 |
زنجیره‌ی ده‌یه‌م
له‌م وتاره‌مدا نامه‌وێ باس له‌و ڕۆڵه گشتییه بكه‌م كه میدیاكانى هه‌رێمى كوردستان له‌سه‌ر كۆى دیوه جۆربه‌جۆره‌كان "ئاگایانه و نائاگایانه" گێڕاویانه، به‌ڵكوو ئه‌وه‌ى بۆ من جێگه‌ى وه‌ستان و قسه‌له‌سه‌ركردن و دواتر چاره‌سه‌ركردنه، ئه‌و ڕۆڵه‌یه كه میدیا پتر له‌سه‌ر چوونه‌ناو ژیان و كێشه‌ى كه‌سى و خێزانى و دۆخى دژوارى كۆمه‌ڵایه‌تى گێڕاویه‌تى و هه‌ر به‌رده‌وامیشه، به‌بێ ئه‌وه‌ى بیرمان له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه و وه‌ستاندنى كردبێته‌وه.
بۆم گرنگه به‌ر له‌وه‌ى بچمه ناو ورده‌كاریى جۆرى ئه‌و كاریگه‌رییه‌ى میدیا كردوویه‌ته سه‌ر گۆڕینى هاوكێشه‌ى گرفته كه‌سییه‌كان و دۆخه خێزانى و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و هاتنه‌خواره‌وه و چوونه‌سه‌ره‌وه‌ى گێچى تاوانه قورس و سووكه‌كان، جارێ پێویسته تێ بگه‌ین له‌وه‌ى كه له ڕووى زانستییه‌وه، میدیا چه‌ند ده‌توانێ وه‌ك قوتابخانه‌یه‌ك له دروستكردنى زۆرترین ژماره‌ى تاوانباردا ڕۆڵ ببینێ و، له‌ولایشه‌وه چه‌ند توانیویه‌تى له كاڵكردنه‌وه‌ى دیارده كۆمه‌ڵایه‌تییه نێگه‌تیڤه‌كاندا ڕۆڵ ببینێ. بۆ شیكردنه‌وه‌ى ئه‌م پرسه، ڕۆشنایى ده‌خه‌ینه سه‌ر دوو تیۆریى گرنگ:
یه‌كه‌م / تیۆریى به‌رپرسیارێتیى كۆمه‌ڵایه‌تى له میدیادا:
تیۆریى به‌رپرسیارێتیى كۆمه‌ڵایه‌تى، یه‌كه‌مین جار له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مریكا سه‌ری هه‌ڵدا. هه‌ر له سه‌ره‌تاوه ئه‌م تیۆرییه، ئامانجه‌كه‌ى ئه‌وه بوو كه ناوه‌نده‌كانى میدیایى له فۆرمێكى ئه‌خلاقیدا موماره‌سه‌ى پیشه‌ى ڕۆژنامه‌نووسى بكه‌ن، به جۆرێك هاوسه‌نگییه‌ك له نێوان "ئازادیى پیشه‌یى و به‌رپرسیارێتیى كۆمه‌ڵایه‌تى"دا بدۆزنه‌وه. ڕێبه‌رانى ئه‌م تیۆرییه، پێیان وایه كه ئازادیى ڕۆژنامه‌نووسى "هه‌م مافه، هه‌م به‌رپرسیارێتییه له یه‌ك كاتدا"، واتا وه‌ك چۆن ڕۆژنامه‌نووس مافى ئه‌وه‌ى هه‌یه به‌وپه‌ڕى ئازادییه‌وه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پیشه‌كه‌ى خۆیدا بكا، له ته‌نیشتیشییه‌وه ئه‌ركه له‌سه‌ر شانى، كه به شێوه‌یه‌كى ئه‌خلاقى و هه‌ستپێكردن به ئاستى قه‌باره‌ى به‌رپرسیارێتییه‌وه مامه‌ڵه‌یه‌كى لۆژیكى له‌گه‌ڵ پیشه‌كه‌یدا بكات. ساده‌تر بڵێین، ده‌بێ ڕۆژنامه‌نووس به جۆرێك كارى ڕۆژنامه‌نووسى پراكتیك بكات، ئه‌وه‌ى كه بۆ خۆى پێی وایه نه‌گونجاوه دامه‌زراوه‌یه‌كى میدیایى و، له‌ناویشیدا ڕۆژنامه‌نووسێك، بێته ناو ورده‌كاریى ژیانى تایبه‌تى و خێزانییه‌وه، ئاوایش به جۆرێك مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ پیشه‌ى میدیایى و تایبه‌تمه‌ندیى ژیانى تاكه‌كان بكات كه بۆ خۆی پێی خۆش بێ ئاوا مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ڕووداو و گرفتێكى ژیانى تایبه‌تى و خێزانى خۆیدا بكرێ.
دووه‌م / تیۆریى لاساییكردنه‌وه:
ده‌ركه‌وتنى تیۆریى "لاساییكردنه‌وه" كه له لایه‌ن "جبریل تارد" ڕێبه‌رایه‌تى كراوه، ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ سه‌ده‌ى نۆزده و، یه‌كێكه له‌و تیۆرییه به‌هێزانه‌ى كه خه‌سڵه‌تى "لاساییكردنه‌وه" وه‌ك فاكته‌رێكى به‌هێز بۆ به‌رزبوونه‌وه‌ى ڕێژه‌كانى تاوان و لادانى ڕه‌فتارى كۆمه‌ڵایه‌تى لێك ده‌داته‌وه. ناوه‌رۆكى ئه‌م تیۆرییه پێمان ده‌ڵێ كه مرۆڤ به سروشتى خۆى، بوونه‌وه‌رێكى لاساییكه‌ره‌وه‌یه و زۆر زوو هه‌نگاو ده‌هاوێژێ بۆ هه‌موو ئه‌و شتانه‌ى كه خواستى زۆرى له‌سه‌ر دروست ده‌بێ. جا ئه‌م خه‌سڵه‌تى لاساییكردنه‌وه‌یه، زێده‌تر له كه‌سایه‌تیى كاره‌كته‌ره‌كانى ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا به‌ربڵاوه كه له قۆناغى به‌ره‌وكرانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تیدان و ده‌یانه‌وێ ده‌ستیان بگاته ئه‌و داهێنراوه نوێیانه‌ى كه پێشتر پێى نه‌گه‌یشتوون. ئه‌م خه‌سڵه‌تى لاساییكردنه‌وه‌یه، هه‌م بۆ داهێنراوه ماتریالییه‌كان دروسته، هه‌م بۆ وه‌رگرتن و دواتر بڵاوبوونه‌وه و بڵاوكردنه‌وه و پراكتیككردنى ئه‌و ڕه‌فتارانه‌ى كه جۆرێك له نامۆیى و تازه‌گه‌رییان پێوه دیاره.
بۆ نموونه دیارده‌ى خۆسووتاندنى ژنان له هه‌رێمى كوردستاندا، كه بۆته گرفتێكى هێنده گه‌وره تا ئه‌م ساته‌یش نه دامه‌زراوه‌ى فه‌رمى، نه ئۆرگانه مه‌ده‌نییه‌كان، نه‌یانتوانیوه هه‌نگاوى كرداره‌كى بۆ چاره‌سه‌ركردن و ڕووبه‌رووبوونه‌وه‌ى بهاوێژن. یه‌كێك له فاكته‌ره‌كانى به‌دیارده‌بوونى ئه‌م دیارده مه‌رگهێنه، په‌یوه‌ندیى ڕاسته‌وخۆى هه‌یه به چاولێكه‌رى و لاساییكردنه‌وه‌ى ڕه‌گه‌زى ژن له نێوان یه‌كتریدا بۆ یه‌كلاییكردنه‌وه‌ى گرفته خودى و خێزانى و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیان. له ڕاستیشدا میدیا له دروستكردنى ئه‌م دیارده‌ى لاساییكردنه‌وه‌یه‌دا، پریشكێكى گه‌وره‌ى به‌رده‌كه‌وێ.
ئاراسته‌كانى مامه‌ڵه‌كردنى میدیاى كوردى له‌گه‌ڵ دۆسیه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا:
به بڕواى من میدیاى كوردى، به میدیاى حزبى و ئه‌هلى و سێبه‌ر و فه‌رمى و نافه‌رمییه‌كانییه‌وه، به دوو ئاراسته مامه‌ڵه‌ى له‌گه‌ڵ ئه‌و دۆسیه كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ى په‌یوه‌ست به ڕووماڵكردنى ڕووداو و كێشه و دیارده خێزانى و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان كردووه:
ئاراسته‌ى یه‌كه‌م / ئاراسته‌ى كاركردنى نائاگایانه:
"بێرتۆلێت"ى زانا گوتوویه‌تى: "هه‌ر كه‌سێك له نائاگاییدا هه‌ڵه‌یه‌ك بكات، نه‌زانه؛ هه‌ر كه‌سێكیش له ئاگاییدا هه‌ڵه‌یه‌ك بكات، خیانه‌تكاره"، كاركردنى نائاگایانه‌ى میدیا له ئاست مامه‌ڵه‌كردنى له‌گه‌ڵ ڕووداوه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا ئه‌گه‌ر وه‌ك خیانه‌تیش سه‌یر نه‌كرێ و ته‌نیا وه‌ك نه‌زانین ببینرێ، به‌ڵام ده‌رگه‌یه‌كى مه‌ترسیدارى كردۆته‌وه به‌سه‌ر تێكوپێكدانى ئاسایشى تاك و خێزان و ئاشته‌واییى كۆمه‌ڵایه‌تى. ئه‌م كه‌مئه‌زموونییه له ڕووماڵى میدیاییدا، هه‌م به‌ڵایه‌كى گه‌وره‌یه، هه‌م لاوازیى ئیراده‌ى ڕۆژنامه‌نووسان بۆ تێپه‌ڕاندنى ئه‌م قۆناغى نه‌زانینه، هێنده‌ى دیكه له‌سه‌ر ئاستى ڕاى گشتى، میدیاكانى بێبه‌هاتر كردووه.
ئاخر كاتێك ڕۆژنامه‌نووس له ناوه‌ندێكى ئه‌كادیمیدا زانستییانه به شێوه‌ى تیۆرى و پراكتیكى موماره‌سه‌ى پیشه‌ى ڕۆژنامه‌نووسیى نه‌كردبێ و، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌یشدا ماوه ماوه زانیارییه‌كانى له ڕێگه‌ى ڕاهێنان و په‌ره‌پێدانى توانستى خودییه‌وه نوێ نه‌كاته‌وه، چۆن ده‌توانێ به‌تێگه‌یشتنه‌وه ڕایه‌ڵى "به‌رپرسیارێتیى كۆمه‌ڵایه‌تى و پیشه‌ى ڕۆژنامه‌نووسى" به‌یه‌كه‌وه گرێ بدات؟
هه‌ر بۆیه ژماره‌یه‌كى زۆر له ڕۆژنامه‌نووسان له كاتى داڕشتنى مانشێته‌كاندا، ته‌نیا و ته‌نیا، بیریان لاى ڕاكێشانى خوێنه‌ره و هیچى دیكه؛ به‌بێ ئه‌وه‌ى تێ بگه‌ن و بزانن كاریگه‌ریى ئه‌م مانشێته بۆ سه‌ر سایكۆلۆژیى تاك، هه‌ستیارى قۆناغى گه‌شه‌ى كۆمه‌ڵایه‌تى و ئاسایشى تاك، چه‌ند مه‌ترسیداره. بۆ نموونه به‌شێك له‌و مانشێتانه‌ى كه به شێوه‌یه‌كى "نائاگایانه" داڕژێراون، ده‌یانخه‌ینه ڕوو و خوێندنه‌وه‌یشی بۆ ده‌كه‌ین:
مانشێتى یه‌كه‌م
"دكتۆرێكى زانكۆى سه‌لاحه‌ددین ته‌حه‌روشى سێكسى به كچه‌كه‌ى خۆى ده‌كات!"
ئه‌م مانشێته كه له یه‌كێك له گۆڤاره‌كانى هه‌ولێردا بڵاو كراوه‌ته‌وه، له سێ ڕوانگه‌وه مه‌ترسیداره:
- كاتێك كچێك ئه‌م مانشێته ده‌خوێنێته‌وه، جگه له‌وه‌ى ته‌زوویه‌ك به جه‌سته‌یدا دێت، له‌وێیشه‌وه له به‌رامبه‌ر په‌یوه‌ندیى نێوان خۆی و باوكى، هه‌ڵوه‌سته ده‌كات و، پێی وایه ئیدى باوكه‌كانیش جۆرێك له ئاره‌زووى گیچه‌ڵى سێكسییان تێدایه؛ بۆیه ده‌بێته فاكته‌رى لاوازكردنى متمانه له نێوان كچ و باوك و كه‌سه‌كانى دیكه‌ى ناو بازنه‌ى خێزانیدا.
- كاتێك قوتابییه‌كى زانكۆ ئه‌م مانشێته ده‌خوێنێته‌وه، وه‌ك ڕۆژه‌كانى پێشووتر ئه‌و هه‌موو متمانه‌یه‌ى به مامۆستا پیاوه‌كانى خۆی هه‌یبوو، لاواز و كاڵ ده‌بێته‌وه، چونكه ده‌گاته ئه‌و بڕوایه‌ى كه مامۆستا ئه‌و كائینه‌یه، ئیدى جێگه‌ى ترس و تۆقینه.
- له كۆمه‌ڵگه‌دا چه‌ند دامه‌زراوه و پێگه‌یه‌ك هه‌ن، كه كۆمه‌ڵگه دنیایه‌ك هیواى له‌سه‌ر هه‌ڵچنیون؛ یه‌كێك له‌و پێگه گرنگانه، مامۆستایانى زانكۆن. ئه‌م مانشێته وامان لێ ده‌كات وه‌ك جاران ڕێز له پێگه‌ى مامۆستایانى زانكۆ نه‌گرین، چونكه پێمان ده‌ڵێ وه‌ك هه‌ر كائینێكى ئاسایى، بێمۆڕاڵیى له‌و شێوه‌یه‌یشیان لێ ده‌وه‌شێته‌وه.
مانشێتى دووه‌م
"ده‌رنه‌چوون له خولى دووه‌م، چه‌ندین خوێندكارى به‌كوشتن دا!"
ئه‌م مانشێته، هاندانێكى مه‌ترسیدارى تێدایه بۆ هه‌موو ئه‌و قوتابیانه‌ى كه له خولى دووه‌مى خوێندندا ده‌رنه‌چوون و، پێیان ده‌ڵێ ده‌رنه‌چوون له خولى دووه‌م، جگه له بێتاقه‌تى، ڕێگه‌یه‌كى دیكه‌یش هه‌یه كه چه‌ندین قوتابى په‌نایان بۆ بردووه بۆ خۆده‌ربازكردن له‌و شكسته گه‌وره‌یه؛ ئه‌ویش ڕێگه‌ى خۆكوشتنه! ئه‌وه له كاتێكدا خوێندن بۆ خۆى پرۆسه‌یه‌كه، له‌سه‌ر تاقیكردنه‌وه و سه‌ركه‌وتن و شكست بینا كراوه و، ده‌رنه‌چوونیش وه‌ك ئه‌نجامى ده‌رچوون و سه‌ركه‌وتن، ئه‌نجامێكى پێشبینیكراوه.
مانشێتى سێیه‌م
"ژنێك به هه‌زار دۆلار، پیاوه‌كه‌ى له پیاوه‌تى ده‌خات و، دواتر به نوشته كوڕێك عاشقى خۆى ده‌كات!"
من ته‌واوى گێڕانه‌وه‌ى ڕووداوه‌كه‌م لایه و، زۆر به‌وردى ژنان فێر ده‌كات كه ئه‌گه‌ر ڕقێكتان به‌رامبه‌ر هاوسه‌ره‌كانتان هه‌ڵگرتووه، به چ ڕێگه‌یه‌ك ده‌توانن له پیاوه‌تییان بخه‌ن و، دواتریش هه‌موو ورده‌كاریى ئه‌و ماڵ و جێگه‌یه ئاشكرا ده‌كات كه نوشته بۆ ئه‌و ژنانه ده‌كات، بیانه‌وێ له پشتى مێرده‌كانیانه‌وه په‌یوه‌ندیى دیكه‌یان هه‌بێ!
مانشێتى چواره‌م
"خاڵم كردمى به ژن!"
ئه‌م مانشێته‌یش كه له گۆڤارێكى ناو شارى سلێمانیدا بڵاو كراوه‌ته‌وه، ته‌واوى په‌یوه‌ندى و خه‌وتن و دڕاندنى په‌رده‌ى كچه‌كه‌ى ڕووماڵ كردووه، كه له لایه‌ن خاڵییه‌وه كرده‌كه‌ى له‌گه‌ڵ ئه‌نجام دراوه، جگه له نووسینه‌وه‌ى ورده‌كاریى ڕووداوه‌كه. وه‌ك مانشێته‌كانى دیكه، باوه‌ڕ و متمانه له نێوان خاڵ و خوارزا و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌گشتى، كاڵ ده‌كاته‌وه.
ئاراسته‌ى دووه‌م / ئاراسته‌ى كاركردنى نائاگایانه:
ئه‌م جۆره ئاراسته میدیایییه، پتر به پاشخانێكى سیاسییانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ ڕووماڵكردنى دۆخى كۆمه‌ڵایه‌تیش ده‌كات. ئه‌م میدیایانه‌ى به‌م ئاراسته‌یه موماره‌سه‌ى پیشه‌ى ڕۆژنامه‌نووسى ده‌كه‌ن، بۆ گه‌یشتن به دوو ئامانجى سه‌ره‌كى، به چه‌مكى به‌رپرسیارێتیى كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه پابه‌ند نابن:
1- ده‌یانه‌وێ بڵێن، ده‌سه‌ڵاتى سیاسى ناتوانێ ده‌ره‌قه‌تى ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى دۆخى تێكچڕژاوى كۆمه‌ڵایه‌تى بێ و، ئاسایشى كۆمه‌ڵایه‌تى له دۆخێكى مه‌ترسیداردایه و پێویسته ئه‌م ده‌سه‌ڵاته بگۆڕدرێ.
2- ئه‌م جۆره ئاراسته‌یه، چونكه میدیاكانى، به پاشخانێكى سیاسییانه مامه‌ڵه له‌گه‌ڵ دۆخى كۆمه‌ڵایه‌تیدا ده‌كه‌ن، هه‌وڵ ده‌ده‌ن و پێشیان خۆشه به‌رده‌وام كۆمه‌ڵگه له بارودۆخێكى ناسه‌قه‌مگیر و شپرزه‌دا بێ؛ چونكه پێیان وایه به به‌رژه‌وه‌ندیى به‌هێزبوونى حزبه‌كه‌ى خۆیان ده‌شكێته‌وه. به بڕواى من ئه‌م جۆره ئاراستانه، هه‌م له مۆڕاڵى نیشتمانى و نه‌ته‌وه‌یى داماڵدراون، هه‌میش پێویسته به یاسا سنووردار بكرێن.
ئه‌و مانشێتانه‌ى به شێوه‌یه‌كى نائاگایانه داڕێژراون:
مانشێتى یه‌كه‌م
"له سلێمانى، په‌رده‌ى كچێنى ده‌دوورێته‌وه!"
ئه‌م مانشێته، جگه له‌وه‌ى زۆر مه‌ترسیداره، له ناوه‌رۆكى ڕوماڵكردنه‌كه‌یشیدا دروست ئه‌و شار و گه‌ڕه‌ك و كۆڵان و ژووره‌یشمان بۆ ئاشكرا ده‌كات كه كاری "دوورینه‌وه‌ى په‌رده‌ى كچێنی"ی تێدا ئه‌نجام ده‌درێ! جا ئه‌م مانشێته، جگه له‌وه‌ى هانى گه‌نجان ده‌دات كه هیچ سنوورێك له په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیاندا نه‌هێڵنه‌وه و، ئه‌و فۆبیایه‌ى كه وای لێ كردوون به‌ئاسانى پیاوێك نه‌توانێ دۆسته‌كه‌ى نه‌كاته ژن، ئیدى ئێستا شوێنێك هه‌یه كه ئه‌م گرفته مه‌رگهێنه مه‌ترسیداره، چاره‌سه‌ر ده‌كات! جا له كۆمه‌ڵگه‌دا هه‌مووان ده‌زانین له ڕووى كه‌لتوورییه‌وه، لابردنى په‌رده‌ى كچێنى، چ حوكمێكى خوێناویى هه‌یه؛ به جۆرێك هیچ ساڵێك له سه‌د ژن كه‌متر، خه‌ڵتانى خوێن نه‌كراون و ناكرێن!
مانشێتى دووه‌م
"له‌شفرۆشه‌كان به لێو زۆرسووركردن و مكیاجى تێر و قژ زۆرزه‌ردكردن و له‌به‌ركردنى جلوبه‌رگى زۆر سه‌رنجڕاكێش و تاتۆكردن له‌سه‌ر پوز و باڵ و پشته‌مل و نێوان كه‌مه‌ر و سمت و خوار ناوك، سه‌رنجى له‌شكڕه‌كان ڕاده‌كێشن!".
له زنجیره‌وتارى داهاتووماندا، ڕۆڵ و كاریگه‌رییه باش و ناباشه‌كان ده‌خه‌ینه ڕوو، كه میدیاى كوردى له‌سه‌ر گۆڕینى نه‌خشته‌ى هاوكێشه كه‌لتوورییه‌كان بینیویه‌تى. سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌یش، تێڕوانینى خۆمان له‌باره‌ى دۆزینه‌وه‌ى ڕیگه‌چاره‌كانى فریاكه‌وتنى ئه‌م دۆخه مه‌ترسیداره‌ى كه میدیاى كوردى له ئاستیدا ڕۆڵێكى كوشنده‌ى بینیوه و به‌رده‌وامیشه، ده‌خه‌ینه ڕوو.
Latest from ئارى ڕەفیق
- کابینەى نوێ چۆن ڕووبەڕووى ئەو هەموو کوشت و کوشتارە کۆمەڵایەتییانە ببێتەوە؟
- پرسى ئافرەت بە نمایشى شانۆیى چارەسەر ناکرێ
- تۆڕبەندى (التشبیک – Networking) لە ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنیدا
- سەرکردایەتیکردنى سەرکەوتوو لە ئۆرگانەکانى کۆمەڵگەى مەدەنیدا
- لەبارەى بابەتى "خۆبەخشى" (Voluntary) لە ئۆرگانى مەدەنیدا
- بە نمایشى شانۆیى، گۆڕانى کۆمەڵایەتیى ڕیشەیى نايەتە کایەوە!
- ئەو نۆ ئەرکەى هێز دەداتە بەر ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگەى مەدەنى/ بەشی حەوتەم و کۆتایى
- بۆ باشترکردنی دۆخی ژنان، چاکسازیمان پێویستە!
- بۆ باشترکردنی دۆخی ژنان، چاکسازیمان پێویستە!- بەشی یەکەم
- ئایا دەوڵەت و کۆمەڵگەى مەدەنى "دژ بەیەکن" یان "تەواوکەرى یەکترن"؟ زنجیرەى سێیەم