نەوزاد ھێتوتی، دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژھەڵاتی ناڤین و پرسی كورد-زانكۆی لێستەر. مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین

لە گوتارەكانی پێشوودا باسمان لە ئەگەر و گریمانەكانی كشانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا كرد. ئەوەمان ڕوون كردەوە كە ھەرچەندە تاكوو ئێستا ھیچ بڕیارێك نییە یاخود ئیدارەی بایدن بەفەرمی باسی ئەوەی نەكردووە كە بەتەواوەتی لە عێراق دەكشێتەوە. تەنانەت لە دیالۆگی ستراتیژیدا ئەوەی ڕێككەوتنی لەسەر كراوە ئەوەیە كە، ئەركی ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراقدا گۆڕاوە؛ لە ھێزی شەڕكەره‌وه‌ بۆ پێشكەشكردنی ڕاوێژ بە ھێزە عێراقییەكان. بەڵام، ئەمە مانای ئەوە نییە پرسی كشانەوەی ئەمریكا بابەتێكی جددی نەبێت یان گەنگەشەی لەسەر ناكرێت. بێ گومان زۆر فاكتەر ھەن كە لەوانەیە لە كۆتاییدا پاڵ بە ئەمریكاوە بنێت- بەخۆشی بێت یان ناخۆشی- بەیەكجاری لە عێراق بكشێتەوە. لەوانە شكستی سیاسەتی ئەمریكا لە عێراق بە درێژاییی 18 ساڵ، گوشار و ھێرشی میلیشیا شيعەكان و ھێزە پرۆكسییەكانی ئێران بۆ سەر بنكە و بارەگاكانی ئەمریكا، كەمبوونەوەی گرنگیی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لە سیاسەتی دەره‌وەی ئەمریكادا، ھەوڵەكانی ئەمریكا بۆ خۆدوورخستەنەوە لە تێوەگلان لە جه‌نگێكی دیكەی خوێناوی لە ناوچەكەدا و زیاتر فۆكسخستنە سەر دەورەدانی ھەژموونی چین لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی.

بۆیە لەم گۆتارەدا زیاتر فۆكسەكەمان لەسەر ئەو گریمانە دەبێت: ئەگەر ئەمریكا لە عێراق كشایەوە چی ڕوو دەدات، یاخود مەترسیی و دەرھاوێشتەكانی چی دەبن لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە؟ بێ گومان ھەر ھەنگاوێكی ئەمریكا لە ئێستادا بۆ كشانەوەی ھێزەكانی، كاریگەریی زۆر خراپی دەبێت لەسەر كۆی ھاوكێشە سیاسییەكانی عێراق و ناوچەكە و، چارەنووسی عێراقێش بەرەو ئاییندەیەكی نادیار و پڕمەترسیدار دەبات. لەم چوارچێوەیەدا، دەكرێت مەترسی و دەرھاوێشتەكانی كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق لەم خاڵانەدا كورت بكەمەوە: یەكەم، بەھێزبوونی ھەژموونی گرووپە میلیشیاكان لە عێراقدا. بێ گومان یەكێك لە مەترسییە ھەرە گەورەكان ئەوەیە كە گرووپە میلیشیاكان، بەتایبەت ئەوانەی سەر بە ئێرانن، ھەژموونی خۆیان بەسەر عێراقدا دەسەپێنن و دەبنە بەدیلی سوپای عێراق و تاكە ھێزی بڕیادەر دەبن لە عێراقدا. واتە عێراق زیاتر لەوەی ئێستا ھەیە، بەرەو بەمیلیشیاییبوون دەچێت. سوپای عێراق كە  ئەمریكا لە ساڵی 2003وه‌ ڕاھێنانی پێ دەكات و چەك و تەقەمەنیی پێ دەدات دەدات بۆ ئەوەی بتوانێت بەرگری لە سیادە و سەروەریی وڵاتەكەی بكات، زۆر لاواز دەبێت و تەنانەت ئەگەری ھەڵوەشانەوەی لە ئارادا دەبێت.

لەبەر ئەوەی ئێستا سوپای عێراق خۆی لە خۆیدا ھیزێكی لاوازە و تا ڕاددەیەكی زۆریش لەلایەن میلیشاكانەوە خەرق كراوە و، تەنانەت بەپێی ھەندێك لە سەرچاوەكان تاكە ھێز كە جێگەی متمانەیە ھێزی دژەتیروری عێراقە. بۆیە، بە دەرچوونی ئەمریكا، ھەوڵەكانی ئێران و ھاوپەیمانەكانی بۆ زیاتر لاوازكردنی سوپای عێراق، بەھێز تر دەبن و ئێران ھەوڵ دەدات ھێزێكی ھاوشێوەی "سوپای پاسداران" لە عێراقیشدا دروست بكات كە خۆی لە میلیشیا شيعەكاندا دەبێنیتەوە. كەواتە ئێستایشی لەگەڵدا بێت ئەمریكا پاڵپشتیی ھێزە فەرمییەكانی عێراق دەكات؛ ڕاھێنانیان پێ دەكات بۆ ئەوەی بتوانن سەقامگیری لە وڵاتدا بپارێزن و ڕووبەڕووی گرووپە میلیشیاكان ببنەوە و نەكەونە ژێر دەسەڵاتیان. لەم ڕووەوە، مانەوەی ھێزەكانی ئەمریكا پاڵپشتییەكی زۆر مەزنە بۆ ئەم ئامانجانە؛ بەڵام بەدەرچوونی ئەمریكا، ئیدی سوپای عێراق ئەو پاڵپشتییە لەدەست دەدات و كه‌لێنێكی گەورەی ئەمنی دروست دەكات و، ئەمەیش دەرفەت  دەداتە میلیشیا شيعەكان بەخێرایی ئەو بۆشایییە پڕ بكەنەوە.

واتە ئەگەر تاكوو ئێستا سیاسەتی عێراق و ئەمریكا بەو ئاراستەیەیه‌ كە دەبێت ھێزە میلیشیاكان ھەڵوه‌شێننه‌وه‌ یان ببنە بەشێك لە سوپای عێراق، بەدڵنیایییەوە دوای كشانەی ئەمریكا ھاوكێشەكان ڕێك پێچەوانە دەبنەوە و ئەوكات ھەوڵەكان بەو ئاراستەیە دەبێت كە ھێزەكانی عێراق تێكەڵ بە میلیشیاكان بكرێن. ئەمەیش واتە ڕێك سیناریۆكانی ھاوشێوەی ساڵی 2014  دووبارە دەبنه‌وه‌. كاتێك لە ساڵی 2011 ئەمریكا لە عێراق كشایەوە، بەھۆی لاوازیی سوپای عێراقه‌وه‌، لە یەكەم ئەزمووندا بەرامبەر ھێرشەكانی داعش تووشی شكستی گەورە بوون و ئەگەر ئەمریكا بەھانایانەوە نەھاتبایه‌، بەرەو ھەڵوەشانه‌وه‌ی یەكجارەكی دەڕۆیشتن. كەواتە ئەم سیناریۆیه‌، دەكرێت دیسان لە عێراق دووبارە ببێته‌وه‌؛ بەتایبەت ئەم جارە سوپای عێراق لە سێ لایەنەوە زیانی پێ دەگات:

یەكەم، پاڵپشتیی ئەمریكا و ھاوپەیمانەكانی لەدەست دەدات. دووەم، گوشارەكانی ئێران و میلیشیا شيعەكان بۆ زیاتر لاوازكردنیان زیاتر دەبن؛ بەتایبەت ئێران و شيعەكان ھەر لە بنەڕەتەوە لەگەڵ بەھێزبوونی سوپای فەرمیی عێراق نین و دەیانەوێت سوپایەكی زۆر لاواز بێت. سێیەم، گوشارەكانی داعش  و گرووپە تیرۆریستییەكان زیاتر دەبن و ئەمەیش ئەوەندەی تر سوپای عێراق شەپرزە دەكات. تەنانەت ئەو گریمانەیش لە گۆڕێ دەبێت كە ئەگەری پێكدادان لە نێوان گرووپە میلیشیاكانیش لە ئارادا دەبێت، بەتایبەت لە  نێوان ھێزە چەكدارەكانی سەر بە سەدر و ھێزە پرۆكسییەكانی ئێران بۆ ئەوەی پێگەیان بەھێز بكەن یاخود بەتەواوەتی كۆنترۆڵی عێراق بكەن.

دووەم، بەھێزبوون و سەرھەڵدانەوەی داعش دیسان یەكێكی تر دەبێت لە ئەگەر ھەرە بەھێز و چاوەڕوانكراوەكانی دەرەنجامی كشانەوەی ئەمریكا. دیارە ئەگەر دووبارە بەھۆی گەڕانەوە و پاڵپشتیی ھێزەكانی ئەمریكا نەبووایە لە ساڵی 2014، عێراق ھەرگیز نەیدەیتوانی خۆی بەرامبەر داعش ڕابگرێت و خودایش دەزانی ئەوكات چارەنووسی عێراق بەرەو كوێ دەچوو. بەڵام، لەسەر داوای خودی بەڕپرسانی عێراق، ئەمریكا دووبارە ھێزەكانی گەڕاندەوە و ھاوپەیمانێتییه‌كی گەورەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ پاڵپشتیی سوپای عێراقی و پێشمەرگە لە جه‌نگی دژی داعش پێك هێنا. بەڵام گومانی تێدا نییە سوپای عێراق بەتەنیا توانای ڕووبەڕووبوونەی داعشی نییە. بۆیە، بە نەمانی پاڵپشتییەكانی ئەمریكا لە لایەك و بەھێزبوونی گرووپە میلیشیاكان لە لایەكی ترەوە، دووبارە ڕێگە خۆش دەكات بۆ بەھێزبوون و سەرھەڵدانەوەی داعش. بەتایبەت لە ناوچە جێناكۆكەكان و ناوچە سوننەنشینه‌كان. ئەوەی زیاتر ئەو ئەگەره‌ بەھێز دەكات ئەوەیە، عەرەبە سوننەكان لە ھەبوونی ھێزە میلیشیا شیعەكان لە ناوچەكانیان نیگەرانن و بۆ ڕووبەڕووبوونیان ئەگەری ئەوە ھەیە دووبارە پەنا ببه‌نە بەر داعش یان گرووپە ھاوشێوەكانی.

سێیەم، ناكۆكی و ململانێی تائیفی و نەتەوەیی لە نێوان سوننە-شیعە و  كورد-شيعە، بەتایبەت ئەوانەی سەر بە ئێرانن، زیاتر پەرە دەستینێت و توندتر دەبن. وەك ئاماژەمان پێ كرد  ئێستایشی لەگەڵدا بێت زۆربەی ناوچە سوننەكان  لەژێر ھەژموون و دەسەڵاتی گرووپە میلیشیاكانی سەر به‌ ئێرانن. بۆیە بە دەرچوونی ئەمریكا، ئەم گرووپە میلیشیایانە ھەبوونیان لەو ناوچانە زیاتر و بەھێزتر دەبێت و زیاتر خەڵكی سوننە و ھێزە سیاسییەكانیان، یان فیگەرە سیاسییەكانیان دەكەونە ژێر ھەڕەشەی كوشتن و لەناوبردن. ئەمەیش ڕێگە خۆش دەكات بۆ ئەوەی دووبارە عێراق ھاوشێوەی سەردەمی "نووری مالیكی" بكەوێتە ناو بازنەیەكی تری جه‌نگی تائیفسی ناوخۆیییەوە و كەسیش نازانێت ئەگەر دووبارە ئەو جه‌نگە ڕوو بداته‌وه‌، دەرەنجامەكانی چی دەبن. لەبیرمان نەچێت، ناوچە سوننەكان و، ھەروەھا ناوچە جێناكۆكەكان بە لای ئێران و ھێزە پرۆكسییەكانییه‌وه‌ زۆر گرنگ و ستراتیژین بە كۆمەڵێك ھۆكار: یەكەم، دەكەونە سەر سنووری نێوان عێراق لەگەڵ ھەر یەك لە سووریا، ئوردن و عەرەبستان؛ كەواتە لە ڕووی جیۆپۆلیتیكییەوە زۆر گرنگن. دووەم، ئەو ناوچانە ڕێڕه‌وێكی گرنگی خاكین كە ڕێگە خۆش دەكات بۆ دروستبوونی ئەوەی پێ دەگوترێت "ھیلالی شيعە"؛ ئەو ھیلالەی كە ئێران بە عێراق، سووریا، لوبنان و "دەریای سپیی ناوەڕاست" گرێ دەدات. سێییەم، ئەو ناوچانە ڕێڕه‌وێكی زۆر گرنگن بۆ  گواستنەوەی چەك و تەقەمەنیی ئێران بۆ ھێزە پرۆكسییەكانی لە ناوچەكەدا. چوارەم، ئێران لە ڕێگەی ئەو كۆڕیدۆرەوە نەك ھەر كاریگەریی دەبێت لەسەر ھاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكە، بەڵكوو كارتێكی بەھێز دەبێت بۆ بەردەوام گوشارخستنە سەر نەیارەكانی.

چوارەم، ئەگەرچی پرۆسەی دیموكراسی لە عێراقدا زۆر لەرزۆك و ناجێگیرە، بەڵام به‌ كشانەوەی ئەمریكا، ئەو پرۆسه‌یەیش كە ئێستا ھەیە پەك دەكەوێت و نامێنێت و بەتەواوەتی دەبێتە پرۆسەیەكی كارتۆنی و، پێكهاتەی شيعە ھەموو جومگە گرنگەكانی دەسەڵات دەگرنە دەست. بۆیە، بە شكستهێنانی تەواوەتیی پرۆسەی دیموكراسی، عێراق دەگەڕێتەوە ژێر فەرمانڕەواییی میلیشیاكان. دەستوور دەبێتە بەشێك لە ئەرشیف و شتێك بە ناوی دەستوور یان پراكتیزەكردنی بەندەكانی دەستوور نامێنێت. بەدەر لەوەیش، گوشار لەسەر ئەو هێز و لایەنانەی کە لەگەڵ سیاسەتی ئێران نین یان ئاراستەیەکی پێچەوانەی سیاسەتی ئێرانیان هەیە، زیاتر دەبن. وەك چۆن مالیكی لە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە ساڵی 2011، دەستی كرد بە  زیندانیكردن و ڕاوەدوونانی فیگەرە  سیاسییەكانی سوننی و نەیارەكانی.

پێنجەم، یەكێكی تر لە دەرھاوێشتەكانی كشانەوەی ئەمریكا ئەوە دەبێت كە، ئاراستەكانی سیاسەتی دەرەوەی عێراق بەتەواوەتی دەكەوێتە ژێر ھەژموون و دەسەڵاتی ئێران. ئەمەیش وا دەكات عێراق زیاتر لە دەوڵەتە عەرەبییەكان، بەتایبەت ھاوپەیمانەكانی ئەمریكا دوور بكەوێتەوە و دەبێتە بەشێك لە پاشكۆی سیاسەتی ئێران لە ناوچەكەدا. بێ گومان ئەمەیش مانای وایە ئەو سیاسەتەی ئێستا عێراق كاری پێ دەكات لەسەر ئاستی ناوچەكە، بەتایبەت كە ھەوڵدان بۆ ئەوەی پەیوەندیی باشی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە ھەبێت، تووشی بەربەستێكی گەورە دەبێت. بە ئەگەری زۆرەوە عێراق دەبێتە بەشێك لەو جەمسەربەندییەی ئێستا لە ناوچەكەدا ھەیە و دەكەوێتە بەرەی ئێران، ڕووسیا، چین و سووریا و، زیاتر لە ئەمریكا دوور دەكەوێتەوە. بێ گومان ھەموو ئەمانەیش كاریگەریی خراپ لەسەر پێگە و سەقامگیریی عێراق دەبێت و تەنانەت كێشەیش بۆ سیاسەتی ھاوسەنگیی ھێزی ئەمریكا لە ناوچەكەدا دروست دەكات. ھاوپەیمانەكانی ئەمریكا، بەتایبەت دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسرائیل، زیاتر ھەست بە مەترسی و ھەڕەشە دەكەن. ئە خاڵەیشمان بیر نەچێت كە ئەمریكا لە مانگی ئەیلوولی 2021 لە ئەفغانستان دەكشێتەوە. بۆیە ئەگەر ئەو پرۆسەی كشانەوە لە ئاییندەیەكی نزیكدا عێراق و سووریایش بگرێتەوە، دەرفەتی زیاتر بە نەیارەكانی دەدات بۆ بەھێزكردنی پێگەیان. ھەروەھا ئەمە ناوچەكە زیاتر بەرەو جەمسەربەندی و ناسەقامگیری دەبات و تەنانەت ئەگەری ڕوودانی جه‌نگێكی گەورە لە نێوان ھێزە ھەرێمییەكان لە ئارادا دەبێت.