(هەوڵێک بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان-عێراق لە سەردەمی نادڵنیاییی ئاسایشیدا)

پێنووس

پێشەکی

ئەمڕۆ (٢٣-١٢-٢٠٢٢) جۆرجیا مێڵۆنی سەرۆکوەزیرانی ئیتالیا گەیشتە هەولێر. پرسی ئاسایش، سەقامگیری، شەڕ بە دژی داعش، دۆخى ئاواره‌ و په‌نابه‌ران و پێكهاته‌كان به‌تايبه‌تى مه‌سيحى و ئێزدييه‌كان، دۆخى ناوچه‌كه‌ به‌گشتى، پرسی پەیوەندییەکانی نێوان ئیتالیا و هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەرپرسە باڵاکانی هەرێمی کوردستان تاوتوێ دەکات، هەروەها هێزە سوپایییەکانی وڵاتەکەی (ئیتاڵیا ٩٠٠ سەربازی لە هەرێمی کوردستان و عێراق هەیە، کە زۆربەیان لە هەولێرن) لە هەرێمی کوردستان، کە ئەندامی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتین، بەسەر دەکاتەوە. یەکێک لە وێستگە گرینگەکان لە هەرێمی کوردستان بۆ سەرۆکوەزیرانی ئیتالیا, چاوپێکەوتنی لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بوو. جارێکی تر هەولێر پایتەختی هەرێمی کوردستان و پایتەختی دووەمی عێراق، پێشوازی لە بەرپرسە باڵاکانی وڵاتانی ئەوروپی دەکات. هەر ماوەیەک بەر لە ئێستا، کاتالین نۆڤاک سەرۆککۆماری هەنگاریا لە هەرێمی کوردستان بوو.

لەو چەند مانگەی دواییدا، بەتایبەت دوای دروستبوونی حکوومەتی نوێی عێراق، سەرۆکی هەرێم وەک بەرزترین پێگەی دیپلۆماسی و کاراکتەرێکی چالاکی سیاسی، توانیویەتی پێگەی سیاسیی خۆی لە پێناو بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان بەکار بهێنێت، بەتایبەتیش سەقامگیریی سیاسی و ئابووری. ڕاستییەکی حاشاهەڵنەگر ئەوەی کە، هەرێمی کوردستان پێویستیی زۆری بە دامەزراوەیەکی فەرمی هەیە کە لە ئاستێکی باڵادا نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان بکات و بتوانێت دەنگ و ڕەنگی هەموو لایەنە سیاسییەکان بێت. سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان تا ئێستا توانیویەتی ئەم ڕۆڵە بگێڕێت، سەرەڕای سنوورداریی دەسەڵاتەکانی. بۆ نموونە، ئەم ڕۆڵەی کە بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، لە ماوەی ڕابردوودا لە چەند وێستگەیەکدا بینیویەتی، دەتوانێت ئاماژەیەک بێت بەرەو ئەم ئاراستەیە.

یەکەم؛  بەکارهێنانی پەیوەندیی دیپلۆماسی بۆ قایمکردنی پێگەی هەرێم لە بەغدا

ڕێککەوتنی هەرێمی کوردستان لەگەڵ لایەنە شیعییەکان و به‌تایبه‌ت چوارچێوەی هەماهه‌نگی و، سوننەکانیش هەنگاوێکی زۆر گرنگ بوو بۆ دەربازکردنی هەرێمی کوردستان لە بگرە و بەردەی ململانێی ناوخۆی شیعەکان و گوشارەکانی ئێران؛ بە جۆرێک هەر زوو لە دوای ڕێکكەوتنی لایەنە سیاسییەکان لەسەر فۆرمی حکوومەتی عێراق، نێچیرڤان بارزانی سەردانی جەمسەرە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی کرد لە بەغدا، چونکە لە عێراقدا هێزی سەرەکی لە دەرەوەی دامەزراوەکانی حکوومەتە نەک ناو حکوومەت. ئەم سەردانە زۆر گرنگ بوو بۆ دوبارە دروستکردنەوەی متمانە لە نێوان دەسەڵاتدارانی بەغدا و حکوومەتی هەرێم. ئەوەی تا ئێستا پێشبینی دەکرێت حکوومەتەکەی سوودانی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان و هەرێم و بەغدا، نییەتی باشی پیشان داوە. پرسی ماددەی ١٤٠ و پشکی هەرێم لە بوودجەی عێراقدا، بوودجەی تەرخانکراو بۆ هێزەکانی پێشمەرگە، ڕێکكەوتن لەسەر پرسی وزە، تەوەری سەرەکیی گفتوگۆی سەرۆکی هەرێم بوون لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عێراق. ئەوەی لەم سەردانەدا جێگه‌ی تێبینی و زیرەکیی سەرۆکی هەرێم بوو، سەردانی بوو بۆ لای سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەریی باڵای عێراق (فایه‌ق زێدان) کە ڕۆڵێکی باڵای هەبوو لە ململانێ سیاسییەکانی ئەم دوایییە، هەروەها دەرکردنی بڕیاری دادگه‌ی فیدراڵییش دژی کەرتی وزەی هەرێمی کوردستان. دەسەڵاتی دادوەری ساڵێک دەبێت ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت، بەتایبەت لە چەند بڕیارێک دژی هەرێمی کوردستان. سەردانی دووەمی سەرۆکی هەرێم کە زۆر دووربینانە و ژیرانە بوو، سەردانیکردنی سەدرییەکان بوو وەک لایەنێکی سیاسیی کاریگەر لە پڕۆسەی سیاسیدا کە ئەگەری هەیە لە هەر کاتێکدا کێشە بۆ حکوومەتەکەی سوودانی دروست بکەن. ئەوەی لە هەمووی گرنگترە، نێچیروان بارزانی مامەڵەیەکی دۆستانەی باشی لەگەڵ گشت لایەنە سیاسییە عێراقییەکاندا هەیە؛ ئەمە تا ئێستا کاریگەریی باشی هەبووه‌ لەسەر پەیوەندیی هەرێم و بەغدا، کە ئەگەر ڕوداوێکی لەناکاو دروست نەبێت هیوای زۆرتریشی لە ئاییندەدا بەدواوەیە. هەڵبەتە ئەوەی له‌ زۆر لە میدیاکانیشدا لە سەردانەکەی سەرۆکی هەرێم تیشکی نەخرایە سەر، گەیاندنی پەیامێکی دۆستانە بوو به‌ ئێران کە هەرێمی کوردستان دەتوانێت مایەی سەقامگیری بێت بۆ حکوومەتەکی سوودانی؛ بەتایبەت کە ماوەیەکە ئێران هەڕەشە لە هەرێمی کوردستان دەکات بە هۆکاری بوونی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە هەرێمی کوردستاندا.

نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان و جۆرجیا مێڵۆنی سەرۆکوەزیرانی ئیتالیا (هەولێر ٢٣-١٢-٢٠٢٢)

دووەم: دیپلۆماسی لە ئاست ئەکتەرە دەوڵەتییەکان

جگە لە وڵاتانی دراوسێی عێراق، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەم چەند ساڵەی دواییدا پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ بەشێکی زۆری وڵاتانی ڕۆژاوایی، بەتایبەت ئەمریکا، فەڕەنسا، بریتانیا، ئیتالیا، ئەڵمانیا، هەنگاریا و چەندان وڵاتی تر بنیات ناوە، کە لە ئاستی باڵادا سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە. ئەوەی کە سەرنج بداتە سەردانی بەشێکی زۆری ئەم سەرکردانە، هەندێک جار لە دەرەوەی پرۆتۆکۆڵە دیپلۆماسییەکانیش بووە؛ جگە لەوەیش سەردانەکانیان گەرموگوڕی و دۆستایەتیی زۆری پێوە دیارە، کە بەئاسانی هەست دەکرێت کە ئەم وڵاتانە خۆشحاڵن بە مامەڵەکردن لەگەڵ هەرێمی کوردستان و، کارەکانیان لە هەرێم ئاسانتر بەڕێوە دەچێت تاوەکوو لەگەڵ بەغدا.

شایەنی باسە سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەم چەند ساڵەی دواییدا لە چەندان وێستگە ڕۆڵێکی سەرەکیی هەبووە لە دروستکردنی ئەو پەیوەندییانە لەگەڵ دونیای دەرەوەدا. ئەمە وای لە دیپلۆماتێکی ئەوروپی کردووە کە لەگەڵ ماڵپەڕی "ئەلمۆنیتەر" قسەی کردووە، بڵێت: "نێچیرڤان لەمێژە وەک پردێکی پەیوەندی وایە لە نێوان لایەنە سیاسییە ڕکابەرەکان و، هەمیشە هاوبەشێکی ئاسان و کارامەیە بۆ حکوومەت و بازرگانەکانی ڕۆژاوا. هەمووان نێچیرڤانیان خۆش دەوێت. ڕەجەب تەییب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیاش لە هەرە هەوادارەکانییەتی." پێگەی دیپلۆماسیی هەرێم لە چەند ساڵی ڕابردوودا سەرمایەیه‌کی سیاسیی بەسوود بووە بۆ هەرێمی کوردستان لە کاتی قەیرانەکاندا؛ پێشوازیی سەرۆک ماکڕۆن لە دوای ١٦ی ئۆکتۆبەر نموونەیەکی بەرچاوی کردنەوەی ئەو دەرگه‌ داخراوانەی سەر هەرێم بوو. ئەمە جگە لەوەی کە هەرێمی کوردستان لە زۆر ڕووەوە سیاسەتی هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوبەشی هەیە لەگەڵ ئەوروپییەکان. هەرێمی کوردستان لە پرسی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و جه‌نگی دژی داعش هاوبەشێکی سەرەکیی ئەوروپا و ئەمریکایە لە ناوچەکەدا. تا ئێستایش ئەو هاوبەشییە هەر بەردەوامە؛ ئەمە بێجگە لە پرسی کۆچبەران و دابینکردنی وزە بۆ بازاڕەکانی جیهان و ئەو فرەڕەنگییەی کە لە نێوان پێکهاتەکان هەیە لە هەرێمی کوردستاندا، بەها و بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووریی هاوبەشن لە نێوان ئەوروپا و هەرێمی کوردستاندا.

سێیەم: بەکارهێنانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێمی کوردستان لە عێراق

سەرۆکی هەرێم بەبەردەوامی لەگەڵ ئەمریکییەکان لە پەیوەندیی دیپلۆماسیدا بووە، بەتایبەت سەبارەت بە کێشە و ململانێکانی پێکهێنانی حکوومەتی نوێی عێراق. هەر لەو ماوەیەدا لە پەیوەندیی بەردەوامدا بووە لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق بۆ چارەسەکردنی کێشەکان. جا کێشەکان چ پەیوەندیی بە کێشەی هەولێر و بەغداوە هەبێت یان کێشەی نێوان لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، سەرۆکی هەرێم ڕۆڵی باڵای هەبووە لە نزیککردنەوەی لایەنە سیاسییەکان؛ هەرچەندە ئەنجامەکەی لەوانەیە بە دڵی سەرۆکی هەرێمیش نەبووبێت. لایەنێکی تری ئەکتیڤی دیپلۆماسیی سەرۆکی هەرێم، پەیوەندیی پتەو بووە لەگەڵ ڕێکخەری سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق "جێنین پلاسخارت" کە هەمیشە وەک هاوبەشێکی سەرەکی، پشتگیریی کردووە و کاری لەگەڵدا کردووە لە پێناو بەدیهێنانی سەقامگیری لە عێراق و هەرێمی کوردستان.

چوارەم: دیپلۆماسییەتی فرەڕەهەند بۆ پاراستنی پەیوەندیی هاوسەنگ لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا لە چوارچێوەی چەمکی دراوسێیەتیی باش و بنەمای دیپلۆماسیی گشتی (public diplomacy or people's diplomacy)دا

هەرێمی کوردستان بە حوکمی پێگەی جیۆپۆلیتیکی لە ناوچەکەدا، بەتایبەت دابەشبوونی کورد بەسەر تورکیا، عێراق، ئێران و سووریا هەمیشە لە پەیوەندییەکی ئاڵۆز و سەختدایە لەگەڵ وڵاتانی داروسێدا. بەتایبەت بەهۆی بوونی بەشێک لە هێزە ئۆپۆزیسیۆنە کوردییەکان لە هەرێمی کوردستان، وای کردووە کە ئەم وڵاتانە بەردەوام سنوورەکانی هەرێمی کوردستان ببەزێنن و هەندێک جاریش هه‌ڕه‌شه‌ له‌ هەرێمی کوردستان بکەن بەوەی کە نابێت ڕێگه‌ بەو هێزە کوردییانە بدات کە چالاکیی سیاسییان هەبێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا هەرێمی کوردستان تا ئاستێکی باش توانیویەتی ئەو هاوسەنگییە بپارێزێت؛ واتا بەبێ ئەوەی جارێکی تر شەڕی کورد و کورد بکات. لە هەمان کاتیشدا پەیوەندیی ئابووری و سیاسیی بەردەوام لەگەڵ ئێران و تورکیادا هەبووە. هەرێم هەمیشە فاکتەری سەقامگیری بووە لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا. ئەمە بێجگە لەوەی هەندێک جار پەیوەندیی بەشێک لەو وڵاتانە لەگەڵ یەکتری و ئەمریکییەکانیش ناکۆکە، بەڵام سیاسەتی دیپلۆماسیی هەرێم کە نێچیرڤان بارزانی لە ئێستادا سەرکردایەتیی دەکات، وای نەکردووە هەرێمی کوردستان ببێتە سەکۆیەک بۆ ئەم دژایەتییە، بەڵکوو هەندێک جار سەرۆکی هەرێم (بۆ نموونە پێشووتریش سەرۆک مەسعوود بارزانی وەکوو سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە تورکیا و پاشان هەوڵی لێکنزیککردنەوەی لایەنە سیاسییەکانی ڕۆژاوای کوردستان و هتد) ڕۆڵی نێوه‌ندگیر و ناوبژیوانیشی بینیوە لە چارەسەرکردنی کێشە هەرێمییەکاندا، بەتایبەت پرسی کورد لە ئاستی هەرێمایەتیدا.

پێنجەم: بەکارهێنانی فاکتەرە ناوخۆیییەکانی هێز لە هاوکێشە جیۆسیاسی و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکاندا

ئەگەر وەکوو هەرێمی کوردستان  لە ئاستی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ورد و واقعی بین، پێویستە ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین، پەیوەندی و بەرژەوەندیی هاوبەشی ئەکتەرە دەوڵەتییەکان وا دەکات کە ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان دەرفەتێکی سنوورداریان بۆ ڕۆڵبینین لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا پێ دەدرێت. لێرەوەیە کە ئەکتەرێکی نادەوڵەتی بۆ ئەوەی لە هاوکێشە جیۆسیاسییەکاندا نەخرێتە پەراوێزەوە یاخود نه‌كرێته‌ قوربانی، پێویستیی بەوە هەیە کە بە خوێندنەوەی وردی سیاسەتی نێودەوڵەتی و پاشان بەرژەوەندیی هەر ئەکتەرێکی کاریگەر لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و ئەو هەرێمەی کە تیایدا هەڵکەوتووه‌، بەرژەوەندیی ئەو ئەکتەرانە به‌ بەرژەوەندیی ئەکتەر یاخود کیانە نا-دەوڵەتییەکەوه گرێ بدات‌.

لەم چوارچێوەیەیشدا بۆ هەڵسەنگاندنی ئەدا و سیاسەتی هەرێمی کوردستان، پێویستە هەم سروشتی هێز لە پارادایمی زاڵی نێودەوڵەتی بناسین و هەمیش ڕەگەزەکانی هێزی هەرێمی کوردستان و ئەو فاکتەرانەی کە وا دەکات هەرێمی کوردستان وه‌کوو ئەکتەرێکی نادەوڵەتی بەرژەوەندییەکانی هاوتەریب یاخود گرێدراوی ئەکتەرە دەوڵەتییەکان بێت. ئەمەیش دەتوانین بە نهێنیی بەردەوامی و مانەوەی هەرێمی کوردستان پێناسە بکەین.

لێرەدا و بە لەبەرچاوگرتنی ئەم هاوکێشە و ڕەگەزانە، هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی نوێنەرایەتیکردنی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، هەوڵ دەدات فاکتەرە ناوخۆیییەکان وەکوو خاڵی هێز پێناسە بکات و پاشان بە ڕێگەی دیپلۆماسییەتێکی چالاک لە فۆرمی بەرژەوەندیی هاوبەشدا لەگەڵ ئەکتەرە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکان بیانخاتە ڕوو. لێرەوەیە ئەکتەرە دەوڵەتییەکان ناچار دەبن کە وەکوو بەشێک لە بەرژەوەندیی خۆیان مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا بکەن. هەر ئەمەیش وای کردووە کە هاتووچۆیەکی دیپلۆماسی بۆ هەولێر لەم ماوەیەدا بێتە ئاراوە. ئەگەر لە چوارچێوەی ڕوانگە و لۆژیکی ڕیالیستییەوە ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین، کە ئەکتەرە دەوڵەتییەکان هەموو هەوڵێکیان بۆ دەستەبەرکردنی هێز و پاشان پاراستنی ئاسایش و مانەوەیانە، ئەوە لە ڕێگەی دیپلۆماسییەوە هەرێمی کوردستان هەوڵی داوە بۆ هاوبەشیکردنی ئەو بەها باڵایانەی ئەکتەرە دەوڵەتییەکان لە ناوچەکە و عێراقدا ئەو ڕۆڵە بگێڕێت. هەر بۆیە هەرێمی کوردستان بەردەوام پێویستیی بە دیپلۆماسییەتێکی فرەڕەهەندی چالاک، گشتگیر و هاوسەنگ هەیە.

بۆ نموونە، سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەوڵی داوە کە لە چوارچێوەی دۆکترینی ئاسایشی بەکۆمەڵ، جەنگی دژەتیرۆر (داعش) بکاتە دەرفەتێک بۆ گرێدانی ئاسایش و مانەوەی هەرێمی کوردستان بە ئاسایشی ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکانه‌وه‌. سەرۆکی هەرێمی کوردستان وەکوو بەرپرسی یەکەمی هێزی پێشمەرگە و هێزە سەربازی و ئاسایشییەکانی هەرێمی کوردستان، جگە لەوەی کە ئەرکی پاراستنی ئاسایشی هەرێمی کوردستانی لە ڕێگەی هاوکاری  و هەماهەنگی لەگەڵ ئەکتەرەکانی دیکە بە مەبەستی دەستەبەرکردنی پشتیوانی و پاڵپشتیی سەربازی و هەواڵگری و... لە ئەستۆدایە، لە هەمان کاتیشدا هەوڵی داوە کە ئەم فاکتەرە وەکوو خاڵێکی بەهێزی هەرێمی کوردستان لە ئاستی عێراق و ناوچەکە و نێودەوڵەتی لەگەڵ ئەکتەرە دەوڵەتییەکان، بەتایبەتی ئەمریکا و ئەوروپا هاوبەش بکات. لێرەوەیە دەبینین کە ڕۆڵ و ئەرکی دیپلۆماسی دەبێتە ئاڵقەی بەستنەوەی هەرێمی کوردستان بە ئاسایشی نێودەوڵەتی.

جگە لەمانەیش، خاڵێکی زۆر گرنگ هەیە کە بەتایبەتی سەرۆکی هەرێمی کوردستان کاری لەسەر کردووە، ئەویش هێزی نەرمی هەرێمی کوردستان بووە بۆ ئەکتەرە ڕۆژاوایییەکان، کە ئەویش بریتی بووه‌ له‌ پرسی پێکەوەژیانی ئاشتییانەی پێکهاتەکان و لێبووردەیی و پاراستن و دەستەبەرکردنی فرەییی ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی و کەلتووری و هتد. هەر بۆیە دەبینین لە پاپای ڤاتیکان[1] تاوەکوو سەرۆکی وڵاتان بۆ نموونە سەرۆککۆماری فەڕەنسا، ماکرۆن و سەرۆکی هەنگاریا، خاتوو کاتالین نۆڤاک، کە دێنە بەغدا، پاشان ڕوو لە هەرێمی کوردستان دەکەن.[2] لەم چوارچێوەیەدا دەبینین کە جەنگی دژی داعش و ڕۆڵی هێزەکانی پێشمەرگە لە وتە و کۆنگره‌ ڕۆژنامەڤانییەکاندا یەکەمین بابەتە، بەڵام خاڵی سەنجڕاکێش بۆ تێگەیشتن لەو ڕاستییەی کە خستمانە ڕوو، ئەوەیە کە پاش ئەوە پرسی پێکەوەژیانی ئاشتییانە و فرەیی دێتە ئاراوە و تەنانەت ئەو سەرۆک و بەرپرسە باڵایانە سەردانی شوێنە پیرۆزە ئایینییەکان دەکەن لە کوردستان و لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان کە زۆربەی جار یان لەژێر کۆنترۆڵی پێشمەرگەیە یان لە ڕێگەی پێشمەرگەوە دەپارێزرێن و ئازادکراون.[3] هەروەها داڵدەدان و دابینکردنی پێداویستییەکان بۆ ئاوارەکان و پەنابەران و بوون بە ناوچەیەکی پارێزراو لە ناوچەکەدا وای کردووە کە، لە ئاستێکی دیکەیشدا هەرێمی کوردستان بەرژەوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی گرێ بدات و وەکوو هێزی نەرمی هەرێمی کوردستان ببێتە بەشێک لە بوار و بابەتەکانی دیپلۆماسی لە نێوان هەولێر و ئەکتەرە دەوڵەتییەکان.[4]

ئەم ڕاستییەی سەرەوە پێمان دەڵێت کە پێداگریی سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەسەر پێکەوەژیانی ئاشتییانە و دەستەبەرکردنی ئاسایش و پاشان فرەیی لە هەرێمی کوردستان جگە لەوەی کە بەهایەکی بەرزی مرۆیی و باڵایە، بەڵام لە ڕاستیدا وەکوو ڕەگەزێکی هێزی نەرمی هەرێمی کوردستان دێتە ناو هاوکێشەی نێوان ئەکتەرێکی نادەوڵەتیی وەکوو هەرێمی کوردستان و ئەکتەرە دەوڵەتییەکانی وەکوو ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپی.

 بۆیە دەتوانین بڵێین کە سەرۆکی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بەباشی کەڵک لە هاوکێشە جیۆکاڵچەرەکان لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا وەربگرێت بۆ بەستنەوەی هەرێمی کوردستان بە بەها باڵاکانی ئەو وڵاتانەوه‌. تەنانەت ئەم فاکتەرە لە پاڵ فاکتەری ئاسایشی و فاکتەری ئابووری-وزە، خاڵێکی گرنگە لە سیاسەتی هێزە سیاسییە ڕاستڕەوەکان کە ئێستاکە لە ئاستی نێودەڵەتی بەگشتی و وڵاتانی ئەوروپی بەتایبەتی، بەهێز بوونەته‌وە و ئەم هێزانە زۆر گوێ نادەنە بنەما و ڕەهەندەکانی مافی مرۆڤ و دیموکراسی کە هەرێمی کوردستان لە سەردەمێکدا توانی لە ڕێگەیەوە پشتیوانیی نێودەڵەتی بۆ خۆی دەستەبەر بکات. لە ڕوانگەیەکی دیکەوە، ئەم فرەیییە ئایینییە چونکە لە چوارچێوەی بەهاکانی هێزە ڕاستڕەوەکانیشدایە، دەتوانێت مەترسیی پەراوێزخستنی هەرێمی کوردستان لە ئەگەری بەهێزبوونی زیاتری ئەو هێزانە لەو وڵاتانەی کە بە دۆستی هەرێمی کوردستان دادەنرێن، بڕەوێنێتەوە و تەنانەت بەردەوامی بە پەیوەندییە دیپلۆماسییە دوولایەنەکان و بەم پێیەیش پاراستنی بەرژەوەندییە هاوبەشەکان بدرێت. ئەم خاڵەیش دەتوانێت لانی کەم لە ڕووی سیاسی و دیپلۆماسییەوە، نهێنیی پێداگریی زۆری سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەسەر بنەماکانی لێبووردەیی و پێکەوەژیان و فرەیی ئاشکرا بکات.

جگە لەمانەیش، ڕاستییەکی دیکە لە ئارادایە کە ئەکتەرێکی نادەوڵەتی لەم ناوچەیە بۆ مانەوەی، جگە لەوەی کە دەبێت دۆخێکی خۆبژێوی هەبێت و پشت بە سەرچاوەکانی خۆی ببەستێت، بە واتایەکی تر، نەبێتە بار و قورساییی دارایی و ئابووری بەسەر ئەکتەرە هاوپەیمانەکانی و هاوکات دەبێت بەشێک بێت لە دەستەبەرکردنی بەرژەوەندیی ئابووری و تەنانەت ئاسایشی ئابووریی ئەو ئەکتەرە دەوڵەتییانە. ئەم هاوکێشەیەیش سەلماندنی ئەو گریمانەیە کە وڵاتان بەرژەوەندیی هەمیشەیییان هەیە نەک دۆستایه‌تیی هەمیشەیی. بۆیە پێ دەچێت سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە ڕەچاوکردنی ئەم ڕاستییە، هەوڵی داوە لە ڕێگەی دیپلۆماسیی وزە و دیپلۆماسیی ئابوورییەوە ڕێگە لەوە بگرێت کە لۆژیکی ڕیالیستی بەتەواوی بەسەر پەیوەندیی هەرێمی کوردستان و ئەو ئەکتەرە دەوڵەتییانەدا زاڵ بێت و کەڵکیش لە پارادایم و بنەماکانی سەرمایەداری و بەجیهانیبوون و دابەشکردنی کاری نێودەوڵەتی و بەم پێیەیش ڕوانگەی لیبراڵی و بازاڕی ئازاد لە ئاستی نێودەوڵەتی وەربگرێت؛  چونکە لە پارادایمی ڕیالیستی و تەنانەت نیۆڕیالیستیدا بەهۆی زاڵبوونی پڕەنسیپی سەروەریی دەوڵەتان و پرسە ئاسایشییەکان و زاڵبوونی هێزی ڕەق و سەربازی، زۆر بەسانایی ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان دەکرێنە قوربانیی هاوکێشە جیۆسیاسییەکان و بەرژەوەندیی ئەکتەرەکان و سیستەمی نێودەوڵەتی.

هەر ئەمەیش وای کردووە کە تورکیا لە نێوان ئەکتەرێکی ئاسایشی و ئەکتەرێکی سیاسی-ئابوورییدا ڕوانگەی لە هەمبەر هەرێمی کوردستان لە هاتوچۆدایە. لە لایەکی دیکەیشەوە، پرسی وزە بەپێچەوانەی شرۆڤە و خوێندنەوەکانی ڕابردوو لە پاش جەنگی ڕووسیا و ئۆکراینا جارێکی دیکە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هێنایەوە ڕۆژەڤەوە. بۆیە هەرێمی کوردستانیش هەوڵی داوە کە ئەم فاکتەرە بکاتە خاڵی بەهێزی خۆی و، پێویستە دارایییەکانی خۆی پێ دابین بکات و لە هەمان کاتیشدا بیشیبەستێتەوە بە ئاسایشی نێودەوڵەتیی وزە. ئەمەیش بەهۆی ڕکابەرایەتیی قورسی ئەکتەرەکان، پێویستیی بە دیپلۆماسییەتێکی چالاک و هاوسەنگ و ناسینی هاوکێشە جیۆستراتیژی و جیۆئێکۆنۆمی و جیۆکالچەر و جیۆسیاسییەکان هەیە.

کۆبەند

لەم چوارچێوەیەدا، ئەگەر ئەم هەوڵانەی سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەهۆی میانڕەوی لە کەسایەتی و گوتار و سیاسەتیان بگاتە ئەنجام، ئەوە لە لایەک وڵاتانی ئەمریکا و ئەوروپا و تەنانەت وڵاتانی درواسێ، هەروەها بەغدا باشتر  و ئاسانتر کار لەگەڵ هەرێمی کوردستان دەکەن و هەرێمی کوردستان سوودمەند دەبێت و، لە لایەکی تریشەوە ئەوە دەبێتە هۆی چەسپاندن و دامەزراندنی بونیاد و ڕێوشوێنێک بۆ  دیپلۆماسی و نوێنەرایەتیکردن، هەروەها چارەسەرکردنی گرفت و کێشە سیاسییە ناوخۆیییەکانی بە شێوەیەکی ئاشتییانە و شارستانییانە و دامەزراوەیی. چونکە بە درێژاییی مێژووی سیاسیی کورد، هەمیشە خاڵی لاوازی هێزە کوردییەکان ئەوە بووە کە نەیانتوانیوە چوارچێوەیەکی هاوبەشیان هەبێت بۆ دروستکردنی بڕیاری سیاسی. ئێستا دەرفەتێک دروست بووە بۆ ئەوەی سەرۆکایەتیی هەرێم ئەو ڕۆڵە سیاسی و دیپلۆماسییە بگێڕێت. بوونی سەرۆکایەتیی هەرێم و کاراکتەری سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، دەکرێت ئەو ناوەندە سیاسییە فەرمییە بێت بۆ هەرێمی کوردستان. هەڵبەتە پێشتریش هەوڵی دروستکردنی ناوەندێکی بڕیاری لەو شێوەیە دراوە، بەڵام لە چوارچێوەی حکوومەتێکی فەرمیی دانپێدانراو نەبووە.

لە کۆتاییدا، سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان دەکرێت ئەو ناوەندە سیاسییە بێت، نەک تەنیا بۆ لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان، بەڵکوو بۆ بەشەکانی تری کوردستانیش. واته‌ ئەگەر لە ڕابردوو، دامەزراوەکان نەیانتوانیبێت ئەو ڕۆڵە لە پرسە ناوخۆیییەکانی هەرێمدا بگێڕن، له‌ ئێستاوە دەکرێت کاری بۆ بکرێت و دەرفەتیش لەبارە. ئەم هەوڵە دەکرێت جۆرێک لە سەقامگیری بۆ بڕیاری سیاسی و دۆخی سیاسیی هەرێمی کوردستانیش دروست بکات، کە دواجار لە خزمەتی بەرژەوەندییە باڵاکانی هەرێمی کوردستان بێت.

[1] - پاپا فرانسیس، پاپای ڤاتیکان ڕۆژی (7) ی ئاداری 2021، سه‌ردانی هه‌رێمی كوردستان دەكات و سه‌ره‌ڕای دیداری له‌گه‌ڵ به‌رپرسانی باڵای هه‌رێم، سه‌ردانی هه‌ندێک شوێنی دیكه‌یش ده‌كات، كه دانیشتووانەکانی به‌هۆی هێرشی تیرۆریستان و ناكۆكیی تائیفی لە عێراق په‌نایان بۆ هه‌رێمی كوردستان هێناوه‌. لە فڕۆکەخانەدا خەڵکانێک بە جلی هەموو نەتەوەکانی دانیشتووی هەرێمی کوردستان لەوانەیش جلی کوردی، تورکمانی، عەرەبی، سریانی، کلد و ئاشووری بە بەدەستەوە گرتنی چڵەداری زەیتون وەک ئاماژەیەک بۆ ئاشتی و پێکەوەژیان لە چاوەڕوانیی پێشوازی لە پاپادا بوون.  لە ڕێوڕەسمی پێشوازیکردندا هەروەها نوێنەرانی ئایینە جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانیش لە فڕۆکەخانەکەدا ئامادە بوون. دواتر پاپا چووە شارۆچکەی قەرەقۆش، باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری مووسڵ و سەردانی کڵێسای تاھیرەی گەورەی کرد و لەوێ گوتاری قەداسەتی ئەنجیلۆسی باوکی پێشکەش کرد، پاشان شاری ھەولێر و لە یاریگه‌ی فرانسۆ ھەریری بەشداریی لە ڕێوڕەسمی نزای ئێوارەی یەکشەممەی کرد. پاپا فرانسیس  لەگەڵ پێكھاتەكان كۆ بووەوە و لە چەند وتەیەكدا  لە مووسڵ ڕای گەیاند:  "ناسنامەی ڕاستەقینەی ئەم شارە، پێكەوەژیانە لە نێوان ئەو خەڵكەی كە ئایینیان جیاوازە. پشتوانی لە گەڕانەوەی كریستیانەكان دەكەم بۆ مووسڵ و ساڕێژكردنه‌وه‌ی برینەكان. لێرە شوێنەواری شەڕی ماوە. ھەموو پێكھاتەكان ڕووبەڕووی توندوتیژی بوونەتەوە یان كوژراون. پەیامی ئاشتی دووپات دەكەینەوە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت ناو و پیرۆزییەكانی خوا بشێوێنن".

[2] - لە کۆبوونەوەیاندا لەگەڵ خاتوو کاتالین نۆڤاک، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان سوپاسی پاڵپشتییەکانی هەنگاریای بۆ هەرێمی کوردستان لە جه‌نگی دژ بە داعش کرد و ڕای گەیاند، "سەردانەکەت نیشانەی پاڵپشتییە." سەرۆکی هەنگاریاش جەختی لە "ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر" کردەوە و گوتی، "شەڕی تیرۆر کارێکی بنچینەیییە بۆ پاراستنی دیموکراسیمان." ئەمەیش نیشان دەدات کە وڵاتانی ئەوروپی ئەم پرسانە لە یەکتری جیا ناکەنەوە و ڕۆڵی هەرێمی کوردستان لە جەنگ دژی داعش گرێداراوی ئاسایشی سیاسیی ئەو وڵاتانەیە.

[3] - بۆ نموونە، دوای نیوەڕۆی ڕۆژی هەینی ڕێکەوتی 09-12-2022، خاتوو کاتالین نۆڤاک، سەرۆکی هەنگاریا، سەردانی ئەلقووش و تلسقۆفی لە دەشتی نەینەوا کرد. پێشووتریش لە ڕێکەوتی 29-08-2021 ئیمانوێل ماکرۆن، سەرۆککۆماری فەڕەنسا دوای بەشداریکردنی لە لووتکەی بەغدا بۆ هاوکاری و هاوبەشی، گەیشتە فڕۆکەخانەی هەولێر و لەلایەن  نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە پێشوازیی لێ کرا و دواتریش گەیشتە مووسڵ. لەو شارەدا ماکرۆن کەنیسەی ساعە و مزگەوتی نووری لە مووسڵ بەسەر کردەوە؛ هاوکات سەردانی فڕۆکەخانە و زانکۆی مووسڵی کرد و لەگەڵ ژمارەیەک کەسایەتی و نوێنەری کریستیانەکانیش کۆ بووەوە. کەنیسەی ساعە، یەکێکە لە کەنیسە دێرینەکانی شاری مووسڵ؛ لەگەڵ هاتنی داعش بۆ مووسڵ، کەنیسەکە وێران بوو. مزگەوتی نووریش یەکێک بوو لە مزگەوتە دێرینەکانی ئەو شارە و لەلایەن داعشەوە تەقێندرایەوە. تەنانەت لە هەمان ڕۆژدا، ماکرۆن لە تویتێکدا ڕای گه‌یاند: "لە کەنیسەی خانمی ساعه‌ لە مووسڵه‌وه‌، پابەندیی خۆم بۆ ئەو پەیوەندییە لەمێژینانە دووپات دەکەمەوە کە ئێمە لەگەڵ مەسیحییەکانی ڕۆژهەڵات ده‌به‌ستێته‌وه‌". هەروەها وتیشی: "فەڕەنسا کار بۆ پلۆرالیزم دەکات، کە نوێنەرایەتیی سامانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەکات".

[4] - كوردستان وەك هەرێمێكی ئارام لە ناوچەیەكی ئاڵۆزدا، بووه‌تە پەناگەی پاراستن و پەنادانی سەدان هەزار پەنابەر و ئاوارە، لەنێویشیاندا كریستیانەكان، كە لەبەر ڕەوشی ئاڵۆز و هەڕەشەی تیرۆریستان، ماڵ و حاڵی خۆیان جێ هێشتووە و هەموو مافە ئایینی و نەتەوەیی و خزمەتگوزارییەکانیان لە هەرێمی كوردستان بۆ دەستەبەر كراوە. كریستیانه‌كانی نه‌ینه‌وا، له‌ حوزه‌یرانی 2014 ڕووبه‌ڕووی شه‌پۆلێكی كۆمه‌ڵكوژی و ئاواره‌بوون بوونه‌وه‌ و بەوهۆیەیشەوە سه‌دان هه‌زار هاووڵاتیی كریستیان ڕوویان لە هه‌رێمی كوردستان، به‌تایبه‌تی هه‌ولێر و دهۆك كرد. حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان به‌بێ جیاوازی، پێشوازیی له‌و ژماره‌ زۆره‌ی ئاواره‌ی عێراقی‌ و په‌نابه‌رانی سووریا (رۆژاوای كوردستان) كرد كه ژمارەیان گه‌یشته‌ نزیكه‌ی دوو ملیۆن كه‌س. كه‌لتووری‌ پێكه‌وه‌ژیانی خه‌ڵكی كوردستان و هه‌وڵه‌كانی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بۆ مانه‌وه‌ی پێکهاتەکان له‌ وڵاته‌كه‌یان، بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه بۆ یه‌كه‌م جار قوربانیدانی گه‌لی كوردستان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئاشتی و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی تیرۆر و مسۆگه‌ركردنی ئازادی و سه‌قامگیری بۆ پێکهاتەکان و پاراستنی كه‌رامه‌تیان، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر وڵاتانی جیهانی دابنێت و له‌سه‌ر زاری سەرۆک و بەرپرسانی ئه‌و وڵاتانه‌ و ڕێبه‌رانی ئایینییەوە سوپاسی خه‌ڵك و حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان بكرێت و قوناغێكی نوێ له‌ په‌یوه‌ندیی نێوان هه‌رێمی كوردستان و جیهان، بێته‌ ئاراوه‌.