئاشكرا كردووە. لە مێژوودا لە شێوەی حوكمی ئیمپراتۆر و پاشا و سوڵتانی دەسەڵاتبێسنوور خۆی بەیان كردووە. لە ڕۆژگاری ئێستا و دونیای مۆدێرندا بە ناوی ئازادی و دیموكراسییەوە خۆی نمایش دەكات.
ستەمكاریی مۆدێرن، خۆی بە ئایدیۆلۆژییه‌وە دەخاتە ڕوو و، زانست و تەكنه‌لۆژیی لەبەردەستدایە، كە ئەمە توانا و ترسناكی و دڕندەییی ستەمكاریی چەند جار بەهێز كردووە. ستەمكاری بە كۆمەكی زانست و تەكنه‌لۆژی، ئاسانتر و خێراتر كۆمەڵگە و ئیرادەی مرۆڤەكان كۆنترۆڵ دەكات.
ستەمكاری ڕێگە لە دروستبوونی حەز و خولیا و و ئیرادەی جیاواز دەگرێت و، زەوق و حەزێكی یەكڕەنگی ناشیرین دەسەپێنێ. ئەو جۆرە لە بیركرنەوە و چالاكییه‌ی كه خۆی دەیەوێت، دەسەپێنێت. ستەمكاری وەك كێشەیەك تەنیا سیاسی نییە، بەڵكوو سیستەمێكی خراپی سیاسی و كارگێڕی جێبەجێ دەكات؛ بە جۆرێك ڕیشەی خۆی بە ناو كۆی دامودەزگه‌كانی دەوڵەتدا شۆڕ دەكاتەوە و دادەكوتێ، بە شێوه‌یه‌ك ستەمكاری دەبێتە خوو و ئەخلاقی خەڵك و دونیابینینیان. بۆیە ستەمكاری دەبێتە شێوازی ژیانیان.
یەكێك لە هەستیارترین دەزگه‌كان كە سیستەمی ستەمكاری كۆنترۆڵی دەكات و ئاراستەی دەكات، دەزگه‌ی پەروەردە و فێركردنە. هەمیشە دیكتاتۆر و ستەمكارەكان ترسیان لە پەروەردە و ئەم دەزگه‌یە هەیە، كه بە پێگەیاندنی تاكی ئازاد و ئازا و بەئیرادە و ڕۆشنبیر، پایەكانی ستەمكاری لەرزۆك دەكەن بۆیە قۆرخكردنی جومگە و شوێنە پەروەردەیییەكان دەبێتە ئامانجی یەكەمی ستەمكار، تا لە ڕێیەوە پرۆسەی بێدەنگكردن و كۆیلەكردنی ئیرادەی تاك دەستەبەر بكات؛ لەو پێناوەی درێژە بە دەسەڵات و ستەمی خۆی بەسەر قەڵەمڕەوانیدا بكات و، تا لەسەر هەمان ئاواز لەگەڵ ویستی تاكڕەو و ستەمكارەكاندا بسازێن و بوونی خۆیان لە بوونی فەرمانڕەوادا ببیننەوە.
كۆی سیسته‌می پەروەردە و بونیادی سیاسی و ئابووری، تێكڕا پەیوەندییەكی قووڵ و كاریگەری بە سەلەبەری بواری حوكمڕانی و ژیانی شارستانیی هاووڵاتیان و فەزای گشتییەوە هەیە.
نموونەی قۆرخكردنی پەروەردە لە لایەن سیستەمی سیاسیی ستەمكارەوە، سیستەمی سیاسیی فاشی و ستەمكاریی بەعسە. بەعس سوودی لە پێكهاتەكانی پەروەردە وەرگرتبوو؛ لە پڕۆگرام و مامۆستا و ئامانجی پەروەردە و هتد.
قوتابی لەم سیستەمەدا _سیستەمی دیكتاتۆریی بەعس_ قەرزارباری سەرۆك دەكرا، كە ئەوەی دەیخوێنێت و هەیەتی و بەدەستی دەهێنێت، لە بەخشندەییی سەرۆكە. ئامانجی بەعس لە پەروەردەدا بەرهەمهێنانی تاكی بێئیرادە و ترساو بوو و، ئاراستەكردنی كۆمەڵگە بە یەك ڕەنگ و كۆكردنەوەیان لە شێوەی مێگەلێكدا، تا هەمیشە كۆنترۆڵ و چەپاندنیان بۆ سیستەم مسۆگەر بێت.
ستەمكاری، ڕەگ و ڕیشە لەناو دامودەزگه كۆمەڵایەتی و تەنانەت لە ڕۆحی مرۆڤیشدا دادەكوتێ، بۆیە لە جیاتی ئەوەی ستەمكارێك لە سەرەوەی هەڕەمەكە بێت، سەدان و بگرە هەزاران ستەمكاری بچووك دروست دەبن؛ لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا، لە پەیوەندیی خێزانی و ژن و مێردەوە، لە پەیوەندیی نێوان مامۆستا و قوتابیدا، لە پەیوەندیی نێوان ڕۆشنبیران و هونەرمەندان و كۆی چین و توێژەكانی كۆمەڵگە.
بۆیە دۆستایەتی و خۆشەویستی و متمانە و ژیانیش لە سایەی ستەمكاریدا مەحاڵە. لەبەر ئەوەی ستەمكاری، تەنیا كێشەیەكی سیاسی نییە، بەڵكوو كێشەیەكی ئەخلاقی و دەروونی و فیكری و ئابووری و كۆمەڵایەتییە و، هیچ شتێك نییە لە ژیانی خەڵكدا ئاسایی و سروشتی بێت.
لە سیستەمی ستەمكاریدا كە تێكدەری ژیانی سروشتی و ئەخلاقی و گەشەكردووە، خەڵكانی ناو سیستەمی ستەمكاری بە بوغز و ڕق و كینە و گومان و تۆڵە و فێڵكردن پەروەردە دەكرێن. ستەمكار مرۆڤێكی دەروون و ڕۆحنەخۆش پێ دەگەیەنێت كە بەبێ نەفرەت و تۆڵە ناتۆانێت بژی؛ بۆیە مرۆڤە نەخۆش و ستەمكارەكان دروست دەبن، نەك هاوڕێ و دۆستایەتی.
سیستەمی سیاسیی ستەمكار، ژیان لە خەڵك بچووك دەكاتەوە و دەرگه‌كانی گەشەكردن و دەرفەت دادەخات، هەناسەی ئازادی لە خەڵك دەبڕێت و نەزانی و هەژاری و بێئیرادەیی بڵاو دەكاتەوە؛ بە جۆرێك ژیان دەكاتە دۆزەخێك بۆ هاونیشتمانیان و، بە جۆرێك باریان دەهێنێت كه مانەوە و فەرمانڕەوایی مسۆگەر بێت.
پەروەردە؛ میكانیزمێك بۆ وەستانی ستەمكاری
فەلسەفەی پەروەردە وەك پرۆژەیەكی عەقڵی و داناییی مرۆڤ، بە درێژاییی مێژوو كێشەی لەگەڵ ستەمكاریدا هەبووە. فەلسەفەی پەروەردە، ستەمكاریی وەك سیستەمێكی سیاسیی نەگونجاو و پڕ لە تەڵزگە ناساندووە. دیسانەوەیش فەلسەفەی پەروەردە هۆكارێك بووە بۆ بەرگرتن لە ستەمكاری و چاككردنی ئەم سیستەمە. لەبەر ئەوەی پەروەردە بە كرداركردن و پێڕەوكردنی فەلسەفە دەدانرێت، هەر بۆیە فەلسەفە پەروەردە پێشنیاز دەكات، وەك پڕۆژە و میكانیزمێك بۆ بەرپێگرتن و دروستكردنی لەمپەر و بەربەست لە بەردەم ستەمكاریدا.
ستەم و هەژاری و نەزانی، دەرەنجامی ستەم و سیستەمی سیاسیی ستەمكارە، بۆیە ئەم سیستەمە هەوڵ بۆ داگیركردن و كۆنترۆڵكردنی پەروەردە و ناوەندەكانی فێربوون دەدات. بۆیە كاتێك لە ڕێگەی پەروەردەی تۆكمە و دروسته‌وه چارەسەری نەزانی و نەفامی كرا، ئەوا وەك دەرەنجامێك ستەمكار هەرەس دێنێت و ژینگەی گەشەكردنی ستەم لەبار نابێت، چونكە ئەوە زانستە، كەمی و نەنگی و لاوازیی ستەمكار و و دیكتاتۆر ئاشكرا دەكات؛ ئەوە پەروەردەی ئازاد و دروستە مرۆڤی ئازا و وریا و بەهێز و دادپەروەر بەرهەم دێنێت كە ڕێگە بە دروستبوونی ستەم و ستەمكاری نادەن.
هەمیشە دژیەكییەكی ڕوون لە نێوان پەروەردەی ئازاد و دروست و ستەمكارەكاندا هەیە، چونكە پەروەردە ئاوێنەیەكە بونیادەكانی ستەم و ستەمكاری پێچەوانە دەكاتەوە. پەروەردە وەك پرۆسەیەك كە فێركردن و مەشقپێكردن و پەروەردەكردنی سەراپاگیری مرۆڤ لە ئەستۆ دەگرێت، ڕێگە بە دروستبوونی تاكی ترسنۆك و نەزان و ستەمكار نادات.
پەروەردەی مەدەنی و هاوچەرخ، مرۆڤ لە بوونێكی خامەوە دەكات بە هاونیشتمانی، پڕچەك بە بەها باڵاكان و ئەخلاقی مەدەنی؛ هاونیشتمانییەك كە دەزانێت چۆن بەدادگەرییەوە فەرمانڕەوایی بكات و چۆنیش فەرمانڕەوایی بكرێت؛ چونكە تەنیا پەروەردەیە مرۆڤ وا لێ دەكات بگونجێ لەگەڵ جیهاندا، لەگەڵ یەكتردا، لەگەڵ ناكۆكی و جیاوازییەكاندا. بۆیە پەروەردە هاووڵاتیی باش و فەرمانڕەوای باش پەروەردە دەكات كە دەبنە سوودی گشتی و دابینكەری چاكەی گشتی و بەدیهێنانی بەرژەوەندیی گشتی.
پەروەردەی هاچەرخ و لیبراڵ جەخت لەوە دەكاته‌وه، ناشێت پەروەردە و فێركردن كورت بكرێتەوە بۆ لێهاتوویییەكانی وەك پزیشكی، ئەندازیاری، كشتوكاڵی و تەكنه‌لۆژی، بەڵكوو پەروەردە ئەو پرۆسەیەیە كە مرۆڤ دەكات بە تاكێكی ئازاد، بەها بەرزەكان لە مرۆڤدا گەشە پێ دەدات، مرۆڤ دەكاتە تاكێكی لێبووردە، ئازا، دادپەروەر، جوامێر و لێپرسراو و، تاكێك لە خەمی ژیان و چاكەی گشتیدا بێ؛ مرۆڤانێك كە دەستبار و كۆمەككار بن لە دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی تەندروست و دوور لە ستەم و نەزانی و ئازار.
بۆیە دەوڵەت و كۆمەڵگه چاو لەم دەزگه‌یە دەبڕن، چونكە ئەم دەزگه و پرۆسەیە _پەروەردە_ تاك بۆ دونیای گشتی ئامادە دەكات و، بۆ گەشەكردنی توانا زانستی و عەقڵی و ڕەفتاریبەكان مەشقیان پێ دەكات.
دروستكردنی هاووڵاتییەكی چاك كە لە بیری كێشەكانی كۆمەڵگەدا بێت، ئامانجی پەروەردەی دروست و هاچەرخە؛ واتە دروستكردن و پەروەردەكردنی كاراكتەرێك كە مەحاڵە بۆ ستەمكاری مل بدات و بتوانێت لەناو سیستەمی ستەمكاریدا بژی. بۆیە پەروەردە ڕزگاركەری مرۆڤەكانە لەناو لەپی ستەمكاردا و، دەرهێنانیانە لە تەوقی كۆیلایەتی و دەستەمۆیی.
كەواتە پەروەردە فاكتەرێكە بۆ بەدەستەهێنانی ئازادیی ڕاستەقینە و هۆشیاركەرەوەی هەستی سیاسیی تاك. لەبەر ئەوە سیستەمی سیاسیی دیكتاتۆر و ستەمكار، ناتوانێت تاكی پەروەردەكراو بە دروشمی درۆ و ئایدیۆلۆژی و نیشتمانی لەخشتە بەرێت. هاووڵاتییه‌كی بەرهەمی سیستەمێكی پەروەردەییی دروست و مەدەنی، ئاسان بۆ ستەمكار ڕام ناكرێت؛ بۆیە سیستەمی ستەمكاری لە كۆمەڵگەیەكی خاوەن پەروەردەی هاوچەرخ، ناتوانێت پایەكانی بونیاد بنێت.
كۆمەڵگه‌یەك لە لایەن سیستەمێكی سیاسیی ستەمكارەوە فەرمانڕەوایی بكرێت، لێوانلێو دەبێت لە قەیران؛ قەیرانی سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، فیكری و ڕۆحی. هه‌روه‌ها ئەو كۆمەڵگه‌یە گیر دەخوات و ژیانی تاكەكانی پڕ دەبێت لە ئازار و ماندووبوون. لێرەوە تاكە فریادڕەس و ڕزگاركەر لەو قەیرانە قووڵانە، هیچ نییە جگە لە پەروەدەی لیبراڵ و هاوچەرخ.
كۆتایی
ستەمكاری، هەمیشە ئەگەرێكە لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و كه‌لتووریی كۆمەڵگه‌كاندا. لە مێژووی دووری مرۆڤایەتییەوە، ستەمكاری، جۆری فەرمانڕەواییی زۆربەی كۆمەڵگه‌كان بووە. ستەمكاری بە بەهانەی جیاواز و بەرگی جیاوازەوە خۆی سەپاندووە؛ ستەمكاری، كۆمەڵگه‌كانی ماندوو كردووە و، دەرفەتی ژیانێكی مرۆڤانەی بۆ تاكەكانی كۆمەڵگە نەداوە؛ مرۆڤەكانی لە مافە بنەڕەتی و سەرەتایییەكان بێبەش كردووە؛ كۆمەڵگه‌كانی نوقمی چەندین كارەسات و قەیران كردووە؛ جەنگ و ماڵوێرانی و قوربانی، هەمیشە دەرەنجامی هەڵەی ستەمكاری بووە. فەرمانڕەوای ستەمكار لە ترسی لەدەستدانی بەرژەوەندی و فەرمانڕەوایەتی، دەستی ئاوەڵا بووە لە خنكاندنی ئازادیی مرۆڤ و كۆتوبەندكردنیان. لە پێناو بەردەوامی و مسۆگەربوونی كورسیی حوكمڕانییان، ستەمكارەكان دەست دەخەنە كۆی دامودەزگه‌كانی كۆمەڵگە؛ یەك لەوان دەزگه‌ی پەروەردە و فێركردنە. ئەم دەزگه‌یە دەكاتە بنكەیەكی مەشقكردن؛ سەربازگەیەك بۆ ڕاهێنانی خەڵكی لە پەیڕەوكردنی حەز و خولیای دیكتاتۆر، یان ئایدیۆلۆژییەكی دیاریكراو، بە ئامانجی پێگەیاندنی كەسانێك كە هاوكاری پایەداری و مسۆگەربوونی ئەم سیستەمە بن.
لە هەمان كاتدا پرۆسەی پەروەردە و ناوەندەكانی فێربوون، دژ و پێچەوانەی سیستەمی سیاسیی خراپ و ستەمكارن. بۆ سنوورداركردن و ڕێگەگرتن لە ستەمكاری، پەروەردەی لیبراڵ و هاوچەرخ پێشنیاز دەكرێت؛ چونكە ئەم پەروەردەیە تاكێك بەرهەم دەهێنێت، توند بەگژ ستەمكاریدا دەچێت و دەرفەتی دروستبوونی ستەم نادات. تاكێك بە هۆشیاریی سیاسی و بوونی بەهای ئازایەتی و ئازادی و چاكەی گشتی، دەبێتە لەمپەر و بەربەست لە دروستبوونی ستەم و ستەمكاری.