لێكتێگەیشتنی ئەمریكا و كۆریای باكوور؛ كۆنترۆڵی سێگۆشەكانی شەڕەنگێزی

پێنووس

پێشەكی:

لە 18ی نیسانی ئەمساڵدا، ترامپ لە توویتێكدا نووسیی: مایک پۆمپیۆ لەگەڵ کیم جۆنگ ئوون، سەرۆکی کۆریای باکوور کۆ بووەوە. کۆبوونەوەکە زۆر بەباشی بەڕێوە چوو و پەیوەندیی باشیشمان دامەزراندووە. ئێستا وردەکاریی ئەنجامدانی لووتکە ئامادە کراوە. داماڵینی چەکی ئەتۆمی بابەتێکی مەزن دەبێت بۆ جیهان و، هەروەها بۆ کۆریای باکووریش. پاشان لە 21ی نیسان، ترامپ توویتێكی دیکەی بڵاو کردەوە و تێیدا نووسیی: کۆریای باکوور ڕازی بووە بە هەڵپەساردنی هەموو تاقیکردنەوە ئەتۆمییەکانی و داخستنی پێگەی تاقیکردنەوەکان. بەرەوپێشچوونێکی گەورەیە؛ چاومان لە لووتکەکەیە. هەر ئەوە بوو كە لە ڕۆژی 12ی حوزەیرانی ساڵی 2018دا كۆبوونەوەی لووتكە لە نێوان دۆناڵد ترامپ، سەرۆكی ئەمریكا و، كیم جۆنگ ئوون، سەرۆكی كۆریای باكوور، لە وڵاتای سەنگاپوور بەڕێوە چوو.

بە شێوەیەكی گشتی ئەم دوو دەوڵەتە لەسەر ئەم دوو پرسە سەرەكییە ڕێك كەوتوون:

• كۆریای باكوور كۆتایی بە پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی بهێنێت و هەموو چالاكییە ناوكییەكانی لەنێو بەرێت و ڕێگە بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بدات پەسندی ئەو باباتە بكات یاخود پشتڕاستی بكاتەوە.
•  لە بەرامبەریشدا ئەمریكا هەموو گەمارۆ و ئابڵووقە و سزاكانی سەر ئەو وڵاتە لا بەرێت و، هەروەها ڕێگە بدات كە وەبەرهێنەرانی بیانی بچنە ئەو وڵاتە و بەم پێیەیش كۆریای باكوور لە ڕووی ئابوورییەوە بەرەو پەرەپێدان و بووژانەوە بچێت.

بۆیە دەتوانین بڵێین كە گرنگترین پرسی کۆبوونەوەکە داماڵینی چەکی ناوكیی کۆریای باکوور بووە؛ هەر بۆیە ترامپ جەختی کردەوە كە "لەگەڵ سەرۆک کیم جۆنگ ئوون واژوومان لەسەر داماڵینی چەکی ناوكی لە نیمچەدوورگەی کۆریا کردووە. سەرۆک کیم جۆنگ ئوون ئامادەییی نیشان داوە بۆ  لەنێوبردنی سەرجەم ناوەندەکانی تاقیکردنەوەی چەکی ئەتۆمی و مووشەکی بالیستیكی".

كورتەمێژوو

نیمچەدوورگەی كۆریا تاوەكوو كۆتایییەكانی سەدەی نۆزدەیەم و سەرەتای سەدەی بیستەم لە لایەن ئیمپراتۆرییەتی كۆریا بەڕێوە دەچوو؛ بەڵام لە ساڵی 1905 لە لایەن ژاپۆنەوە داگیر كرا  و پاشان وەكوو بەشێك لە ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن ڕاگەیەندرا. پاش شكست و خۆبەدەستەوەدانی ژاپۆن بە ئەمریكا لە كۆتاییی جەنگی جیهانیی دووەم، باكووری ئەو وڵاتە (هێڵی 38) لە لایەن یەكێتیی سۆڤیەت و كۆمۆنیستەكان بەڕێوە دەچوو و، باشووری ئەو وڵاتە لە لایەن ئەمریكا و لایەنگرانی ڕاسترەوەی ڕۆژاواوە. بەڵام ناكۆكی و ململانێی نێوان ئەم دوو حكوومەتە، بووە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی نیمچەدوورگەی كۆریا لە ساڵی 1950 و كوژرانی زیاتر لە دوو ملیۆن كەس؛ لە كۆتاییشدا لە ساڵی 1953 بە ئاگربەستێك، كە بووە هۆی دابەشبوونی ئەو نیمچەدوورگەیە بۆ سەر دوو دەوڵەتی كۆریای دیموكراتیكی گەلیی كۆریا و كۆریای باشوور، كۆتایی هات. ئێستا نزیكەی 70 ساڵە كە دوو سیستەمی جیاواز لە باكوور و باشووری ئەو وڵاتە پەیڕەو دەكرێت. تەنانەت ساڵنامەی كۆریای باشوور لە ساڵی 1912وە دەست پێ دەكات كە ساڵی لەدایكبوونی "كیم ئیل سونگ"، ڕێبەری كۆریای باكوور و باپیرەی ڕێبەری ئێستایە كە لە ساڵی 1994 كۆچی دوایی كرد و، كوڕەكەی، "كیم جۆنگ ئیل" لەو ساڵەوە تاوەكوو مردنی لە ساڵی 2011 سەرۆكی كۆریای باكوور بوو. هەرچەندە دوو جار دوو ڕێبەری ئەمریكا "جیمی كارتەر" (1994) و "بیل كلینتۆن" (2009)- بەڵام نەك وەكوو سەرۆككۆمار- سەردانی ئەو وڵاتەیان كردووە.

لە پاش ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2001، دانیشتنە شەشقۆڵییەكانی نێوان ئەمریكا و كۆریای باكوور و كۆریای باشوور و چین و ڕووسیا و ژاپۆن لە ساڵی 2003 لە پەكین بە مەبەستی چارەسەركردنی پرسی ئەتۆمیی كۆریای باكوور و داماڵینی چەك و هەڕەشە مووشەكییەكان لە نیمچەدوورگەی كۆریا، دەستی پێ كرد. پاشان لە ساڵی 2004 خولی دووەمی، درێژەی پێ درا؛ بەڵام بە هۆی ناكۆكی و باگرژیی نێوان كۆریای باكوور و ئەمریكا، ڕژێمی پیۆنگ یانگ ئەو دانوستاندنانەی لە ساڵی 2006 بەجێ هێشت و پاشان لە ساڵی 2008 گەڕایەوە ئەو كۆبوونەوانە. بەڵام هەموو ئەو كۆبوونەوە و دانوستاندنانە، بەبێ ئەنجام كۆتایی هات. لە ڕاستیدا جیاوازیی گەوهەری لە نێوان ترامپ لەگەڵ سیاسەتی ئۆباما ئەوەیە كە، "ترامپ" نایەوێت وەكوو ئۆباما كۆنترۆڵی كۆریای باكوور بسپێرێتە كۆریای باشوور، بەڵكوو خۆی وەكوو ئەمریكا لە ڕێگەی گوشار بۆ سەر چین و خودی كۆریای باكوور ئەوەی كردووە.

دەقی لێكتێگەیشتنەكەی دۆناڵد ترامپ و كیم جونگ ئوون

ترامپ و ئوون بە پێداگری لەسەر ئەو خاڵەی كە دەستپێكردنی پەیوەندییەكی نوێ لە نێوان ئەمریكا و كۆریای باكوور پەیوەندیی بە ئاشتی و خۆشگوزەرانیی نیمچەدوورگەی كۆریا و جیهانه‌وه‌ هەیە، هەروەها بە تێگەیشتن لەوەی كە دروستبوونی متمانەی دوولایەنە لە نێوانیاندا دەتوانێت پرۆسەی داماڵینی چەكی ناوكی بەرفراوان بكات، ڕای دەگەیەنن:

ئا- ئەمریكا و كۆماری دیموكراتیكی گەلی كۆریا پابەند دەبن بە بنیاتنانی پەیوەندییەكی نوێ لە نێوان ئەمریكا و كۆماری دیموكراتیكی گەلی كۆریا، بەپێی ویست و حەزی خەڵكی هەر دوو نەتەوەكە بە مەبەستی ئاشتی و سەركەوتن.

ب- ئەمریكا و كۆماری دیموكراتیكی گەلی كۆریا هەوڵ و كۆششە هاوبەشەكانیان بە مەبەستی بنیاتنانی سیستەمێكی ئاشتیی جێگیر و بەردەوام لە نیمچەدوورگەی كۆریا، دەست پێ دەكەن.

پ- كۆماری دیموكراتیكی گەلی كۆریا بە پێداگری لەسەر ڕاگەیەندراوی 27ی ئەپریلی ساڵی 2018، پابەند بە هەوڵەكانی لەمەڕ داماڵینی چەكی ئەتۆمی لە نیمچەدوورگەی كۆریا دەبێت.

ت- ئەمریكا و كۆریای دیموكراتیكی گەلی كۆریا پابەند دەبن بە پرسە بەجێماوەكانی نێوانیان دەرباره‌ی دیلەكانی جەنگ و بزربووەكان لە جەنگدا؛ لەوانەیش گەڕاندنەوەی ئەو گرووپەی كە تاوەكوو ئێستا ناسراونەتەوە، چارەسەر بكەن.

كاردانەوەی پسپۆڕان و ڕاگەیاندنەكانی ناوچەكە

''ڕودی سیر" (Rudi Sirr)، ئابووریناس و ڕاوێژكاری ئابووریی سەرۆكی كۆریای باكوور پێی وایە كە، دەرفەتی ڕێككەوتنەكە دەتوانێت وا بكات كە ڕێبەری كۆریای باكوور لەو دەرفەتە بە مەبەستی چاكسازی و بووژانەوەی ئابووریی كۆریای باكوور كەڵك وەربگرێت، كە تەنانەت كاریگەریی كۆمەڵایەتییشی دەبێت.

"ئانتۆنی ڕوگیرۆ" (Anthony Ruggiero)، كارناسی باڵای "دامەزراوەی بەرگری لە دیموكراسی" لە ئەمریكا بە هەواڵنێریی "ڕویتەرز"ی ڕاگەیاند كە: "جارێ ئەوە ڕوون نییە كە دانوستاندنی زیاتر بگاتە ئامانجی كۆتاییی خۆی كە بریتییە لە داماڵینی چەكی ئەتۆمی. بۆیە وا دەردەكەوێت كە ئەم دیدارە، دەسپێكردنەوەی دانوستانەكانەی پێشووترە كه‌ لە خاڵی كۆتایییەكەی لە (10) ساڵ لەمەوبەر ڕاوەستابوو؛ بۆیە ئەمە به‌ هەنگاوێكی گرنگ بۆ پێشەوە هەژمار ناكرێت." هەروەها "لی نان"(Li Nan) ، توێژەی باڵا لە دامەزراوەی سیاسەتە گشتییەكان  "پان گول" (Pangoal) لە پەكین پێی وایە، كە ئەم دیدار و دانوستانانە زیاتر گرنگیی سیمبۆلیكیان هەیە؛ چونكە لەم دیدارەدا وردەكارییەكانی چۆنێتیی داماڵینی چەكی ئەتۆمی لە نیمچەدوورگەی كۆریا و بەڵین و گەرەنتییەكانی ئەمریكا بۆ كۆریا نەخراونەتە ڕوو؛ بۆیە زۆر زووە جارێ كە ئەم دیدارە بە خاڵێكی وەرچەرخان لە پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و كۆریای باكوور هەژمار بكەین.

"لورنس براهام"  (Laurence Brahm)سەروتارنووسی ڕۆژنامەی "چاینا دەیلی" بڕوای وایە، كە سڕینەوە و هەڵگرتنی سزا و ئابڵووقەكانی ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكان لەسەر كۆریای باكوور بەپێی لێكتێگەشتنی سەنگاپوور، لە خۆیدا شۆڕش یاخود ڕیفۆرمێكی ئابوورییە لە نیمچەدوورگەی كۆریا. چونكە بە بڕاوی ناوبراو بە هۆی سروشتی كۆریای باكوور، ئەو ناوچەیە دەتوانێت ببێتە هۆی بووژانەوەی ئەم نیمچەدوورگەیە و وڵاتانی ناوچەكە؛ هەروەكوو گەشەسەندن و بووژانەوەی چین لە هه‌شتاكانی سەدەی ڕابردوو و، ڤێتنام و لائۆس لە نه‌وه‌ده‌كانی سەدەی ڕابردوودا.

هەواڵنێریی "یۆنهاپ" لە كۆریای باشوور ڕای گەیاند كە ئەم ڕێككەوتنەی بە بەرجەستەترین دانوستاندنی سەدە ناوزەد كرد و، ئاماژه‌ی به‌وه‌ كرد كە دەتوانێت ببێتە هۆی سەرەتای گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە نیمچەدوورگەی كۆریا. هەروەها ئەم هەواڵنێرە لە زمانی سەرۆككۆماری كۆریای باشوور ڕای گەیاند كە: بێ گومان داماڵینی تەواوەتیی چەكی ئەتۆمی لە نیمچەدوورگەی كۆریا، دەبێتە هۆی هاتنەئارای ئاشتییەكی جێگیر و بەردەوام لە ناوچەكەدا، تاوەكوو ئەو ناوچەیە لە جیهان بتوانێت سەردەمێكی نوێ  لە مێژووی جیۆسیاسیی خۆی ئەزموون بكات.

هەروەها هەواڵنێریی "تاس"ی ڕووسیا لە زمانی جێگری وەزیری دەرەوەی ڕووسیا، "لاڤرۆڤ"، ڕای گەیاند كە كرملین هەڵسەنگاندنیكی ئەرێنیی بۆ ئەم دیدارە هەیە، بەڵام ئەم ڕێككەوتنە كە لەوانەیە زۆر ئاسان و ساكار بێتە بەرچاو، كاتیك كە دەگەینە سەر وردەكارییەكان، ئەوە زۆر ئەستەمتر لەو شتەیە كە پێشتر بیرمان لێ دەكردەوە.

شرۆڤە و كۆبەند:

نیمچەدوورگەی كۆریا بەشێكە لە ستراتیژیی درێژخایەنی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئەم ستراتیژییەیش دوو ئامانجی سەرەكی لەخۆ دەگرێت: 1- كۆنترۆڵكردنی چین لە ئاسیا و، هەروەها سوودوەرگرتن لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەو وڵاتە بۆ كۆنترۆڵكردنی كۆریای باكوور و چارەسەركردنی قەیرانی تایوان و، هەروەها دوورخستنەوەی چین لە ڕووسیا 2- كۆنترۆڵ و ڕووبەڕووبوونەوە  لەگەڵ هەڕەشەكانی كۆریای باكوور و، هەروەها ڕێككەوتن لەگەڵ كۆریای باكوور.

لێكتێگەیشتنی ئەمریكا و كۆریای باكوور، كە تاوەكوو ئێستا نزیكەی 65 ساڵ و سێ جیلی ڕێبەرایەتی لە كۆریای باكوور و (11) سەرۆككۆماری ئەمریكا نەیانتوانیوە چارەسەری بكەن، زیاتر ئەم دیدار و لێكتێگەیشتنەی دۆناڵد ترامپ و كیم جۆنگ ئوون بە جیاوازیی 38 ساڵ تەمەن و، هەروەها جیاوازی لە سیستەمی سیاسی، ئابووری و ...، هەستیار و چارەنووسساز دەكات. ئەگەر ئەم دیدارە ببێتە هۆی سڕینەوەی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و كۆریای باكوور و، هەروەها داماڵینی چەك لە نیمچەدوورگەی كۆریا، ئەوە دەتوانێت كاریگەریی قووڵی لەسەر ناوچەی باكووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا هەبێت و گۆڕانكاریی جیۆسیاسی لە ناوچەكە و جیهان دادەنێت و، هەروەها بە دیداری ساڵی 1972ی "ڕیچارد نیكسۆن"، سەرۆككۆماری ئەمریكا لە چبن دەشوبهێندرێت.

لە ڕاستیدا ئەگەر ئەم دیدارە سەركەوتوو بێت، ئەوە هەم بۆ ترامپ و هەم بۆ ئوون بە سەركەوتن و دەسكەوتێكی مێژوویی دادندرێت. لە لایەك "ترامپ" لە پاش دەرچوونی لە ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 و، هەروەها بارگرژی لە پەیوەندییەكانی لە ڕووی ئابوورییەوە لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و، هەروەها لە لووتكەی وڵاتانی G7 لە كەنه‌دا پێویستی بەم سەركەوتنە هەبوو و، لە لایەكی تریشەوە ئوون وەكوو ڕێبەری كۆریای باكوور كە نزیكەی 70 ساڵە وەكوو هێزێكی ئەتۆمی بە دوای دانپێدانانه‌ لە لایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، دەتوانێت لە كۆریای باكوور وەكوو سەركەوتنێكی مێژووی هەژمار بكرێت.

بۆیە دەتوانین بڵێین:

یەكەم: لە دوای 11ی سێپتەمبەر و ڕاگەیاندنی جەنگی دژەتیرۆر و سێگۆشەی شەڕەنگێزی (عێراق و ئێران و كۆریای باكوور) لە لایەن "جۆرج بۆش"، ئەمریكا هەوڵی داوە ئەو سێ وڵاتە كۆنترۆڵ بكات: ڕژێمی عێراقی ڕووخاند و سەرەتا سزای توندی سەپاندە سەر ئێران و پاشان ڕێككەوتنی ئەتۆمیی لەگەڵ واژوو كرد و پاشان ئەمریكا لەم ڕێككەوتنە هاتە دەرەوە؛ گوشار و سزای بێوێنەی لەسەر كۆریای باكوور دانا و پاشان ئێستا بەره‌و داماڵینی چەكی ئەتۆمی دەڕوات.

دووەم: هەمان سیناریۆ لە لایەن ترامپه‌وه‌ بۆ ئێران دانراوە. بەو واتایە كە بە بەرزكردنەوەی گوشار و سزا، یان ئێران بۆ هه‌میشه‌ بە مەرجەكانی ئەمریكا ڕازی دەبێت، باخود سیستەمەكەی لەژێر گوشاری ناوخۆیی و ئەگەری هێرشی سەربازیی دەرەكیدا دەڕووخێت.

سێیەم: چین ڕۆڵی سەرەكیی لەم دیدارەدا هەبووە؛ بەو پێیەی كە لە لایەك ناخوازێت جەنگ لەو ناوچەیە ڕوو بدات و، لە لایەكی تریشەوە لە جەنگێكی ئابووری لەگەڵ ئەمریكاوە تێوە بگلێت. بۆیە ڕێككەوتنی ئەمریكا و چین و، هەروەها گوشارەكانی ئەمریكا بۆ چین، هۆكاری سەرەكیی ڕازیبوونی كۆریای باكوورە.

چوارەم: ڕووسیا نە لە ڕووری ئابووری و نە لە ڕووری سیاسییەوە ناتوانێت كۆریای باكوور بپارێزێت. هەروەها ڕووسیا نایەوێت كێشە هەڵپەسێردراوەكانی لەگەڵ ڕۆژاوا و ئەمریكا و گوشارە ئابووری و سزا دارایییەكانی زیاتر ببێتەوە. بۆیە ڕووسیا سەرەڕای نیگەرانییەكانی، بەم ڕێككەوتنە ڕازییە.

پێنجەم: كۆماری ئیسلامی زۆر لەم ڕێككەوتنە نیگەرانە و بە شكستی خۆی دەزانێت؛ چونكە لە لایەك مۆدێلی كۆریای باكووری لە ڕووی پاراستنی سیستەم و ئاسایشی خۆی لە هەمبەر هێرشی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ڕووی هەبوونی توانای دروستكردنی چەكی ئەتۆمی و مووشەكی پەیڕەو دەكرد و، لە لایەكی تریشەوە یەكێك لە وڵاتە هاوپەیمانەكانی كە تەنانەت تەكنەلۆژیی ئەتۆمی و مووشەكیی خۆی لەو وڵاتە بەدەست هێناوە لەدەست دەدات. هەروەها پاش سەركەوتنی ترامپ لەو كەیسەدا، ئەوە ئەمریكا بە متمانە و پرستیژی زیاترەوە گوشارەكانی بۆ سەر ئێران چڕ دەكاتەوە  و لەوانەیە ترامپ ئەم جارە پاڵپشتیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییش بۆ دووبارەكردنەوەی ئەم سیناریۆیە لە هەمبەر ئێران، بەدەست بێنێت. بۆیە ئێران بەردەوام هۆشداری دەداتە كۆریای باكوور كە متمانە  بە ئەمریكا نەكات.

شەشەم: ئەگەر ئەم لێكتێگەیشتنە ببێتە هۆی ڕێككەوتن و پاشان داماڵینی چەكی ئەتۆمی لە نیمچەدوورگەی كۆریا و، هەروەها هێنانه‌ئارای ئاشتی و ئاسایشی جێگر لەو ناوچەیە، ئەوە گۆڕانی گەورەی جیۆسیاسی لەو ناوچەیە و، هەروەها ناوچەكانی دیكەیش دادەنێت. لە لایەكی تریشەوە ئەوە دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئەو مۆدێلە لە سیاسەت و گوشاری هاوكاتی ئەمریكا، ببێتە هۆی هاتنەئارای مۆدێلی نوێ لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی جیهانی بە ڕیبەرایەتیی ئەمریكا و، بەم پێیەیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە دژی ئێران و هاوپەیمانەكانی. ئەمەیش گۆڕانی گەورەی جیۆسیاسی دروست دەكات. لە لایەكی ترەوە، داواكاریی ترامپ بۆ گەڕانەوەی ڕووسیا بۆ G7  و، هەروەها ڕێككەوتن لەسەر پرسە جێناكۆكه‌‌كانیان، دەتوانێت هەموو هاوكێشە جیۆسیاسییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگۆڕێت. بۆیە پێویستە چاوەڕوان بین بزانین پێدانی گەرەنتیی ئاسایشی و ئابووری بە كۆریای باكوور، دەتوانێت ببێتە هۆی كۆتاییهێنان بە پرسی ئەتۆمی و مووشەكیی ئەو وڵاتە؟