نەوزاد ھێتوتی دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا و مامۆستای زانستە سیاسییەکان/ زانکۆی سەڵاحەددین

پیشەكی

ئەمریكا بەرژەوەندیی گرنگ و ستراتیژیی لە عێراقدا هەیە و ھەر بۆیەیش ماوەیەكی درێژە، ئەم وڵاتە جێگەی گرنگیپێدان و فۆكسێكی مەزنی بەڕپرسانی واشنتۆن بووە. لە ئێستادا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا خۆی لە كۆمەڵێك خاڵی گرنگدا دەبێنێتەوە: یەكەم، عێراق پێگە و شوێنێكی جیۆپۆلیتێكی گرنگی ھەیە بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. دووەم، عێراق ڕۆڵێكی گرنگ لە سیاسەتی پاراستنی ھاوسەنگیی ھێز لەسەر ئاستی ناوچەكە دەبینێت. واتە بوونی عێراقێكی ھاوپەیمانی ئەمریكا، یان نزیك لە ئەمریكا، زۆر گرنگە بۆ دەستەبەركردنی ئەو ھاوسەنگیی ھێزە كە ئەمریكا دەیەوێت لەسەر ئاستی ناوچەكەدا دروستی بكات. سێیەم، عێراق ناوەندێكی گرنگی ڕووبەڕووبوونەی توندڕەوی و گرووپە تیرۆریستەكانە لە ناوچەكەدا. چوارەم، عێراق سەنتەرێكی گرنگی ڕووبەڕووبوونەوەی ئێران و ھەوڵدانە بۆ ئێحتواكردنی ھەژموون و پێگەی ئێران و ڕێگرتن لە دروستبوونی ھیلالی شيعە لە ناوچەكەدا. پێنجەم، عێراق خاوەن یەدەگێكی زۆری نەوت و گازە و كاریگەریی گەورەی ھەیە لە سەقامگیركردنی بازاڕی نەوت لەسەر ئاستی جیھان. بێ گومان ھەموو ئەو فاكتەرانەیش وای كردووە كە بەردەوام ئەمریكا گرنگییەكی زۆر بە عێراق بدات و ھه‌وڵ بدات حكوومەتێكی دۆست و ھاوپه‌یمان لە بەغدا دروست بكات.

ئاڵنگارییه‌كانی بەردەم  ئیدارەی بایدن لە عێراقدا

لە ساڵی 2003  تاكوو  ئێستا گۆڕانكارییەكی گەورە لە سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق ڕووی نەداوە، بەڵكوو ئەمریكا زیاتر سیاسەتێكی جێگیر و سەقامگیری بەرانبەر ئەو وڵاتە ھەبووە. زۆربەی سەرۆكەكانی ئەمریكا لە دوای 2003 (بۆشی كوڕ، ئۆباما و ترامپ و ئێستایش بایدن)، تا ڕاددەیەك سیاسەتیان بەرانبەر عێراق لە یەك نزیك بووە و گۆڕانكاریی زۆر گەورەی بەسەردا نەھاتووە؛ بەو مانایەی كە دەسەڵاتدارانی ئەمریكا ھەوڵیان داوە كە دەسەڵاتێكی لایەنگیری ئەمریكا لە بەغدا دروست بكات و ھەژموون و نفووزی ئێران لەم وڵاتەدا كەم بكەنەوە. ئەمریكا مەبەستی بووە كە عێراق ببێتە وڵاتێكی بەھێز و سەقامگیر و، دوور بێت لە ململانێی تائیفی و نەتەوەیی. بە ھەمان شێوەیش، بۆ ئەمریكا زۆر گرنگ بووە عێراق نەبێتە ناوچەیەكی ئارام بۆ گەشەكردن و بەھێزبوونی گرووپە تیرۆریستییەكان لە ناوچەكەدا.

لە لایەكی تریشەوە، ئەو ئەمراز و میكانیزمانەی ھەر ئیدارەیەك لە ئەمریكا  بەكاری ھێناوە بۆ دەستەبەركردنی ئامانجەكانی لە عێراقدا، وێڕای لێكچوونیان لە ھه‌ندێك بواردا، بەڵام له‌ ھەندێك بواریشدا لێكجیاواز بوون. ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە شرۆڤەی سیاسەتی ئیدارەی بایدن بەرانبەر عێراق بكەین، گرنگترین پرسیار كە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە ئەوەیە كە ئەو  كێشە و گرفتانە ڕووبەڕووی ئیدارەی بایدن دەبنەوە كامانەن؟ بایدن چۆن و بە چ شێوەیەك ڕووبەڕووی ئەم كیشانە دەبێتەوە؟ بێ گومان ئاڵنگارییه‌كانی بەردەم ئیدارەی بایدن لە عێراقدا زۆرن؛ لەوانە ھەبوونی گرووپە میلیشیاكان، پرسی مانەوە، یان كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا، دەستێوەردانەكانی ئێران، ناكۆكییەكانی نێوان ھەرێم و بەغدا. بەڵام لەم بابەتەدا، دەمانەوێت زیاتر جەخت لەسەر دوو پرس و كێشە بكەین لە عێراقدا كه‌ ڕووبەڕووی ئیدارەی نوێی ئەمریكا دەبنەوە.

• پرسی مانەوە و نەمانی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراق:

بێ گومان پرسی مانەوە یاخود كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا، یەكێكە لە خاڵە گرنگەكانی بەردەم ئیدارەی بایدن. بایدن ئەو كاتەی جێگری سەرۆك ئۆباما بووە (2009-2017)، مەلەفی عێراقی لەدەست بووە. بایدن لە ساڵی 2011 ڕۆڵێكی گرنگی ھەبوو لە كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا. دیارە كشانەوەی ئەمریكا كاریگەریی زۆر خرابی كردە سەر پێگە و دەسەڵاتی ئەمریكا لە عێراق و ناوچەكەدا. كشانەوەكە بووە ھۆی زیاتر بەھێزبوونی ھەژموونی ئێران و گرووپە میلیشیاكان لە عێراقدا. بە ھەمان شێوەیش، دەرچوونی ھێزەكانی ئەمریكا، بووە فاكتەرێكی سەرەكی بۆ توندبوونەوەی ناكۆكی و ململانێی تائیفی-نەتەوەیی و چالاكبوونی گرووپە تیرۆریستییەكان، كە دواتریش سەری كێشا بۆ ھاتنی داعش لە حوزەیرانی 2014، كە نیوەی خاكی عێراق كەوتە دەستی ئەو گرووپە تیرۆریستییە. ھەر ئەمەیش وای كرد لە ساڵی 2014  لەسەر داوای بەغدا، بگەڕێتەوە عێراق. بە شێوەیه‌كی گشتی، مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا لە چەند ڕوویەكەوە زۆر گرنگە:

• بۆ كەمكردنەوەی ھەژموون و كاریگەریی ئێران لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق و ڕێگەگرتن لە ئێران و ھاوپەیمانەكانی بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو وڵاتە.
• پاڵپشتیكردنی عێراق بۆ ئەوەی بتوانێت زیاتر ھەنگاو بەرەو سەربەخۆیی بهاوێژێت و سەروەریی خۆی بپارێزێت و لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی سیاسەتێكی ھاوسەنگ پراكتیزە بكات.
• مانەوەی ئەمریكا فاكتەرێكی گرنگە بۆ پاڵپشتیكردنی پرۆسەی دیموكراسی و بەھێزكردنی ئەو ھێز و لایانانەی كە ھاوپەیمانی ئەمریكان یاخود لە ئێران دوورن.
• ڕێگەگرن لەوەی گرووپە چەكدارەكانی سەر بە ئێران لە ڕووی سەربازییەوە عێراق كۆنترۆڵ بكەن و ببنە بەدیلی سوپای عێراق.
• مانەی ئەمریكا فاكتەرێكی گرنگە بۆ ڕێگەگرتن لەوەی عێراق ببێتە كۆریدۆرێكی خاكی بۆ ئەوەی ئێران و گرووپە میلیشیاكان ھێز، چەك و تەقەمەنی ڕەوانەی سووریا و لوبنان بكەن.
• مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا زۆر گرنگە بۆ یارمەتیدانی سوپای عێراق و پێشمەرگە بۆ ئەوەی بتوانن سەقامگیری لە عێراقدا بپارێزن و ڕووبەڕووی داعش ببنەوە.

گومانی تێدا نییە كە ئێستایش پرسی مانەوە یاخود كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق بابەتێكی گەرمە و جێگەی دیالۆگ و گەنگەشەیەكی مەزنە لەسەر ئاستی ناوچەكە، عێراق و لە ناوەندەكانی توێژینەوەی ئەمریكادا. بەتایبەت دوای كوشتنی "قاسم سوله‌یمانی"، لەژێر كاریگەری و گوشارەكانی ئێراندا، پێكهاتەی شيعە لە (5)  كانوونی دووەمی 2020 لە پەرلەمان یاسایەكیان تێ پەڕاند بۆ دەركردنی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا. لەگەڵ ئەوەیشدا كە ئیدارەی ترامپ ئەو داواكارییەی ھێزە شيعەكانی ڕەت كردووە و جەختی لەوە كرده‌وه‌ كە  ھێزەكانیان بۆ چاودێریی ئێران لە ناوچەكەدا لە عێراق دەمێننەوە؛ بەڵام لە سەردەمی ئیدارەی پێشوو، ئەمریكا بەشێكی زۆری پێگە سەربازییەكانی لە عێراقدا چۆڵ كرد و زۆربەی ھێزەكانی لە ھەرێم و بنكەی سەربازیی "عێن ئەسەد" لە ئەنبار جێگیر كردووە. لە لایەكی تریشەوە، وێڕای ھەڕه‌شەكانی بەردەوامی ترامپ بۆ كشانەوەی یەكجارەكیی ھێزەكانی لە عێراق، ژمارەی ھێزەكانی ئەمریكای بۆ 2500 سەرباز كەم كردووە.

سەبارەت به‌ ئیدارەی بایدن، ئەگەرچی سەبارەت به‌ پرسی كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراق ھیچ لێدوانێك نەدراوە، به‌ڵكوو بەپێچەوانەوە زۆربەی لێدوانی بەرپرسەكانی ئەمریكا بەو ئاراستەیه‌ن كە لە عێراق و ناوچەكەدا دەمێننه‌وه‌ و ھێزەكانیان ناكێشنەوە؛ بەتایبەت ئەنتۆنی بلینكین، وەزیری دەرەوه‌ی ئەمریكا، لە 21ی كانوونی دووەمی 2021 لە كاتی وەرگرتنی متمانە لە بەردەم ئەنجومەنی پیران جەختی لەسەر ئەوە كرده‌وه‌ كە وێڕای ئەوەی ئیدارەی نوێ مەبەستیەتی كۆتایی بە جه‌نگه‌ بێكۆتایییەكان بھێنێت لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام سەبارەت كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان و ناوچەكەدا، جەختی لەسەر ئەوە كرده‌وه‌ كە دەبێت بەشێك لە ھێزەكانمان لە ناوچەكەدا بمێننه‌وه‌ بۆ ئەوەی بتوانین ڕووبەڕووی تیرۆر ببینەوە. ئەمەیش ئەگەر بە شێوەیه‌كی ناڕاستەوخۆیش بێت، مانای وایە كە تاكوو ئێستا ئەمریكا پلانی كشانەوەی نییه‌ لە عێراق و ناوچەكەدا. بەڵام لێرەدا، پرسیار ئەوەیە ئایا ئیدارەی بایدن تا كۆتایی، بەرگەی گوشارەكانی ئێران و میلیشیا شيعەكان دەگرێت كە داوای كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا دەكەن؟

لە لایەكی تریشەوە، ڕاستە ئێستا حكوومەتێك لە عێراقدا ھەیە كە خوازیاری مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكایە، بەڵام دوای ھەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری 2021 لە عێراقدا، پێدەچێت ھاوكێشەكان گۆڕانكارییان بەسەردا بێت و دەنگەكانی ناڕەزایەتی بۆ مانەوەی ئەمریكا لە عێراقدا زیاتر ببن؛ بەتایبەت چاوەڕێ دەكرێت دووبارە ھاوپەیمانەكانی ئێران پۆستی سەرۆكوەزیران وەربگرن. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوە دەبێت: ئەگەر سەرۆكوەزیرانی داھاتوو بەفەرمی داوای لە ئەمریكا كرد كە ھێزەكانیان لە عێراق بكشێننەوە، ئەوكات ئیدارەی بایدن ھەڵوێستی چی دەبێت؟ ئایا ئامادە دەبێت ڕێز لە بڕیاری حكوومەتی عێراق بگرێت، وەك چۆن لە ساڵی 2011 ئەو كارەیان كرد، یاخود ئەم جارە ھەڵوێستێكی تریان دەبێت.

دەبێت ئەو ڕاستییەیش بزانین، ئەوە تەنیا ئێران و گرووپە شيعەكانی عێراق نین كە داوای چوونەدەرەوه‌ی ئەمریكا لە عێراق دەكەن، بەڵكوو ھەندێك لە ناوەندەكانی سیاسی و سیاسەتزانانی ئەمریكایش باسی ئەوە دەكەن، كە ئەگەر ئەمریكا بەڕاستی مەبەستیەتی كۆتایی بە جه‌نگه‌ بێكۆتاكان بھێنیت، گرنگە ھێزەكانی لە سووریا، عێراق و ئەفغانستان بكشێنێته‌وە. تەنانەت لە ناوەندە ستراتیژییه‌كانی ئەمریكا، ئێستا باسی ئەوە دەكرێت كە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و لەناویشیدا عێراق، وەك جاران گرنگیی خۆیان نەماوە و پێویست ناكات ئەمریكا لە ڕووی سەربازییەوە لە ناوچەكەدا بمێنێته‌وه‌، بەڵكوو ئەمریكا دەبێت فۆكسی سەرەكیی لەسەر ستراتیژی دەورەدان و ڕووبەڕووبوونەوەی چین بێت.

• شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵ ھێزە پرۆكسییەكانی ئێران:

یەكێكی تر لەو كێشە و ئاڵنگارییانه‌ی ڕووبەڕووی ئیدارەی بایدن دەبیێتەوە، چۆنێتیی مامەڵەكردنە لەگەڵ گرووپە میلیشیا شيعەكان لە عێراقدا، بەتایبەت ئەوانەی لە ئێرانەوە نزیكن. ئێستا لە عێراقدا چەندین لایەن و گرووپ و ھێزی میلیشیایی هه‌ن كە بەشێكی زۆریان ڕاستەوخۆ فەرمان لە ئێران و سوپای قودس وەردەگرن. بە واتایەكی دیكە، ئێران ئەو گرووپە میلیشیاتانە بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكەی لە عێراق و ناوچەكەدا بەكار دەھێنێت. بێ گومان ئەو گرووپە چەكدارانەی لە عێراقدا ھەن، لە دەرەوەی دەسەڵاتی حكوومەتن و تاكوو ئێستایش ھەوڵەكانی حكوومەت بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو گرووپانە و ھێنانەوەی ژێردەسەڵاتی دەوڵه‌ت شكستی ھێناوە. لێرەدا دەكرێت ئامانجی سەرەكیی گرووپەكانی حەشدی شەعبی، بەتایبەت ئەوانەی لە ئێرانەوە نزیكن، لەم خاڵانەی خوارەوەدا كورت بكەینەوە:

• ڕووبەڕووبوونەوەی ھەموو ئەو حزب و ھێز و كەسایەتییانەی كە دژی سیاسەت، دەستێوردان و ھەژموونی ئێرانن لە عێراقدا.
• دروستكردنی گوشار بۆ كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا.
•  دروستكردنی گوشار و دژایەتیكردنی دەوڵەتە ڕكابەرەكانی ئێران لە ناوچەكەدا، بەتایبەت ئەوانەی دراوسێی عێراقن.
• دروستكردنی ھێزێكی سەربازی، ھاوتەریب لەگەڵ ھێزی فەرمیی عێراق، بە شێوەیەك ببێنە بەدیلی سوپای عێراق.
• پراكتیزەكردنی سیاسەت و ئەجێندای ئێران لە عێراق و ناوچەكەدا و پاراستنی كۆریدۆری خاكی لە ناوچە سنوورییەكای سووریا و عێراق، كە بە "ھیلالی شیعە" ناسراوە، بۆ ئەوەی بتوانرێت چەك و تەقەمەنی ڕەوانەی سووریا و لوبنان بكات.

دوای تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئەمریكا و ئێران و سەپاندنی زورترین گوشاری ئابووری بەسەر تاران لەلایەن ئیدارەی ترامپەوە، ئەم گرووپانە كار و چالاكیی سەربازییان دژی بنكە، بارەگا و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراقدا فراوان كردووە. ئیدارەی ترامپ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ھەڕەشەی ئەو میلیشیاتانە و لاوازكردنیان، جەختی لەسەر سێ فاكتەری سەرەكی دەكرده‌وه‌: یەكەم، گوشارخستنە سەر حكوومەتی عێراق بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی ئەو گرووپانە ببێتەوە و بیانھێنێتە ژێر دەسەڵاتی حكوومەتی عێراق. دووەم، ترامپ ھەوڵی دا لە ڕێگەی بەكارھێنانی گوشاری ئابووری و سەپاندنی گەمارۆی توندی ئابووری بەسەر ئەم گرووپانە و كەسایەتییە بەھێزەكانی ناو حەشدی شەعبیدا، ئەم گرووپانە لاواز بكات. سێیەم، ترامپ لە ڕووی سەربازییەوە ستراتیژییەكی پراكتیزە كرد كە بریتی بووە لە سیاسەتی ترساندن و بەرپه‌رچدانەوە و ھەڕەشەكردن. لێرەدا، ترامپ وێڕای ھەڕەشەكردنی بەردەوام، گورزی سەربازیی سنوورداری لەو گرووپانە وەشاند. بەڵام ئەم ھێرشانە زیاتر لە حاڵەتی بەرگریكردن و پەرچەكردار بووە.

بۆیە، یەكێك لەو ئاڵنگارییانه‌ی كە ئێستا ڕووبەڕووی ئیدارەی بایدن بووتەوە، بریتییە لە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ گرووپەكانی حەشدی شەعبی. ئەگەر بەم زووانە ئێران و ئەمریكا نەگەڕێنەوە ناو ڕێككەوتنی ئەتۆمیی 2015، مەزندە دەكرێت ئەو میلیشاتانە كار و چالاكییە سەربازییەكانی دژی ئەمریكا فراوانتر بكەن و زیاتر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بكەنە ئامانج. ئێران و ھاپەیمانەكانی، بەمە، ھەم دەیانەوێت گوشار لەسەر ئیدارەی بایدن دروست بكەن و ھەمیش مەبەستیانە بزانن تاچەند ئیدارەی نۆی ئامادەیه‌ لە ڕووی سەربازییەوە ڕووبەڕووی ئەو گرووپانە ببێتەوە. لە نموونەی ئەو گوشارانەیش، بریتی بووە لەو ھێرشانەی كە 15ی شووباتی 2021 كرانه‌ سەر ھەرێم و بنكەی سەربازیی ئەمریكا و ھاوپەیمانان لە نزیك فڕۆكه‌خانەی ھەولێر.

ئەوەی لێرەدا جێگەی پرسیارە ئەوەیە، تاكوو ئێستا دیار نییە سیاسەت و مامەڵەی ئیدارەی بایدن لەگەڵ ئەم گرووپانە چۆن دەبێت و ئەمریكا بە چ شێوازیك پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی خۆی و ھاوپەیمانەكانی دەكات بەرامبەر ھەڕەشە و پەلاماری سەربازیی ئەم گرووپە چەكدارانە؟ ئایا بایدن درێژە بە ستراتیژیی ترامپ دەدات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ھەڕەشەی ئەو گرووپانە، یاخود ستراتیژییەكی نۆێ دەگرێتە بەر؟ ئایا ئیدارەی بایدن چۆن دەتوانێت یارمەتیی حكوومەتی عێراق بدات بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو گرووپانە تێكەڵ بە سوپای عێراق بكات و لەژێر چنگی ئێران دەریان بھێنێت؟  

ڕاستە ئیدارەی بایدن زیاتر جەخت لەسەر ئەمراز و میكانیزمە دیپلۆماسییه‌كان دەكاته‌وه‌ و ھەوڵ دەدات پاڵپشتیی حكوومەتی عێراق بكات و ھەر لە ڕێگەی ئەو حكوومەتەوە كار بۆ لاوازكردنی ئەو گرووپانە بكات، بەڵام، لەبیرمان نەچێت بەبێ گوشاری ئابووری و سەربازی، زۆر سەختە بتوانرێت عێراق لەژێر كاریگەریی ئەو گرووپە میلیشیایانە و ئێران دەربھێنرێت. میژووی 18 ساڵەی دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، ئەو ڕاستییەی سەلماندووه‌ كە بەبێ گوشاری ئابووری و سەربازی، زۆر سەختە ئەو گرووپانە لاواز بكرێن. بە شێوەیەك دروستكردنی عێراقێكی سەربەخۆ، سەقامگیر و بەھێز و ھاوپەیمانی ئەمریكا وا لە ئیدارەی بایدن دەخوازێت كە ڕووبەڕووی ھەموو ئەو ئاڵنگاری و كێشانە ببێتەوە كە لە عێراقدا ھەن و كار بكات بۆ كەمكردنەوەی ھەژموون و كاریگەریی ئێران لە عێراقدا و، ڕووبەڕووبوونەی ھەڕەشەی میلشیا شیعەكان ببێته‌وه‌ و، هه‌وڵی چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی نێوان ھەرێم و بەغدا بدات و، هه‌روه‌ها هه‌وڵی مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا بدات له‌ عێراقدا، بۆ ئەوەی بتوانێت یارمەتیی دۆست و ھاپەیمانەكانی بدات.