نەوزاد هێتوتی، دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژھەڵاتی ناڤین و پرسی كورد*

لە حوزەیران و ئابی 2020 دوو گەڕی دانوستاندن كە ناسراوە بە دیالۆگی ستراتیژی لە نێوان ئیدارەی ترامپ و دەوڵەتی عێراق بەڕێوە چوون. ھەروەھا گەڕی سێیەمی دیالۆگی ستراتیژی لە 7ی نیسانی 2021 بە ڕێگەی ئۆنلاین بەڕێوە چوو. گەڕی سێیەمی دیالۆگی ستراتیژی لە كاتێكدایە كە بایدن بووه‌تە سەرۆكی ئەمریكا و بە بەراورد لەگەڵ سیاسەتی ئیدارەی ترامپ، لەسەر ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی سیاسەتێكی زۆر جیاوازتر پراكتیزە دەكات. تەوەرەكانی گفتوگۆی نێوان ئەمریكا و عێراق زۆر بابەت و پرسی لەخۆ گرت، لەوانە: پرسی ئابووری، بازرگانی، كەرتی تەندروستی، نەوت، كشتوكاڵ، سەربازی و سیاسی. ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامانە، ئەم دیالۆگە ستراتیژییە لە كاتێكدا بەڕێوە دەچێت كە ئەمریكا و عێراق دوو ڕێككەوتنی گرنگیان لە ساڵی 2008 واژوو كردووە كە بریتین لە ڕێككەوتنی SOFA و ڕێككەوتنی ئاسایش (Strategic Framework Agreement). ئەم دوو ڕێككەوتنە چوارچێوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و عێراقی دیاری كردووە. بۆیە، پرسیار ئەوەیە: بۆچی سەرەڕای ھەبوونی ئەو دوو ڕێككەوتنە، دیسان عێراق و ئەمریكا پێویستیان بە دیالۆگی ستراتیژی ھەیە؟ ھۆكارە سەرەكییەكانی پشت ئەم دیالۆگە ستراتیژییە چین؟

بێ گومان دووبارە دەستپێكردنی دیالۆگی ستراتیژی لە نێوان ئەمریكا و عێراق لە كات و ساتێكی گرنگ و ھەستیاردایە. لە كاتێكدایە كە عێراق بووه‌تە سەنتەرێكی گرنگی ململانێی نێوان ئەمریكا و ئێران. بەتایبەت دوای ھاتنی ترامپ بۆ سەر دەسەڵات و پەیڕەوكردنی سیاسەتی ئەوپەڕی گوشاری ئابووری بەسەر ئێراندا، پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە، ڕووی لە گرژی و ئالۆزیی زیاتر كرد و، ئەمەیش ڕاستەوخۆ كاریگەریی ھەبووە له‌سەر بارودۆخی سیاسی و ڕەوشی ئاسایش لە عێراقدا. بەتایبەت دوای كوشتنی قاسم سلێمانی، فەرماندەی سوپای قودس و، ئەبو موھەندیس، گوشار و ھەڕەشەكانی ھێزە پرۆكسییەكانی ئێران زیاتر بوون و بەردەوام پێگەی سەربازی و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەبنە ئامانج. ھەروەھا، ئێران و ھێزە پرۆكسییەكانی، گوشارەكانیان توندتر كردووە بۆ ئەوەی ئەمریكا بەتەواوەتی لە عێراق پاشەكشە بكات. دیارە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە ساڵی 2011، لەسەر داوای حكوومەتی عێراق لە ساڵی 2014 دووبارە ھێزەكانی ئەمریكا گەڕانەوە بۆ پاڵپشتیكردنی عێراق لە جه‌نگی دژی داعش.

ئەوەی لێرەدا جێگەی سەرنجە ئەوەیە، پێدەچێت ئەمریكا ھەبوونی مستەفا كازمی وەك سەرۆكوەزیران، وەك دەرفەتێك زانیبێت بۆ ئەوەی ئەو دیالۆگە لەو كاتەدا لەگەڵ عێراق ساز بكات. مستەفا كازمی كە لە دوای دەستلەكاركشانەوەی عادل عه‌بدولمەھدی ھاتە سەر دەسەڵات، كەسێكی سكۆلار و ناسیۆنالیستە و دۆستێكی نزیكی ئەمریكایە. تەنانەت ھەڵوێستەكانی كازمی، زیاتر بە ئاراستەی دژایەتیكردنی ئێرانە یان خود كاركردنە لەسەر كەمكردنەوەی دەستوەردانەكانی ئێران لە عێراقدا. بۆیەیش، سەرەڕای گوشارە توندەكانی ئێران و گرووپە میلیشیا شيعەكان، كازمی جەختی لەسەر پێویستیی مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا دەكرده‌وه‌. مستەفا كازمی لە كاتی سەردانەكەیدا بۆ واشنتۆن و دیداری لەگەڵ ترامپ لە  20ئابی 2020 ، وێڕای گوشارەكانی ھێزە شیعەكان، بەڵام نەك ھەر باسی كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكای نەكرد، بەڵكوو جەختی لەسەر ئەوە كرده‌وه‌ كە عێراق زۆر پێویستی بە مانەوەی ھێزه‌كانی ئەمریكا ھەیە. ئەمەیش گرووپە شيعەكانی تووڕە كرد و بە "خیانەت" وەسفیان كرد. تەنانەت لە ھەر سێ گەڕی دیالۆگی ستراتیژیدا، حكوومەتەكەی كازمی داوای كشانەوەی یەكجارەكیی ھێزەكانی ئەمریكای نەكردووە لە عێراق؛ ئەگەرچی كار و ئەركی ئەو ھێزانە گۆڕانكاریی بەسەردا ھاتووە.

بە شێوەیەكی گشتی، ئەوەی لە دیالۆگی ستراتیژیدا عێراق و ئەمریكا لەسەری ڕێك كەوتوون، بەتایبەت لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە، كۆمەڵێك خاڵ لەخۆ دەگرێت لەوانەیش: یەكەم، ئەمریكا بنكەی سەربازیی ھەمیشەییی لە عێراقدا نابێت. دووەم، ئەمریكا ھەوڵ نادات كە عێراق وەك پێگەیەك بەكار بھێنێت بۆ ھێرشكردنە سەر دەوڵەتانی دراوسێ. سێیەم، ئەمریكا پابەندە بە ڕێزگرتن لە سەروەری و سیادەی عێراق. چوارەم، جەختكردن لەسەر بەھێزكردنی پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكان و فرەچەشنكردنی ئابووریی عێراق. پێنجەم، بەھێزكردنی پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ دەوڵەتە عەرەبییەكان و ھەوڵدان بۆ ئەوەی لە ڕووی وزە  و گازەوە تەنیا پشت بە ئێران نەبەستێت. شەشەم، بەھێزكردنی ھەماھەنگیی نێوان ئەمریكا و عێراق لە ڕووی ئاسایشەوە و پاڵپشتیكردنی ھێزە عێراقییەكان لە ڕووی چەكەوە، لەوانەیش ھێزەكانی پێشمەرگە. حەفتەم، گۆڕینی ئەركی ھێزەكانی ئەمریكا، لە ھێزی شەڕكەرەوە بۆ  ڕاھێنان و  ڕاوێژكردن بە ھێزەكانی عێراق و، ھێزە شەڕكەرەكان لە عێراق دەكشێنەوە.

ئەوەی لێرەدا جێگەی سەرنجە، سەرەڕای ئەو خاڵانەی كە لە سەرەوە ئاماژەمان پێ كرد، بەڵام ئەگەر ئەمریكا پابەندبوونێكی درێژخایەنی نەبێت بە پاراستنی سیسته‌می دیموكراسی لە عێراقدا، بێ گومان ھەڕەشەی ڕاستەقینە لەسەر كۆی پرۆسەی سیاسی و ھاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە عێراقدا لە ئارادایە. ئەم ھەڕەشانەیش بە شێوەیەكی گشتی لە دوو خاڵەوە سەرچاوە دەگرن: یەكەم، ھەبوونی ژمارەیەكی زۆری ھێزە میلیشیاكان لە عێراقدا كە بەشێكی زۆریان ڕاستەوخۆ فەرمان لە ئێران وەردەگرن و لەژێر كۆنترۆڵی حكوومەتی عێراقدا نین. خاڵی دووەمیش بریتییە لە ئەگەری كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراق. لێرەدا، پرسیاری ھەرە گرنگ سەبارەت به‌ عێراق و ته‌نانەت ھەرێمی كوردستانیش لەو دیالۆگە ستراتیژییەدا ئەوەیە: تاچەند ئەمریكا پابەند دەبێت بە پاراستنی سیسته‌می دیموكراسی لە عێراقدا و، پاڵپشتیی حكوومەتی عێراق دەكات بۆ ئەوەی میلیشیا شيعەكان كۆنترۆڵی عێراق نەكەن؟ ئایا ئیدارەی بایدن پابەند دەبێت بە سیاسەتی مانەوەی ھێزەكانی لە عێراقدا یاخود وەك ئۆباما دووبارە ھێزەكانی لە عێراق دەكێشێتەوە؟ بەتایبەت لە دیالۆگی ستراتیژیدا ڕاستە باسی ئەوە دەكات كە ئەركی ھێزه‌كانی ئەمریكا گۆڕانكاریی بەسەردا دێت لە ھێزی شەڕكەرەوە بۆ ھێزی ڕاھێنان و پێشكەشكردنی ڕاوێژ بە ھێزەكانی عێراق، بەڵام ھێشتا ئەمریكا بەتەواوەتی خۆی یەكلا نەكردووە كه‌ ئایا لە عێراقدا دەمێنێته‌وه‌ یاخود دەكشێتەوە.

گوشار و ھەڕەشەكانی ئێران و میلیشیا ھاوپەیمانەكانی بەردەوامن و بەردەوام دەبن، بۆ ئەوەی ئەمریكا بەتەواوەتی لە عێراق بكشێتەوە و ھیچ ھێزێكی سەربازی، تەنانەت ڕاوێژكاریش لە عێراق نەمێنێته‌وه‌؛ بۆ ئەوەی دەرفەت بۆ ئێران خۆش بكرێت بەتەواوەتی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا كۆنترۆڵ بكات. جا مەترسییەكەیش لێرەدا ئەوەیە، بایدن ھەمان ھەڵەی ئۆباما دووبارە بكاته‌وه‌ سەبارەت كشانەوەی یەكجارەكیی ھێزەكانی لە عێراقدا؛ بەتایبەت لە دوای ھەڵبژاردنەكانی داھاتوو، ئەگەری زۆرە سەرۆكوەزیرانێكی نزیك لە ئێران بێتە سەر دەسەڵات و ئەوكات بێ گومان داوا لە ئەمریكا دەكات ھەموو ھێزەكانی لە عێراق بكشێنێتەوە. بۆیە، دیار نییە بایدن  ئەوكات چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسەدا دەكات. ئەمەیش یەكێكە لە مەترسییە گەورەكان. بەتایبەت ئەم جارە ئێران ھەموو ھەوڵێك دەدات سەرۆكوەزیران كەسێك بێت لە خۆیان بێت، بۆ ئەوەی ئەجێنداكانی پراكتیزە بكات. ئێران جارێكی دیكە ئه‌و هه‌ڵه‌یه‌ ناكاته‌وه‌ پاڵپشتیی كەسێكی وەك كازمی بكات. ئەوەی مەترسیی كشانەوەی ئەمریكایشی زیاتر كردووە ئەوەیە كە، بایدن بڕیاری داوە لە مانگی ئەیلوولی 2021 بەتەواوەتی لە ئەفغانستان بكشێتەوە. بێ گومان ئەمەیش زیاتر ئێران و گرووپە میلیشیاكانی ھان دەدات بۆ ئەوەی گوشارەكانی زیاتر بكەن كە ئەمریكا لە عێراقیش ھەمان ھەنگاو بھاوێژێت.

دیارە پرسی كشانەوەی ئەمریكا تەنیا پرسێكی ئەمریكی نییە، بەڵكوو لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا كاریگەریی گەورە دەبێت لەسەر ھاوكێشە سیاسییەكان لە تەواوی ناوچەكەدا. لەسەر ئاستی عێراق وەك گوتمان، ئەگەری ھەڵوەشانه‌وه‌ی پرۆسەی سیاسی لە ئارادا دەبێت. میلیشیا شيعەكان دەبنە بەدیلی سوپای عێراق و بەتەواوەتی دەست بەسەر عێراقدا دەگرن. بە ھەمان ئاراستەیش، ھاوپەیمانه‌كانی ئەمریكا، یان ئەوانەی لە ئێرانەوە دوورن یان لەگەڵ سیاسەت و بەرنامەی ئێراندا نین، بەتایبەت ھەرێم و سوننەكان و بەشێك لە ھێزە شیعەكان دەكەونە ژێر گوشاری گەورەی ئێران و ھاوپەیمانەكانیدا. بەتایبەت وەك ئێستا دەبینین ئاماژەكانی ئەو سیاسەتە بەدیار كەوتوون. ھێزە پرۆكسییەكانی ئێران مەیدانی كار و چالاكییە سەربازییەكانیان فراوان كردووە و ئێستا ھەرێمیشی گرتووتەوە و، تا دێت ھەڕەشەكانی سەر ھەرێم زیاتر دەبن. ئەمە چەندین جارە میلیشیا شيعەكان مووشەك ئاراستەی ھەرێم و فڕۆكه‌خانەی ھەولێر دەكەن. تەنانەت لە دوایین ھێرشیاندا "درۆن" (فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان)یان بۆ بوردوومانكردنی فڕۆكه‌خانەی ھەولێر بەكار ھێناوە.

ڕاستە یەكێك لە مەسێجەكان بۆ ئەمریكایە و بۆ ئەوەیە پێیان بڵێت لە ھیچ شوێنێكی عێراقدا پارێزراو نابن، بەڵام لە ھەمان كاتیشدا پەیامێكە بۆ ھەرێمیش بۆ ئەوەی لە ئەمریكا دوور بكەوێتەوە و بەرنامە و ئەجێنداكانی ئێران پراكتیزە بكات. تەنانەت مەبەستیانە ناسەقامگیری لە كوردستان دروست بكەن. بێ گومان لە حاڵەتی نەمانی ئەمریكا، ئەم  ھەڕەشە و گوشارانە زۆر زیاتر و بەھێزتر دەبن. لە لایەكی تریشەوە، لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا لە عێراقدا ھەڕەشەی ڕاستەقینە بۆ دەوڵەتە ھاوپەیمانەكانی ئەمریكایش لەسەر ئاستی ناوچەكە دروست دەبێت؛ بەتایبەت عێراق كه‌ پێگەیەكی ھەرە گرنگی ئێرانە بۆ دروستكردنی ھیلالی شيعە و كۆڕیدۆری خاكی، كە تاران بە لوبنانەوە دەبەستێتەوە. بۆیە بە نەمانی ھێزەكانی ئەمریكا و دەرچوونی لە عێراقدا، دەرگه‌ بەڕووی ئێراندا دەكرێتەوە بۆ ئەوەی بەئاسانی چەكوچۆڵ و میلیشیاكان بەرەو سووریا و لوبنان بگوازێتەوە و ھەڕه‌شە لە دەوڵەتانی ناوچەكە بكات.

* نەوزاد هێتوتی، دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژھەڵاتی ناڤین و پرسی كورد-زانكۆی لێستەر. مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین