نەوزاد هێتوتی، دکتۆرا لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا بەرانبەر ڕۆژھەڵاتی ناڤین و پرسی كورد-زانكۆی لێستەر، مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین

 لە 28ی ئابی 2021 لووتکەی وڵاتانی دراوسێی عێراق لە شاری بەغدا بەڕێوە چوو و بەرپرسانی چەندین وڵاتی دراوسێ و عەرەبی بەشدارییان تێدا كرد. ئەوەی جێگەی سەرنج و بایەخە ئەوەیە كە، ئیمانوێل ماكرۆن، سه‌رۆكی فه‌ڕه‌نسا بەشداریی لەو لووتكەیەدا كرد و، ھەروەھا بڕیارە  لە 29ی ئابی 2021 سەردانی ھەرێمیش بكات و لەگەڵ بەرپرسانی كورد كۆ ببێته‌وە. لووتكەی بەغدا، كە ناسراوە بە لووتكەی بەغدا بۆ ھاوكاری و ھاوبەشی، دەستپێشخەرییەكی دەوڵەتی عێراقە؛ مەبەستە سەرەكییەكەی كۆكردنەوەی دەوڵەتە ھەرێمییەكان و سەرووھەرێمییەكانە لەسەر یەك مێزی گفتۆگو و گەنگەشەكردنی پرس و كێشە گەرمەكانی پەیوەست بە عێراق و ناوچەكە. دیارە ئامانجەكانی عێراق لەو لووتكەیە، خۆی لە كۆمەڵێك خاڵدا دەبینێتەوە: یەكەم، عێراق دەیەوێت لەسەر ئاستی ناوچەكە پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەكانی بەھێزتر بكات و خۆی لەو گۆشەگیرییە دەرباز بكات كە لە دوای 2003 تووشی بووە؛ بەتایبەت عێراق مەبەستیەتی سوود لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ و دەوڵەتانی عەرەبی وەربگرێت بۆ زیاتر یارمەتیدانی عێراق، بەتایبەت لە ڕووی ئابوورییەوە. ئێستا ھەوڵێك ھەیە لەلایەن دەوڵەتانی عێراق، ئوردن و میسر بۆ ئەوەی پەرە بە پەیوەندییە ئابوورییەكانیان بدەن، بەتایبەت لە ڕووی  ئاسایش، سەرچاوەكانی وزە، پیشەسازی، كارەبا و دابینكردنی ھەلی كار.

دووەم، عێراق دەیەوێت سیاسەتێكی ھاوسەنگ لەسەر ئاستی ناوچەكە پراكتیزە بكات و نەبێتە بەشێك لە ململانێكانی ناوچەكە یاخود لەلایەن دەوڵەتانی ناوچەكەوە بۆ بەرژەوەندییە تایبەتەكانیان بەكار نەھێنرێت. ھەرچەندە بۆ دەوڵەتێكی وەك عێراق ئەمە كاریكی سەختە، بەھۆی ئەوەی دەوڵەتە دراوسێكانی كاریگەرییه‌كی زۆریان لەسەر ھێز و ئەكتەرە سیاسییەكانیدا ھەیە؛ بەڵام كازمی مەبەستیەتی وا پیشان بدات كە لەسەر ئاستی ناوچەكە سیاسەتێكی ھاوسەنگ پراكتیزە دەكات و ناچێتە ھیچ بەرەیەك دژی بەرەیەكی تر. بێ گومان ئەم سیاسەتەی كازمی زیاتر لەژێر كاریگەریی ئەمریكادایە كە ھانی عێراق دەدات زیاتر خۆی لە دەوڵەتە عەرەبییەكان نزیك بكاته‌وه‌ و تەنیا پشت بە ئێران نەبەستێت؛ بەڵكوو ھەوڵ بدات لە جیھانی عەرەبی نزیك ببێتە و كار بكات بو ئەوەی نەك ھەر نەبێتە ھەڕەشە لەسەر بەرژەوەندییەكانیان، بەڵكوو پێكەوە كار بكەن بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ھاوبەشەكان و ڕووبەڕووبوونەوەی ھەڕەشە ھاوبەشەكان.

سییەم، عێراق بە بانگھێشتكردنی دەوڵەتانی وەك ئێران و سعوودیا و توركیا، كە ھەر یەكەیان خاوەن سیاسەت و بەرژەوەندیی تایبەت بە خۆیانن و لە زۆر پرسیشدا بەرژەوەندییەكانیان ھاودژ و ناكۆكە لەگەڵ یەكتردا، دەیەوێت وا پیشان بدات كە ئامادەیە بۆ ناوبژیوانیكردن بۆ ئەوەی كێشەكان لە ڕێگەی دیالۆگەوە چارەسەر بكەن و چیتر عێراقیش نەكەنە مەیدانی سەرەكیی ململانێی نێوانیان كە زەرەمەندی یەكەمی ئەو ململانێیە عێراق خۆیه‌تی.

چوارەم، عێراق دەیەوێت لە ڕێگەی ئەو لووتكەیەوە دەوڵەتانی ھەرێمی ھان بدات كە ڕێز لە سەروەریی عێراق بگرن و ھاوكار بن بۆ ئەوەی عێراق  ئارام و سەقامگیر بێت؛ دیارە دەمێكە كە ھەر یەك لە ئێران و توركیا دەستێوه‌ردانی زۆر لە كاروباری عێراقدا دەكەن و ھیچ ڕێزیك بۆ سەروەری و سیادەی عێراق دانانێن. لە لایەك، ئێران لە ڕێگەی ھێزە پرۆكسییەكانییەوە عێراقی كردووە بە مەیدانی سەرەكیی ململانێ لەگەڵ ئەمریكا و دەوڵەتە دژبەرەكانی. ھەروەھا ھێزە میلیشیاكانی سەر بە ئێران بە ھیچ شێوەیەك ڕێز لە یاسا و بەرژەوەندییەكانی خەلكی عێراق ناگرن و بەتەواوەتی بەرنامە و ئەجێندای ئێران پراكتیزە دەكەن. ھەروەھا بەشێكی زۆری ھێزە میلیشیاكان، كە ڕاستەوخۆ لەلایەن ئێرانەوە سەرپەرشتی دەكرێن، ڕۆڵێكی سەرەكی دەگێڕن لە تێكدانی سەقامگیریی عێراق و قووڵكردنەوەی ناكۆكییە ئیتنی و تائیفییەكان. لە لایەكی تریشەوە، توركیا بەردەوام پێشێلی سەروەریی عێراق دەكات و لە ڕێگەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازییەوه‌ بە دەیان كیلۆمەتر ھاتووەتە ناو خاكی عێراقەوە؛ ئەمە بەدەر لەوەی توركیا و ئێران لە مامەڵەكردن لەگەڵ بەغدا پابەندی ڕێسا و یاسا نێودەوڵەتییەكانیش نین، بەتایبەت لە بەكارھێنانی كارتی ئاو، دژی عێراق.

خاڵێكی دیكە كە جێگەی سەرنجه‌ و مایەی زیاتر گرنگیپێدانە، سەردانی ئیمانوێل ماكرۆن، سه‌رۆكی فه‌ڕه‌نسایە بۆ عێراق كە لەو لووتكەیەدا بەشدار بووە و سەردانی  ھەرێمی كوردستانیش دەكات. لێرەدا زۆر پرسیار ھەن سەبارەت بەوەی بۆچی فەڕەنسا گرنگیی زۆر بە عێراق و ھەرێم دەدات؟ ئایا فەڕەنسا دەتوانێت لە ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا، بۆشایییەكەی یان جێگەكەی پڕ بكاته‌وه‌ و ڕۆڵێكی زیاتر و مەزنتر لە ھەرێم و عێراقدا بگێڕێت؟ ئایا فەڕەنسا دەتوانێت ببێتە فاكتەریك بۆ زیاتر پاڵپشتیكردنی ھەرێمی كوردستان و كورد بەگشتی لە ناوچەكەدا؟

ئەوەی ڕاستی بێت دەوڵەتی فەڕەنسا وەك ھەموو دەوڵەتانی تر بەرژەوەندیی خۆی لە عێراقدا ھەیە و ھەوڵ دەدات بیانپارێزێت. لە گرنگترین ئەو بەرژەوەندییانەیش بریتییە  لە چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری لە عێراقدا و ڕێگەگرتن لەوەی دووبارە داعش سەر ھەڵبداته‌وه‌. لە ڕوانگەی فەڕەنسا و دەوڵەتانی ئەوروپییەوە پرسی تیرۆر زۆر گرنگە و تەنیا پەیوەست نییە بە عێراق و ناوچەكەوە؛ بەتایبەت فەڕەنسا خۆی قوربانیی دەستی تیرۆرە و لەم چەند ساڵەی دواییدا چەندین كردەوەی تیرۆریستی لە فەڕەنسا ئەنجام دراون و، بە سەدان ھاووڵاتیی فەڕەنسا چوونەته‌ ڕێزی گرووپە توندڕەوەكانەوە. ھەروەھا، فەڕەنسا مەبەستیەتی لەگەڵ ھاوبەشەكانی لە عێراق و ناوچەكەدا كار بكات بۆ ڕێگەگرتن له‌ چوونی ڕێژەی زۆری كۆچبەران بۆ ئەوروپا؛ بەتایبەت پرسی كۆچبەران پرسێكی گرنگە بۆ دەوڵەتانی ئەوروپی. لە لایەكی تریشەوە، فەڕەنسا مەبەستیەتی لە سێكتەری  وزە و بازرگانیدا زیاتر وەبەرھێنان لە عێراقدا بكات و دەرفەتی زیاتر ھەبێت بۆ كاركردنی كۆمپانیا فەڕەنسییەكان لە  ھەرێم و عێراقدا.

لە چوارچێوەی ئەم بەرژەوەندییانەدا، ھەم عێراق و هه‌م ھەرێم گرنگیی تایبەتیان ھەیە لە سیاسەتی دەرەوەی فەڕەنسادا. فەڕەنسا زیاتر جەخت لەسەر پاراستنی سەروەریی عێراق دەكاته‌وه‌ و لەم ڕووەوە لە سێپتەمبەری 2020 ماكرۆن دەستپێشخەرییەكی ڕاگەیاند بۆ پاراستنی سەروەریی عێراق و ڕێگەگرتن له‌ دەستێوەردانی دەوڵەتانی ھەرێمی لە كاروباری  ئەو وڵاتەدا. بەڵام سەباره‌ت به‌ ھەرێمی كوردستان، بێ گومان لە ڕوانگەی فەڕەنسا و دەوڵەتانی ئەوروپییەوە ھەرێمی كوردستان گرنگیی تایبەتی خۆی ھەیە. فەڕەنسا لە چەندین وێستگە و قۆناغی ھەستیاردا بە ھانای كوردەوە ھاتووە و پاڵپشتیی كوردی كردووە.

فەڕەنسا لە ساڵی 1991 ڕۆڵێكی گرنگی ھەبووە لە ھاندانی ئەمریكا و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئەوەی ناوچەی دژەفڕین لە ھەرێمی كوردستان دروست بكەن. بە ھەمان شێوەیش فەڕەنسا لە جه‌نگی دژەداعش پاڵپشتییەكی زۆری ھەرێمی كردووە. ھەروەھا لە دوای ڕیفراندۆم و ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017، فەڕەنسا ڕۆڵێكی گرنگی گێڕا لەوەی كە ناكۆكییەكانی نێوان ھەرێم و بەغدا خاو بكاتەوە. بەتایبەت فەڕەنسا ھەوڵی دا لە ڕێگەی ئەنجومەنی ئاسایشەوە گوشار لەسەر بەغدا دروست بكات بۆ ئەوەی واز لە بژاردەی جه‌نگ بھێنێت و ئابڵووقە ئابوورییەكان لەسەر ھەرێم لا ببات. بێ گومان ھەوڵەكانی فەڕەنسا تا ڕاددەیەكی زۆر كاریگەریی ھەبوو لەسەر ئەوەی گوشارەكان لەسەر ھەرێم كەمتر ببنەوە و ئابڵووقە ئابوورییەكانی بەغدا لا ببردرێن. بە شێوەیەكی گشتی لە چەند ڕوویەكەوە فەڕەنسا دەتوانێت كاریگەریی زۆر باشی ھەبێت لەسەر پاڵپشتیكردنی ھەرێم و كورد بەگشتی لە ناوچەكەدا.

یەكەم، پاڵپشتیكردنی ھەرێم لە ڕووی ئابوورییەوە. سەرەڕای ئەو كێشە و گرفتانەی كە لە ھەرێمدا بوونیان ھەیە، بەڵام ھەرێمێكی ئارام و سەقامگیرە. ئەمەیش فاكتەرێكی گرنگە بۆ ئەوەی كۆمپانیا دەرەكییەكان، بەتایبەت كۆمپانیان فه‌ڕەنسییەكان بەئازادی و بێ ترس لە ھەرێم كار بكەن و مەودای كار و چالاكییەكانیان بەرفراوانتر بكەن. ئەمەیش واتە فەڕەنسا لە ڕووی ئابوورییەوە دەتوانێت زیاتر كار بكات بۆ گەشەسەندن و بەھێزكردنی كەرتی ئابووری و وزە لە ھەرێمدا. دووەم، فەڕەنسا لە ڕووی سیاسییەوە دەتوانێت پاڵپشتییەكی گەورەی ھەرێم بێت ھەروەك چۆن لە ڕابردوودا یارمەتیی زۆری ھەرێمی داوە. ئێستا ناوچەكە بە بارودۆخێكی ھەستیاردا دەرباز دەبێت و كێشە و مەترسییەكان گەورەن؛ بەتایبەت داكشانی ڕۆڵی واشنتن لە ناوچەكەدا و ھەوڵدانی ئیدارەی ئەمریكا بۆ كشانەوە، یان كەمكردنەوەی ھێزەكانی، كاریگەریی زۆری دەبێت لەسەر ھاوكێشە سیاسییەكان لە ناوچەكەدا. لەم ڕووەوە، فەڕەنسا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، خاوەن پێگەیەكی گرنگە و خاوەن مافی "ڤیتۆ"یە لە ئەنجومەنی ئاسایش؛ ھەروەھا سەركردایەتیی یەكێتیی ئەوروپا دەكات. بۆیە لەو ڕێگەیەوە دەتوانێت لە ڕووی سیاسییەوە پاڵپشتییەكی گەورە بێت بۆ ھەرێم.

سێیەم، فەڕەنسا كاریگەریی خۆی ھەیە لەسەر دەوڵەتانی ناوچەكە، بەتایبەت توركیا و ئێران. بۆیە فەڕەنسا دەتوانێت ڕۆڵێكی باش ببینێت لەوەی دەستێوه‌ردانی ئەم دەوڵەتانە لە كوردستان و عێراق كەم بكات یاخود جۆرێك لە گوشاری سیاسی دروست بكات بۆ ئەوەی توركیا ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان لە ھەرێمی كوردستان ڕابگرێت و ڕێز لە سەروەریی عێراق بگرێت. بە ھەمان شێوەیش، دەتوانێت تا ڕاددەیەك كاریگەریی خۆی لەسەر ئێرانیش ھەبێت؛ بەتایبەت بە لای فەڕەنساوە گرنگە، عێراق دەوڵەتێكی خاوەن سیادە بێت و ڕێز لە سەروەرییه‌كه‌ی بگیرێت.

چوارەم، فەڕەنسا دەتوانێت ڕۆڵێكی باش بگێڕێت لە خاوكردنەوەی ناكۆكییەكانی نێوان ھەولێر و بەغدا و لە ھاندانی بەرپرسانی عێراق و ھەرێم بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان لە ڕێگەی دەستوورەوە. وەك بینیمان لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، فەڕەنسا ڕۆڵێكی گرنگی ھەبووە لە كەمكردنەوەی گوشارەكانی سەر ھەرێم و ھاندانی بەغدا بۆ ئەوەی ئابڵووقەی ئابووری لەسەر ھەرێم لا ببات. لە ڕوانگەی فەڕەنساوە، بوونی ھەرێمێكی كوردیی بەھێز لە چوارچێوەی عێراقدا، خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی دەكات و كاریگەریی فەڕەنسا لەسەر ھاوكێشە سیاسییەكانی عێراقیش زیاتر دەكات. بۆیە فەڕەنسا ھەوڵ دەدات ھەرێم وەك كیانێكی فیدراڵیی بەھێز لە عێراقدا بوونی ھەبێت؛ ئەمە بەدەر لەوەی فەڕەنسا بەگشتی ھاوسۆزە لەگەڵ پرسی كورد و نەك ھەر لە باشوور، بەڵكوو لە بەشەكانی تریشدا، بەتایبەت لە ڕوژاوا و لە توركیایش پاڵپشتیی مافەكانی كورد دەكات.

پێنجەم، خاڵێكی دیكە كە جێگەی مشتومڕە ئەوەیە، ئێستا مەترسییەك ھەیە كە ھاوشێوەی ئەفغانستان، ئەمریكا ھێزەكانی خۆی لە عێراقش بكشێنێتەوە؛ بەتایبەت لە گەڕی چوارەمی دیالۆگی ستراتیژیی نێوان ئەمریكا و عێراقدا، ئاماژە بەوە كراوە كە ئەمریكا دەبێت لە دێسەمبه‌ری 2021 تەواوی ھێزە شەڕكەرەكانی لە عێراق بكشێنێتەوە. بۆیە پرسیار ئەوەیە: ئایا لە دوای كشانەوەی ئەمریكا، چی بەسەر عێراق دێت؟ ئایا فەڕەنسا دەتوانێت ببێتە ئەلتەرناتیڤی ئەمریكا و جێگە و بۆشایییەكە پڕ بكاتەوە؟ لێرەدا دەتوانین  ئاماژە بەم خاڵانە بكەین:

یەكەم، ڕاستە ئەمریكا ھێزە شەڕكەرەكانی لە عێراق دەكشێنێتەوە، بەڵام ھێزە ڕاوێژكارەكانی دەمێننه‌وه‌. كەواتە ھێزەكانی ئەمریكا لەژێر ناوی ڕاوێژكاریدا لە عێراقدا بوونیان دەبێت. دووەم، ئەگەر بڕیار بێت ھەموو ھێزەكانی ئەمریكا لە عێراق بكشێنەوە، بێ گومان ھێزەكانی دیكەیش دەكشێنەوە و فەڕەنسا ناتوانێت لە ڕووی سەربازییەوە لە عێراقدا بمێنێته‌وه‌. تەنانەت لە دیالۆگی ستراتیژیدا باسی ئەوە دەكات كە دەبێت ھەموو ھێزە شەڕەكەرە بیانییەكان دەربچن، نەك تەنیا ھێزەكانی ئەمریكا. سێیەم، دەرچوونی ھێزە شەڕكەرەكان مانای وا نییە كە ئەمریكا و دەوڵەتانی ئەوروپا بەتەواوەتی دەستبەرداری عێراق دەبن، بەڵكوو لە ڕووی مه‌شق و ڕاھێنان بە ھێزە سەربازییەكان، ھەروەھا لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە، بەردەوام دەبن لە پاڵپشتیكردنی عێراق و ھەرێم. چوارەم، ھێزەكانی فەڕەنسا یان ئەمریكا ناتوانن لە ھەرێمی كوردستاندا بمێننه‌وه‌ ئەگەر لە بەشەكەی دیكەی عێراق دەربچن، لە دوو حاڵەتدا نەبێت: ڕێككەوتنێك لە نێوان عێراق و ئەو دەوڵەتانە بكرێت یاخود عێراق دابەش ببێت و فەڕەنسا و ئەمریكا پشت لە عێراق بكەن؛ بێ گومان لە ئێستادا ئەمەیش ئەگەرێكی دوورە.