زاراوەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، چەمكێكی دیكەی تەواو كۆمەڵناسانەیە. یەكەمین جار لە لایەن "چارلز بووس" بەكار هاتووە، كاتێك لە دیراسەیەكی مەیدانیدا، بۆ گەیشتن بە بنەما و گریمانەكانی سەرهەڵدانی هەژاری و خراپ بەڕێوەبردنی ئەو دامەزراوە كۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی كە بۆ ڕیكخستنی ژیانی كۆمەڵایەتی دامەزرێنراون، وەك یەكێك لە كێشە جڤاكییەكان لە كێشەی هەژاری كۆڵیوەتەوە.

ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، لە ناساندنێكی ڕووندا، بە مانای ئەنجامدانی پرۆسەیەكی ئیرادەخواز دێ‌، كە لە بنەڕەتدا بۆ چاككردنی ناتەواوییەكان‌ لە "دۆخێكی كۆمەڵایەتیی خراپ" بەرەوە "دۆخێكی كۆمەڵایەتیی باشتر"، ئیشی بۆ دەكرێ. واته‌ پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، هەڵكێشانی كەمووكوڕییەكانە لە ڕەگ و ڕیشەوە. بیریشمان نەچێ،‌ خودی پرۆسەی "چاكسازیی كۆمەڵایەتی" لەگەڵ پرۆسەی "گۆڕانی كۆمەڵایەتی"، بە خاڵێكی جەوهەری جوێ‌ دەكرێتەوە:

پرۆسەی "گۆڕانی كۆمەڵایەتی" له‌دوای ئەنجامدانی و بەدیهێنانی ئامانج و سەركەوتنی پرۆسەكەیش، هەندێ‌ جاران ئەنجامەكانی بە ئیجابی ناكەوێتەوە، واته‌ خودی پرۆسەكە بەسەركەوتوویی دەست پێ دەكات و كۆتاییشی پێ دێ‌، بەڵام مەرج نییە لێكەوتە و دەرەنجامەكانی لە قازانجی گشتیدا بشكێتەوە. "هەمواركردن و گۆڕان و دەركردنی یاساكان" وەك نموونە. هەرچی پرۆسەی "ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی"یە، مەرجە لێكەوتە و دەرەنجامەكانی، هەموو كات بە ئیجابی ڕەنگ بداتەوە لە خزمەتی گشتیدا، یان دامەزراوەیەكدا، یان كایەیەكی تایبەتی پەیوەنددار بە ژیانی كۆمەڵایەتی، "ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردە كۆمەڵایەتییە نێگەتیڤەكان" وەك نموونە.

 بەپوختی، كردەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی ئاماژەیەكی سەرەتایییە بۆ سەرهەڵدانی بزاڤێكی گشتی،  كە جار هەیە پەل دەكێشێ‌ بۆ قۆناغی "شۆڕشی كۆمەڵایەتی". هەموو ئەوانەیش لەپێناو بەدەستخستن و گەیشتنە به‌ قۆناغی تازەگەری لە ڕووی جڤاكییەوە. دواجار نوێگەریی جڤاكی، بە سروشتی خۆی، گۆڕان بەسەر دۆخی سیاسی و فەرهەنگی و ئابووری و بەها و دامەزراوەكانی كۆمەڵی مەدەنیشدا دەهێنێ‌. ئەم گۆڕانە لە پێداویستییەكانی كۆمەڵگاوە هەڵدەقووڵێـت، كە هەوڵی لەناوبردنی "چەوتییەكان" دەدات، كە لە ئەنجامی كەڵەكەبوونی كەموكوڕی و خواری و خێچییەكانەوە كردەیەكی كۆمەڵایەتیی بەهێز دێنێتە ئاراوه‌، كە پێی دەگوترێ‌ "ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی".

پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی و چوار ئاستە سەرەكییەكەی:

چوار ئاستی سەرەكی هەیە كە بۆ سەرخستنی پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، مەرجە هەر سێ‌ ئاست، نیازی ڕیفۆرمیان لا گەڵاڵە بووبێ‌ و لانی كەم، نەچنە بەرەی دژایەتیكردنی پرۆسەكەوە:

ئاستی یەكەم/  پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی تاك:

خاڵی هەنگاونان بۆ دەستپێكردنی پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی، لە گۆڕینی بیركردنەوەی "تاك" لە خێزان و كۆمەڵگادا دەست پێ دەكات. ئەگەر ئیش لەسەر گۆڕینی بیركردنەوەی "تاك" نەكرێ‌، ناتوانین چاوەڕوانی گۆڕانكاری لە خودی دەزگای خێزاندا بكەین، وەك ئەوەی لە زۆربەی خێزانەكانی كۆمەڵگای كوردیدا برایەكی بچووك حوكم لەسەر جووڵە و ئازادی و تەنانەت چارەنووسی خوشكەكانی دەكات، كە به‌ ته‌مه‌ن لە خۆی گەورەترن!

بەڵام بەتەنیا گۆڕین لە بیروباوەڕی "تاك" گرنگ نییە، بەڵكو گرنگییەكەی لە سێ‌ هەنگاوی سەرەكیدایە:

1_ گۆڕین لە ئەقڵییەت و بیركردنەوەی تاك لە خودی خۆیدا.

2_ دوای ئەوە خودی ئەو گۆڕانكارییە، لە ئەقڵییەت و بیركردنەوەیەوە، بەسەر كردار و ڕەوشتیشیدا ڕەنگ بداتەوە.

3_ دواتر، ئەو گۆڕانكارییە تەنیا لە لای خۆی نەهێڵێتەوە، بەڵكو لەوەیش گرنگتر ڕۆڵبینینی "تاك"ە وەك ناوەندێك بۆ دروستكردن و ئیشكردن لەسەر گۆڕینی ئەقڵییەت و بیركردنەوەی ئەوانی تر.

ئاستی دووەم/ پڕۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی خێزان:

خێزان، وەك دەزگایەكی كۆمەڵایەتی و بچووكترین یەكەی كۆمەڵایەتی، كە هەم ڕۆڵ لە پەرەپێدانی پرۆسەی پەروەردەی تاكەكانی دەگێڕێ‌ هەم وەك قوتابخانەی گۆڕین و ئامادەكاریی پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی پێگەیەكی بەهێزی هەیە. هەندێ‌ جاران تاكێك لە خێزاندا بە شێوەیەكی ناتوندوتیژ بیر لە چارەسەری كێشەكانی خێزانەكەی دەكاتەوە، بەڵام لەبەر ئەوەی زۆرینەی تاكەكانی ناو خودی خێزانەكە بەپێچەوانەوە بۆ چارەسەر و یەكلاییكردنەوەی كێشەكانیان دەڕوانن، ناتوانێ‌ لە ئاست پەرەپێدانی گۆڕان و خۆگۆڕیندا كاریگەریی بەهێز دروست بكات.

ئاستی سێیەم/ پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی كۆمەڵگا:

ڕایەك هەیە، پێی وایە كاتێك پرۆسەی ڕیفۆرم لە كۆمەڵگا و دامەزراوەكانیدا ڕوو دەدات، ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ كاریگەریی بەسەر دروستبوونی ڕیفۆرمی "سیاسی، ئابووری و ڕەفتاری گشتی" دەبێ‌. لە ڕاستیشدا، ئەوەی ئامانجە گەورەكە دەپێكێ،‌ كە لە بنچینەدا پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی ئیشی بۆ دەكات، بەیەكەوەبەستنەوەی چین، توێژ، تەمەن و پێكهاتەكانی كۆمەڵگایە لە شێوەی تۆڕێكی بەیەكەوەگرێدراو. واتا كاتێك زۆرینەی كۆمەڵگا، كردەی خەتەنەكردنی كچان ڕەت دەكەنەوە و بە حەرام و قەدەغە ناوی دەهێنن، ئەوا خودی پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی یەكێك لە ئامانجەكانی خۆی پێكاوە؛ چونكە ڕایەكی گشتیی زۆرینە كۆكن لەسەر لەبەریەكهەڵوەشان یاخود كاڵكردنەوەی دیاردەیەكی قێزەونی كۆمەڵایەتی، كە جگە لە دەرهاوێشتەی نێگەتیڤ و كێشەی كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆژی و تەندروستی، ئەنجامێكی دیكەی لێ نەكەوتۆتەوە.

ئاستی چوارەم / پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستی دامەزراوەكان:

لە دوای دەستپێكردنی پرۆسەی ڕیفۆرم لەسەر ئاستی "تاك"و "خێزان" و "كۆمەڵگا"، ئەوەی وا دەكات پرۆسەكە سیستماتیك بكرێ‌ و بە یاسا ڕەنگڕێژ بكرێ‌ و لە ڕێگەی پەرەپێدانی مرۆیییەوە بە پڕۆژە پلانڕێژیی بۆ بكرێ‌، دامەزراوەكانن؛ وەك ئاستی چوارەم لە پرۆسەی ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی. چونكە كاتێك دەسەڵاتی یاسادانان ڕاستكردنەوەی چەوتییەكان لە چوارچێوەی یاساكاندا ڕێك دەخات پاشان دامەزراوە حكوومییەكان جێبەجێی دەكەن و دەسەڵاتی دادوەریش بڕیاری یەكلاییكەرەوەی لەبارەوە دەدات و لەو لایشەوە دامەزراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و میدیاكان كاری بڵاوكردنەوەی هۆشیاری وەئەستۆ دەگرن، پرۆسەكە بەگشتی گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی و دواتر ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێ‌.

گرنگترین ئەو گۆڕانكارییانەی كە لە هەرێمی كوردستاندا دەچنە چوارچێوەی پرۆسەی "گۆڕان و ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی":

بەر لەوەی باس لە ناوەڕۆكی گۆڕانكارییەكان بكەین، پێویستە لەوە تێ بگەین كە ئەو خاڵانەی لەم وتارەماندا وەك "گۆڕانكاری و ڕیفۆرم" ئاماژەمان بۆ كردوون، ناتوانین سەرجەمیان وەك "ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی" ناویان لێ بنێین. بەشێكیان دەچنە چوارچێوەی "گۆڕانكاری" و بەشێكیشیان لە گۆڕانكارییەوە چوونەتە قۆناغی "ریفۆرم"، چونكە توانراوە بەشێكی گرنگ لە دیاردە كۆمەڵایەتییە كارەساتهێنەكان كەمتر بكرێته‌وه‌ و گرنگتر لەوەیش، توانراوە ڕیفۆرمی ڕیشەیی لە بەشێك لە یاسا كۆنەكانی عێراقیدا دروست بكات و چەندین یاسای نوێش لە نەبوونەوە بێنێتە كایەوە.  

پیادەكردنی بەشێكی زۆر لە نۆرم و نەریتە كۆنە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵگای كوردیدا و لەپاڵیشیدا چەوساندنەوەی ئافرەتی كورد، بە پاساوی پارێزگاریكردن لە كولتوور و ئایین و نەریت و یاساكان مێژوویەكی كۆنیان هەیە و ڕیشەیەكی قووڵیان لە دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی كوردیدا داكوتاوە و، بەڵكو بوونەتە بەشێكی بەهێز لە "ستراكتۆر (بونیاد)"ـی كۆمەڵایەتیمان. هەر لەبەر ئەوەیش بووە نەتوانراوە ئاسان ئیش لەسەر گۆڕینیان بكرێ‌. گەرچی ستەمكارییەكی زۆری هێناوەتە كایەوە و قوربانییەكی زۆری لێ‌ بەرهەم هاتووە و ڕەوایەتیش بە دەرەنجامەكانی دراوە و كۆدەنگییەكی كۆمەڵایەتی لە پابەندبوون و بەپیرۆز سەیركردنیان لەسەر دروست بووە، بەڵام لەپاڵ كۆی كۆسپ و ڕەخنە و هەوڵی جۆراوجۆری توندڕەوانە، توانرا لە ماوەی بیست و سێ‌ ساڵی ڕابردوودا، كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی و كایەكانی  میدیا و دەسەڵاتی یاسادانان و دامەزراوە یاسایی و حكوومییەكان، ڕۆڵ و كاریگەریی بەهێزیان هەبێ‌ لە كاڵكردنەوەی بەشێكی گرنگ لەو نەریتە كۆنە كۆمەڵایەتییانەی كە مێژوویەك لە خوێنڕێژی بە پاساوی شوشتنەوەی نامووس و، مێژوویەك لە ستەمكاری و چەوساندنەوە و سەركوتكاریی دژبە ئافرەتی كورد هێناوەتە ئارا، هەندێك جاران پیاوانیش بوونەتە قوربانی ئەو ویستە كۆنەپارێزییەی كە زۆرینەی پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانی لێ پێك دەهات.

لێرەدا بە پێویستی دەزانین بەشێك لەو گۆڕان و ڕیفۆرمە كۆمەڵایەتی و یاسایییانە بخەینە ڕوو، كە لە هەرێمی كوردستاندا لە ماوەی  بیست ساڵی ڕابردوو بەسەر ستراكتۆری كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگەی كوردیدا هاتووە، كە دەسەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و میدیاكان و كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، بەشێكی گرنگ لە هێنانەكایەی ئەو گۆڕرانگارییانەیان بەردەكەوێ‌:

گۆڕانكاریی یەكەم:

• دیاردەی هاوسەرگیریی بەزۆر:

یەكێك لە ستەمكارترین فۆرمەكانی توندوتیژیی خێزانی، كە لە ماوەی ساڵانی ڕابردوو سەدان خێزانی ناتەندروست و شەڕانگێزی لێ بەرهەم هاتووە، پڕۆسەی "هاوسەرگیریی بەزۆر"ە. لەم فۆرمەدا ئەگەرچی هەردوو ڕەگەز ڕووبەڕووی ستەمكاری بوونەتەوە بەڵام لە ڕابردوودا زێدەتر ڕەگەزی ئافرەت بووه‌تە قوربانی. جێی ئاماژەیە كە "هاوسەرگیریی بەزۆر"، وەكو زاراوە، كەمتر لەسەر ئاستی گشتی بەكار دەهێنرێ‌، بەڵكو زێتر "بەزۆر بەشوودان" وەك زاراوەیەكی "باو"ی كۆمەڵایەتی ناوی دەهێنرێ‌. ئەمه‌یش هەڵەیەكە هەم لە ڕووی زمانەوانی، هەم لە ڕووی ناوەڕۆكی پرۆسەكەوە پێویستیی بە ڕاستكردنەوە هەیە. ئەم جۆرە هاوسەرگیریە بەپێی "ئاماری فەرمی"، كە ساڵانە لە ڕێگەی میدیاكانەوە بڵاو دەكرێتەوە، تا دێ‌ كەمتر دەبێتەوە.

گۆڕانكاریی دووەم:

• قەدەغەكردنی خەتەنەكردنی ڕەگەزی "كچ":

كردەی خەتەنەكردنی كچان، یەكێكی ترە لەو كردە توندوتیژانەی كە بە درێژاییی سەدان ساڵی ڕابردوو هەزاران ئافرەتی لەناو پرۆسەی هاوسەرگیریدا گیرۆدە كردووە. هه‌ندێ لێكه‌وته‌ی ئه‌م فۆرمە لە توندوتیژی، بریتین له‌: هێنانەكایەی كێشەكانی (لاوازكردنی ئارەزووی سێكسكردن و بەرزبوونەوەی ڕێژەی تەڵاق و جیابوونەوە و فرەژنی و وەچەنەخستنەوە (نەزۆكی) و دروستكردن و بەردەوامیی دۆخێكی سایكۆلۆژیی ئاڵۆز لای ژنان و ....هتد).

كردەی خەتەنەكردنی كچان لە ڕابردوودا هێندە بەئاسایی ئەنجام دەدرا، كه‌ دەرفەتی بۆ گفتوگۆی هیچ كەس و لایەن و دامەزراوەیەك نەهێشتبوویه‌وە، تەنانەت تا سەرەتای ساڵی 2005 كەم كەس دەیتوانی بە "جورئەتەوە" قسە لەسەر لایه‌نه‌ سلبییه‌كان و لێكەوتەكانی كردەی خەتەنەكردنی كچان بكات. دوای ئەوەی لە ساڵی 2006 "جامیعەی ئەزهەر" بە پشتبەستن بە ڕاپۆرتی وەزارەتی تەندروستیی میسری، كە تێیدا ئازارە دەروونی و جەستەیی و سێكسییەكانی لە ڕووی تەندروستییەوە خستە ڕوو، فەتوای حەرامكردنی خەتەنەكردنی كچانی دەركرد. هەروەها دواتر لە هەرێمی كوردستانیش بە هەوڵ و فشاری ڕێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، وەزارەتی تەندروستیش بەفەرمی ڕاپۆرتێكی بڵاو كردەوە دەربارەی دەرەنجامە نێگەتیڤەكانی كردەی خەتەنەكردنی ئافرەت و ئەو لێكەوتە دەروونی و جەستەیی و هەندێ‌ جار نەخۆشییانەی لە ئەنجامی كردەی خەتەنەكردنەكەوە دێتە كایەوە، خستە ڕوو. پاشان لە مانگی 10ی ساڵی 2010 یشدا لیژنەی باڵای فەتوا لە هەرێمی كوردستان ڕاگەیەندراوێكی بڵاو كردەوە. لە لایەكی دیكەیشەوە لە یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی خێزانی، بەندێكی تایبەت بە قەدەغەكردنی خەتەنەكردنی كچان تەرخان كرا و، لە ئێستایشدا ئەم دیاردەیە بەرەو نەمان دەچێت.

گۆڕانكاریی سێیەم:

• هاوسەرگیریی گەورە بە بچووك:

فۆرمێكی تر لەو توندوتیژییانەی كە لە ڕابردووی خێزانەكانی كۆمەڵگەی كوردیدا ئامادەییی هەبووە، لە ڕێگەی گۆڕینەوەی كچێكی گەورە بە كچێك یاخود دوو كچ یاخود سێ‌ یان چوار كچی بچووك، لە تەمەنێكدا كە زۆرینەی جاران لەسەر بێشكەوە مارەیییان دەبڕا، بۆ برا و برازا و خوارزا و ئامۆزای ئەو كچە گەورەیەی كە بۆ پیاوێك بەشوو دەدرا. بە سەدان كچی بچووكیش لە ڕابردوودا لە خێزانەكانی كۆمەڵگەی كوردی لەسەر بێشكەوە مارە بڕاون لەو پیاوانەی كە نابینا و نابیست و بیركۆڵ  بوون، جگە لە جیاوازی تەمەنیان. هەروەها هەندێك جار ئەو كوڕانەی كە كچی سەر بێشكەیان لێ‌ مارە كراوە، پێشتر كچێك یاخود دوو كچی تریشیان لێ مارە كراوە، هەر بۆیە كاتێك كە كچەكە گەیشتۆتە تەمەنی پێگەیشتن (سن رشد)، ڕەزامەند نەبووە لەسەر ئەو شێوازە لە شووكردن. لە بەرامبەر ئەو ڕەزامەندنەبوونەی كچەكەیشدا، بۆ جاری دووەم كچەكە دەبووە قوربانیی بڕیارێكی ستەمكارانەی پیاوەكە و بە "تالۆق" جارێكی تر ئاییندەی كچە مارەبڕواوەكەی دەخستە مەترسییەوە.

مەبەست لە "تالۆق" چییە؟

"تالۆق" مەرجێكی كۆمەڵایەتییانە و نەریتییانە و ستەمكارانەی ئەو پیاوانەیە كە لە بەرامبەر ئەو كچانەی كە لێیان مارە كراوە دادەنرێت، ئەگەر هات و كچەكە ڕەزامەند نەبوو بە شووكردن و چوونە ناو ژیانی هاوسەری لەگەڵ ئەو پیاوانەی كە لەسەر بێشكە یاخود لە ڕێگەی هاوسەرگیریی بەزۆرەوە مارە بڕاون و نەچوونەتە ناو قۆناغی هاوسەرگیرییەوە. "تالۆق" مەرجێكی ماددیانەیە كە لە لایەن پیاوەكەوە گوژمەیەكی هەڕەمەكی دیاری دەكرێ‌ لە بەرامبەر دەستبەرداربوونی كچەكەدا و، ئەو گوژمە هەڕەمەكییەیش لەو پیاوە وەردەگیرێ‌ كە لە داهاتوودا دەبێتە هاوسەری كچەكە.

"تالۆق" لە هەندێ‌ ناوچەی هەرێمی كوردستان تا ئێستایش بەكار دەهێنرێت، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ 25 ساڵ بەر لە ئێستا كەمترین خێزان مامەڵە لەگەڵ ئەو حاڵەتە دەكەن، چونكە جۆرێك لە هۆشمەندیی یاسایی بڵاو بووه‌تەوە و زیاتر لە ڕێگەی دادگاكانەوە بڕیار لەسەر یەكلاییكردنەوەی چارەنووسی ئەو جۆرە هاوسەرگیرییانە دەدرێ‌.

گۆڕانكاریی چوارەم:

• هاوسەرگیریی "بنتوێ‌" یان "بنەتۆ":

ئەو فۆرمە هاوسەرگیرییە، زیاتر لە دەورووبەری سەنتەری شارە گەورەكان هەستی پێ دەكرا. لە ڕابردوودا سەدان كچ و كوڕی خێزانەكانی كۆمەڵگای كوردی، گیرۆدەی بڕیاری پاشكەوتووانەی خێزان و بنەماڵەكان بوون، لە پێناو  دووپاتكردنەوە و بەردەوامیدان بە چەمكەكانی هەژموونی (پیاوسالاری و نواندنی پیاوەتی و ...هتد).

مەبەست لە هاوسەرگیریی "بنتوێ" چییە؟

هاوسەرگیریی "بنتوێ‌" یان "بنەتۆ"، یەكێكی ترە لە خراپترین فۆرمەكانی توندوتیژی كە بەرامبەر هەردوو ڕەگەزی "كوڕ و كچ" لە لایەن خانەوادەكانەوە گیراوەتە بەر. هاوسەرگیریی "بنتوێ‌" یان "بنەتۆ" بریتییە لە "بەشوودانی كچ بەر لە قۆناغی لەدایكبوون". ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی ئەم فۆرمە هاوسەرگیرییە، زۆربەی جاران بریتی بوون لە "باوكی كچەكە" و "باوكی كوڕەكە". زۆربەی جاریش بڕیارەكان بە شێوەی "ئەگەر" لەسەر چارەنووسی ئەو هاوسەرگیرییە دراون. بەو مانایەی كە هەردوو خانەوادەكە لایان ڕوون نەبووە ئەو منداڵەی كە هێشتا لە سكی دایكیدایە و نەهاتووه‌تە دنیاوە، لە ڕەگەزی كچ یان كوڕە. هەر لەبەر ئەوەیشە، زۆربەی جاران لەناو دیوەخانەكانی پیاواندا گوتراوە: "ئەگەر منداڵەكەمان كچ بوو، لە ئێستاوە پێشكەشی دەكەم بە كوڕەكەت!" دیوێكی تری تراژیدیای ئەم فۆرمە هاوسەرگیرییە، لەدایكنەبوونی ئەو كوڕەیە كە هێشتا نەهاتووه‌تە دنیاوە.

لەم فۆرمە هاوسەرگیرییەدا، ویستراوە دوو ئامانجی سەرەكی بپێكن:

أ_ پتەوكردنی پایەكانی پەیوەندیی بنەماڵەیی، بەبێ‌ لەبەرچاوگرتنی چارەنووسی پێكهێنەرەكانی پڕۆسەكە.

 ب_ نیشاندانی هەژموونی بەناو پیاوەتی و سەپاندنی دەسەڵاتی تاكڕەوانە، بە پاساوی بەجێگەیاندنی ئەركی نەریتییانە و ڕێزگرتن لە داب و نۆرمە كۆمەڵایەتییەكان.

جێی ئاماژەیە، ئەگەرچی لە ڕابردوودا ئەم فۆرمە هاوسەرگیرییە هەزاران خێزانی ناتەندروست و ناسەقامگیری هێناوەتە كایەوە، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ بیست وپێنج ساڵ بەر لە ئێستا، بە جۆرێك كەم بووه‌تەوە كە نەوەكانی ئەمڕۆ هیچ زانیاریەكیان لەسەر ئەو فۆرمە هاوسەرگیرییە نییە و تەنانەت نەشیانبیستووە.

گۆڕانكاریی پێنجەم:

• هاوسەرگیریی ژن بە ژن:

هاوسەرگیریی "ژن بە ژن"، پڕۆسەیەكی دوولایەنەیە. مەرجی جێبەجێكردنی پرۆسەكە بریتییە لە كردەی ئاڵوگۆڕكردنی ئافرەتێك بە ئافرەتێكی تر لە نێوان دوو خێزاندا. لە هاوسەرگیریی "ژن بە ژن"دا بایەخ بە ڕەزامەندیی هەر چوار كارەكتەرە سەرەكییەكە نادرێ‌ كە پێكهێنەری سەرەكی پڕۆسەكەن. هەر بۆیە لە ساتەوەختی ئاڵۆزبوونی پەیوەندیی نێوان هەریەك لە ژن و مێردەكان، دۆخی سەقامگیریی خێزانەكەی تریش دەكەوێتە بەر هەڕەشەی ئاڵۆزبوونەوە. هەروەها، كاتێك بە هەر هۆیەك بێ‌ "تەڵاق" دەبێتە چارەنووسی یەكێك لە خێزانەكانی بەشداربووی پڕۆسەكە، ئەوا لە یەك كاتدا خێزانەكەی تریش لێك هەڵدەوەشێتەوە، یاخود پەیوەندییان بە جۆرێك ئاڵۆزیی تێ دەكەوێ‌ كە ئارامی لەم خێزانەدا زۆر كەم دەبێتەوە. ئەو ئەنجامە چاوەڕوانكراوەیش لە پڕۆسەی هاوسەرگیریی "ژن بە ژن"دا بە ترسناكترین چارەنووسی پێشبینیكراو دەناسرێتەوە.

جێی ئاماژەیە لەگەڵ دەركەوتنی ئاماژەكانی گۆڕانكاری لە پێكهاتە و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكاندا، ئەم فۆڕمە لە هاوسەرگیری بەرەو كاڵبوونەوە ڕۆیشتووە و بەڵكو پێشبینی دەكرێ‌ لە ماوەی دە ساڵی ئاییندەدا وەك شێوەیەكی نامۆ لە پڕۆسەی هاوسەرگیری سەیر بكرێ‌، چونكە نەوەیەك لە كوڕان و كچان پێ گەیشتوون، ئامادەی ملكەچبوونی ئەو فۆرمە هاوسەرگیرییە نین.

گۆڕانكاریی شەشەم:

• هاوسەرگیری بە مەرجی "شیربایی":

ئەو فۆڕمە هاوسەرگیرییە بریتییە لە مەرجی وەرگرتنی (پارە، زێڕ، زەوی، خانوو و...هتد) بۆ باوك یان برایەكی كچەكە، لە بەرامبەر بەشوودانی كچ لە لایەن خێزانەوە. زۆربەی جاران (باوك، برا، مام، خاڵ و...هتد) سەرچاوەی دانانی مەرجێكی لەو شێوەیەن، كە زێدەتر لە فرۆشتنی كچ دەچێ‌، بەبێ‌ ئەوەی بیر لە ڕەزامەندیی كچەكە و ئاییندەی ئەو پڕۆسە هاوسەرگیرییە بكەنەوە. یەكێكیش لە دەرەنجامە پێشبینیكراوەكانی ئەم فۆرمە هاوسەرگیرییە، دروستكردنی گیانی تۆڵەكردنەوەیە لە لایەن ئەو پیاوەی كە دەبێتە هاوسەری كچە فرۆشراوەكە، ئه‌مه‌ جگە لە بەكەم سەیركردنی كەسایەتی و پێگەی ئافرەتەكە لە لایەن هاوسەرەكەیەوە. جێگەی ئاماژەیە سەدان خێزانی كۆمەڵگەی كوردی بە هۆی ئەو فۆرمە هاوسەرگیرییەوە تاكو ئەمڕۆیش لە قۆناغێكی ناسەقامگیری و تەنگژەی خێزانیدا دەژین، بە جۆرێك كە (ئەشكەنجەدان، دەركردن، سووكایەتی، بەسەرهێنانی ژنێكی تر، هەڕەشە، زەوتكردنی ئازادیی ئافرەت و دەستبەسەرداگرتنی مووچە و داراییی ئافرەتەكە)ی لێ كەوتۆتەوە. بەڵام تا دێ،‌ ئەو فۆرمە هاوسەرگیرییەیش وەك هەر یەك لە فۆرمەكانی تری سەرەوە، بەرەو كەمبوونەوە دەچێ‌.

گۆڕانكاریی حەوتەم:

• مەرجەكان لە پرۆسەی هاوسەرگیریی "فرەژنی"دا:

شیكردنەوەی فرەڕەهەندییانەی ئایین لەسەر هێنانی ژنی یەكەم و دووەم و سێیەم تا چوارەم تاكو ئەمڕۆیش مشتومڕێكی زۆری لەسەرە. گرنگ زۆرینەی جاران ئەو پیاوانەی ژنی دووەمیان بەسەر ژنی یەكەمدا هێناوە (بەشێوەیەكی مەعنەوی ژنی یەكەمیان تەڵاق داوە). هەر بۆیە ژنێكی تر بەسەر ژنی یەكەمدا فەرز دەكەن، بە هەمان شێوە و هەمان هاوكێشەیش لەساتەوەختی خواستنی ژنەكانی تردا، بەسەر ژنی دووەم و سێیەمدا جێبەجێ دەكرێ‌.

بۆ كەمكردنەوەی ستەمەكان و بەیاساییكردنی ئەو كێشەیە، بە هەوڵی ڕێكخراوەكانی  كۆمەڵی مەدەنی و پەرلەمان و حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەپێی یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2008ی پەرلەمانی كوردستان، توانرا "یاسای باری كەسێتی" ژمارە (188)ی ساڵی (1959)ی هەمواركراو جارێكی تر هەموار بكرێته‌وه‌‌ و، بەشێكی گرنگی یاساكە پەیوەندیی بە دیاریكردنی مەرجەكانی فرەژنییەوە هەبوو.

لێردا بە پێویستی دەزانم دەقی ئەو مەرجانە بخەمە ڕوو، كە لە چەند ماددەیەكدا بۆ چۆنیەتیی هێنانی ژنێكی تر ڕێك خراوە: نابێ‌ هاوسەرگیری لەگەڵ ژنێك پتر بكرێ‌، مەگەر بە ڕێگەپێدانی دادوەر نەبێ‌. دەبێ‌ ڕێگەدانیش ئەم مەرجانەی خوارەوەی تێدا بێ‌:

ماددەی (3)، بڕگەی دووەم/ بەپێی یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2008ی پەرلەمانی كوردستان، لە "یاسای باری كەسێتی"، ژمارە (188)ی ساڵی (1959)ی هەمواركراو:

     أ/ لە بەردەم دادگا، ڕەزامەندیی هاوسەرگیریی یەكەم لەسەر ژنهێنانی دووەمی مێردەكەی وەربگیرێ‌.

ب/ تووشبوونی ژنەكە بە نەخۆشییەكی درێژخایەنی سەلمێنراو، ڕێگە لە كاتی سەرجێیی ژن و مێردایەتی بگرێ‌ و ئومێدی چاكبوونەوەی نەبێ‌، یاخود نەزۆك بێ،‌ كە بە ڕاپۆرتی لیژنەی تایبەتی پزیشكی سەلمێندرابێ‌.

ج/ ئەو پیاوەی ژنی دووەم دێنێ‌، توانای داراییی وای هەبێ‌ كە بەشی بەڕێوەبردنی پتر لە ژنێك بكات و ئەمەیش دەبێ‌ بە بەڵگەنامەی فەرمی بیسەلمێنێ‌ و لە كاتی ڕێككاری گرێبەندی هاوسەرگیرییەكەدا پێشكەش بە دادگای بكات.

د/ دەبێ‌ مێردەكە لە بەردەم دادگا بەڵێننامەیەك بە نووسین لە گرێبەندی هاوسەرگیری پێشكەش بكات، بە بەدیهێنانی دادپەروەری و یەكسانی لە نێوان هەردوو هاوسەرەكەی لە چوونەسەرجێییی هاوسەری و پەیوەندییەكانی دیكەی هاوسەرگیری، لە ڕووی "ماددی" و "مەعنەوی"یەوە.

ه/ نابێ‌ ژنەكە ئەو مەرجەی لە گرێبەندی هاوسەرگیری دانابێ،‌ كە هەوێی بەسەر نەیەت.

و/ هەر كەسێك گرێبەندی هاوسەرگیری بۆ زیاتر لە ژنێك بەپێچەوانەی هەریەك لە بڕگەكانی (أ، ب، ج، د، ه) لە دووەمی ئەم ماددەیەی كرد، بە حەپسكردن بۆ ماوەیەك، لە شەش مانگ كەمتر نەبێ و لە ساڵێكیش زیاتر نەبێ‌ و بە غەرامەیەكی (10000000) دە ملیۆن دیناریش سزا دەدرێ‌.

ز/ نابێ‌ دادوەر جێبەجێكردنی ئەو سزایانەی كە لە بڕگەی (و)دا هاتوون، ڕابگرێ‌.

گۆڕانكاریی نۆیەم:

• مافی یەكسانبوونی ئافرەت لەگەڵ پیاو لە شایەدیداندا:

یەكێكی تر لەو دەستكەوتانەی كە دەكرێ‌ وەك بەشێك لە "ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی" بیخوێنینەوە و لە یاسای باری كەسێتیدا بەدەست هات، مافی شایەدیدان بوو بە ئافرەت و یەكسانكردنی لەگەڵ ڕەگەزی پیاو. لێرەدا دەقی بەندە یاسایییەكە وەكو خۆی دەخەینە ڕوو:

ماددەی (7)،-بڕگەی یەكەم- د/ بەپێی یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2008 ی پەرلەمانی كوردستان، لە "یاسای باری كەسێتی"، ژمارە (188)ی ساڵی (1959)ی هەمواركراو:

"شایەدیدانی دوو شایەد، كە شایستەی شایەدیدانیان هەبێ‌ بۆ گرێبەندی هاوسەرگیرییەكە؛ لێرەدا ژن و پیاو یەكسانن".

گۆڕانكاریی دەیەم:

• مافی دیاریكردنی دایك، وەك سەرپەرشتیاری ماڵ (ولی امر):

دەقی ئەو بەندە یاسایییە وەكو خۆی دەخەینە ڕوو، كە لە یاسای هەمواركراوی باری كەسێتیدا مافی بە دایك داوە وەك سەرپەرشتیار (وەلی ئەمر) بمێنێتەوە، لەكاتی هاوسەرگیریی منداڵەكانی:

هەر كەسێك شازدە ساڵی تەمەنی تەواو كرد و داوای هاوسەرگیریی كرد، دادوەر بۆی هەیە ڕێگەی پێ بدات، ئەگەر دەركەوت شایستەیی و توانای جەستەییی هەیە و ئەمەیش دوای ڕەزامەندیی سەرپەرشتیار (وەلی)ی شەرعی دەبێ‌ و ئەگەر سەرپەرشتیار ڕێگر بوو، ئەوا دادوەر داوای لێ دەكات لە ماوەیەكی دیاریكراودا قایل بێ‌، ئەگەر ڕەخنەی نەگرت یان ڕەخنەكەی شیاوی ئەوە نەبوو گوێی پێ بدرێ‌، ئەوا دادوەر ڕێگەی ئەو هاوسەرگیرییە دەدات.

ماددەی (8)، بڕگەی سێیەم/ بەپێی یاسای ژمارە (15)ی ساڵی 2008ی پەرلەمانی كوردستان، لە "یاسای باری كەسێتی"، ژمارە (188)ی ساڵی (1959)ی هەمواركراو:

"دایك، بە سەرپەرشتیار (وەلی ئەمر) دادەنرێ‌ ، كە باوك مردبێ‌، یان دیار نەبێ‌ و دایكەكە بەخێوی كردبێ‌ و لە لای بێ‌."

گۆڕانكاریی یانزە:

• هەمواركردنی سزای كوشتنی ئافرەت، بە بیانووی "شوشتنەوەی نامووس":

یاسای ژمارە(14)ی ساڵی 2002:

لە ماددەی 409 ، یاسای ژمارە (111)ی ساڵی 1969هاتووە: "هەر كەسێك لەناكاو هاوسەرەكەی یان یەكێك لە مەحرەمەكانی لە حاڵەتی "زیناكردن" ببینێ‌، یان لەگەڵ هاوبەشەكانی لەناو پێخەفی نووستن ببینێ‌ و دەستبەجێ‌ هەردووكیان یان یەكێكیان بكوژێ‌، یان دەستدرێژیی كردبێتە سەر هەردووكیان، یان هەر یەكێكیان و، ئەو دەستدرێژییە بووبێتە هۆی مردن، یان نەخۆشییەكی درێژخایەن، سزا دەدرێ‌ بە بەندكردن بۆ ماوەیەك لە سێ‌ ساڵ زیاتر نەبێ‌!"

ئەم ماددەیە لە لایەن پەرلەمانی كوردستان، بەم شێوەیەی خوارەوە هەموار كرا:                                      "ئەنجامدانی تاوان لە بەرامبەر ئافرەت، بە بیانووی پاڵنەری ئابڕووپارێزی، بە بەهانەی یاسایی دانانرێ‌ بۆ سووككردنی سزا، بۆ مەبەستەكانی جێبەجێكردنی حوكمی ماددەكانی (128،-130،-131) لە یاسای سزادانی عێڕاقی، ژمارە (111)ی ساڵی 1969ی هەمواركراو."

گۆڕانكاریی دوانزە:

• هەمواركردن و یەكسانكردنی "سزای زیناكردن" لە نێوان ژن ومێرددا:

یاسای ژمارە(9)ی ساڵی 2001:

      پەرلەمانی كوردستان ماددەی (377)، بڕگەی (2) لە یاسای سزادانی عێڕاقی ژمارە (111)ی ساڵی 1969ی هەمواركراوی هەرێمی كوردستانی لەكار خست، كە لە دەقی ماددەكەدا هاتووە:

      "ئەگەر پیاو لە ماڵی هاوسەرێتی زینا بكات، بە هەمان سزا، سزا دەدرێت كە لە بڕگەی (1)ی ماددەی (377)دا هاتووە"، واتا پیاو ئەگەر لە ماڵی هاوسەرێتی زینا بكات سزا دەدرێ‌، بەڵام ئەگەر لە جێگایەكی تر زینا بكا سزا نادرێ‌. ئەم ماددەیەیش جیاكارییەكی ئاشكرایە لە نێوان ئافرەت و پیاو لە دیاریكردنی سزاكاندا، هەر بۆیە پەرلەمانی كوردستان ئەو ماددە و بڕگەیەی هەموار كرد، بەم شێوەیەی خوارەوە:

      "مێردی زیناكار و ئەو ئافرەتەیش كە زیناكەی لەگەڵ پیاوەكەدا كردووە، هەر بەو سزایە حوكم دەدرێ‌ كە لە بڕگە (1)ی ماددەی (377)ی یاسای ژمارە (111)ی ساڵی 1969ی هەمواركراودا هاتووە."

گۆڕانكاریی سێزدە:

• وەستاندنی مافی "لێدانی ئافرەت" لە لایەن هاوسەرەكەیەوە:

یاسای ژمارە(7)ی ساڵی 2001:

      یاسای سزادانی عێڕاقی ژمارە (111)ی ساڵی 1969ی هەمواركراو، مافی داوە بە پیاو بە تەمبێكردنی خێزانەكەی و، باوك بۆ تەمبێكردنی منداڵەكانی، هەروەك لە بڕگەی (1)ی ماددەی (41)ی ئەم یاسایەدا هاتووە:

      "تەمبێكردنی ئافرەت لە لایەن هاوسەرەكەیەوە و، منداڵانی ناكام لە لایەن باوك و دایك و مامۆستا و هەر كەسێك كە لە پلەی ئەواندا بێ‌، لە چوارچێوەی ئەو سنوورەی كە شەرع و یاسا و دابونەریت دیاری كردووە."

      ئەم بڕگەیە بەپێی یاسای ژمارە (7)ی ساڵی 2001ی پەرلەمانی كوردستان هەمواركراو دەقەكەی بەم شێوەیەی خوارەوەیە:

      "ئافرەت بەدەر دەكرێ‌ لە حوكمەكانی بڕگە (1) لە ماددەی (41) لە یاسای سزادانی عێڕاقی، ژمارە (111)ی ساڵی 1969ی هەمواركراو." بەم هەمواركردنە، لێدان بە تاوان هەژمار كرا.

بەدەر لەم خاڵانەی سەرەوە، هەندێ‌ گۆڕانكاریی دیكەش بەتایبەت لە ڕووی یاسایییەوە لە هەرێمی كوردستان هاتوونەتە كایەوە، كە بەشێكیان دەكرێ‌ بخرێنە چوارچێوەی "ڕیفۆرمی كۆمەڵایەتی"، بەڵام دەكرێ‌ لە بازنەی وتارێك بچینە دەرەوە و لە دووتوێی توێژینەوەیەكی زانستیدا، جێ‌ بۆ تەواوی ئەو گۆڕان و ڕیفۆرمانە بكرێتەوە كە لە كۆمەڵگای كوردیدا و لە قۆناغی جیاجیادا بەدی هاتوون.