ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا - مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەكی

سیستەمی كارگێڕیی فەرمی لە هەرێمی كوردستان لە كۆمەڵە فەرمانبەرێكی گشتی پێك دێت كە بەپێی پلە و پێگەی كارگێڕی ڕیز كراون؛ بە شێوەیەك خواروو، فەرمانی سەروو جێبەجی دەكات و سەروو بەرپرسە لە دەركردنی بڕیاری دروست و، خواروویش بەرپرسە لە جێبەجێكردنی بڕیارەكان وەك خۆی و بێ دەستكاریكردن. هەموو ئەو ئەرك و ڕەفتارانەیش بە یاسا و ڕێنوێنی دیاری كراون بۆ ڕێكخستنی پەیوەندیی نێوان فەرمانبەری سەروو و فەرمانبەری خواروو و، هەروەها پەیوەندیی نێوان فەرمانبەر و فەرمانگەكەی.

وەزیر لە لووتكەی ئەو پلەبەندییە كارگێڕییە وەستاوە و، لە دوای ئەویش فەرمانبەرەكانی تر یەك بە دوای یەك دێن بەپێی ڕیزبەندیی كارگێڕیی كە بریكاری وەزارەت ڕاستەوخۆ لە دوای وەزیرەوە لە پلەی دووەم دێت. كاری سەرەكیی بریكاری وەزارەت بریتییە لە یارمەتیدانی وەزیر لە ئاراستەکردنی کاروبارى وەزارەت و سەرپەرشتیکردنی کارەکانی وەزارەت لە چوارچێوەى ئەم دەسەڵاتانەى کە بە یاسا یان لەلایەن وەزیرەوە پێى دەدرێت.

دەوڵەتی عێراق ئەزموونێكی دوورودرێژی لە كاری بریكاری وەزارەتەكاندا هەیە و ئەوەی لە هەرێمی كوردستانیش لەم بارەیەوە دەگوزەرێت درێژەپێدەری ئەو ئەزموونەیە كە لە عێراقدا پەیڕەو كراوە و دەكرێت. بۆیە، كار و خەسڵەت و دەسەڵاتی بریكاری وەزارەتەكان لە عێراق و هەرێمی كوردستان ئەوەندە جیاوازییان نییە. بەڵام ئەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق جیا دەكاتەوە، لكانی پۆستی بریكاری وەزارەتەكانە بە جه‌نگی نەگریسی ناوخۆوە، چونكە ململانێی حزبی و سیاسیی ناتەندروستی نێوان وەزیر و بریكاری وەزارەتەكانی نێو حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەنێوان ساڵانی (1992-1994) لێكەوتەی خراپی هەبوو بەسەر ئەدای حكوومەت و ببووە هۆی وەستانی كارەكان و دەرنەچوونی بڕیار یاخود جێبەجینەكردنیان؛ چونكە دووبەرەیی لەنێـو یەك وەزارەتدا و ئاستەنگ دروستكردن بۆ یەكتر، ببووە خەسڵەتی كاری كارگێڕیی ئەوكاتی وەزارەتەكان.

ڕەنگە ئەم ئەزموونە تاڵەی كاری ناپێكەوەیی و ناتەندروستی نێوان وەزیر و بریكاری وەزارەتەكان، هۆكاری سەرەكی بووبێت كەوا كابینەكانی تری حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت كابینەكانی دوای یەكخستن و نەهێشتنی دووئیدارەیی، تەنیا بیر لە دانانی وەزیر بكەنەوە بەبێ دامەزراندنی بریكاری وەزارەت؛ سەرەڕای ئەوەی لەنێو یاسای وەزارەتەكاندا ئاماژە بە پۆستی بریكاری وەزارەت كرابوو و بەشێك بوو لە پەیكەری ڕێكخستنی كارگێڕیی وەزارەت.

ئەوەی لە ئێستادا تێبینی دەكرێت ئەوەیە كە، كابینەی نۆیەمی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، جیا لە هەموو كابینەكانی تر، دەستی كردووە بە دامەزراندنی بریكاری وەزارەتەكان وەك هەوڵێك بۆ زیندووكردنەوەی ئەم پۆستە كارگێڕییە گرینگە لەنێو وەزارەتەكاندا. بێ گومان ئەم هەوڵەیش بۆ دوو مەبەستی كارگێڕییە: یەكەمیان، كەمكردنەوەی ئەركەكانی سەر وەزیر و، دووەمیان خێراكردنی ڕاییكردنی كارەكانە لەنێو وەزارەتەكاندا؛ ئەمە جگە لە مەبەستی سیاسی وەك ڕازیكردنی چەند لایەنێكی سیاسی، یاخود ڕازیكردنی چەند كەسانێك لەنێو حزبێكی دیاریكراودا.

لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: ئایا كابینەی نۆیەمی حكوومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی پۆستی بریكاری وەزارەتەكان بە شێوەیەكی دروست كارا بكاتەوە؟ ئایا بریكاری وەزارەتەكان ئەو دەسەڵاتەیان پێ دراوە كە بتوانن ئەركی سەرشانی وەزیرەكان كەم بكەنەوە یاخود جووڵەی ئەنجامدانی كارەكانی نێو وەزارەت خێراتر بكەن؟ ئایا بریكاری وەزارەتەكان فاكتەرن بۆ باشتركردن و پێشخستن و فراوانكردنی كواڵێتیی كارە كارگێڕییەكان، یاخود ئاستەنگن لەم بارەیەوە؟ ئایا وەزیرەكان بەشێك لە دەسەڵاتەكانیان داوە بە بریكاری وەزارەتەكەیان؟ لە خوارەوە هەوڵی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە دەدەین:

بریكاری وەزارەت كێیە؟

وەك هەندێ لە وڵاتانی جیهان، لە هەرێمی كوردستانیش بۆچوونێك هەیە و پەیڕەویش دەكرێت كە پێی وایە پۆستی وەزیر پۆستێكی سیاسییە و مەرج نییە وەزیر پسپۆر بێت لەو وەزارەتەی كە لە لووتكەی هەڕەمی كارگێڕییەكەی وەستاوە، چونكە وەزیر لەلایەن حزبی سیاسی دیاری دەكرێت بۆ هێنانەدیی ئامانجێكی سیاسی.  هەر بۆیە، دەبینین كەوا ئەندازیارێك دەبێتە وەزیری داد و، یاساناسێك دەبێتە وەزیری بازرگانی و، خاوەن بڕوانامەیەكی ئامادەیی دەبێتە وەزیری دارایی و، سیاسەتوانێك دەبێتە وەزیری پەروەردە و هتد.

ئێمە پێمان وایە پەیڕەوكردنی ئەم بۆچوونە كاریگەریی زۆر خراپ و نێگەتیڤی هەبووە لەسەر كۆی گشتیی ئاست و كارەكانی وەزارەتەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەر لە ساڵی (1992)ەوە تاوەكوو ئێستا، چونكە ئەستەمە كەسێك بتوانێت وەزارەتێك پێش بخات كە پسپۆڕ نەبێت لە كارەكانی ئەم وەزارەتە؛ ئەمە جگە لەوەی پەیڕەوكردنی ئەم بۆچوونە لە زۆر باردا بۆتە هۆی گاڵتەكردن بە وەزیر لەلایەن خودی فەرمانبەران و بەڕێوەبەرانی نێو وەزارەتەوە، چونكە وەزیر لە ئەلف و بێی كارەكانی وەزارەتەكەی نەزانیوە؛ بە لایەنی كەم، لە یەكەم ساڵی وەرگرتنی پۆستی وەزارەت.

بەڕوونی دەیڵێم: وەزیری ناپسپۆڕ لە كاری وەزارەت دەتوانێت وەزارەت بەڕێوە ببات، بەڵام هەرگیز ناتوانێت پێشی بخات. ئەوەی لە هەندێ لە وەزارەتەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان تێبینی دەكرێت، بەڕێوەبردنە نەوەك پێشخستن، چونكە پێشخستن پێویستی بە دیدگە و پەیام و دووربینی هەیە و ئەم خەسڵەتانەیش تەنیا لە كەسی پسپۆردا هەیە.

بە هەر حاڵ، بۆ كەمكردنەوەی لێكەوتە نێگەتیڤەكانی ئەم بۆچوونە خراپەی كە لە هەرێمی كوردستان پەیڕەو دەكرێت بۆ دەستنیشانكردنی وەزیرەكان، هەبوونی بریكارێكی وەزارەت كە پسپۆڕ و شارەزا بێت لە كارەكانی وەزارەت بە كارێكی پێویست و گرینگی دەزانین و، پێویستە بریكاری وەزارەت شارەزایی و لێهاتووییی تەواوی لە كار و چالاكییەكانی وەزارەت هەبێت و، خۆی بەدوور بگرێت لە چالاكیی حزبی و سیاسی بۆ ئەوەی هەموو تواناكانی بۆ پێشخستنی وەزارەت و ڕاییكردنی كارەكان بە باشترین شێواز و ئاست وەگەڕ بخات.

كەواتە، بریكاری وەزارەت فەرمانبەرێكی گشتییە بە پلەی تایبەت بە فەرمانی هەرێمی لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە دادەمەزرێت دوای پاڵاوتنی لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە. بریكاری وەزارەت كەسێكی كارگێڕییە و پسپۆڕە لە بواری كارەكانی وەزارەت و هیچ پەیوەندییەكی بە كاری سیاسییەوە نییە و لە ڕووی دەسەڵاتە كارگێڕییەكانەوە لە دوای وەزیرەوە دێت و سەرپەرشتیی ڕاستەوخۆی هەندێ لە فەرمانگە و بەڕێوەبەرایەتی و بەشە كارگێڕییەكانی وەزارەت دەكات و، بەرپرسە لە بەرانبەر وەزیر بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتی گشتیی وەزارەت. ڕوونتر بڵێم، بریكاری وەزارەت بەرزترین پۆستی كارگێڕییە لەنێو وەزارەت و هیچ كەسێك لە سەرووی ئەودا نییە جگە لە وەزیر كە پۆستەكەی سیاسییە بەپێی ئەو بۆچوونە خراپەی كە لە هەرێمی كوردستان پەیڕەو دەكرێت.

ژمارەی بریكارەكانی نێو وەزارەتەكان

لە هیچ وەزارەتێك پۆستی بریكاری وەزارەت نایەتە كایەوە ئەگەر پاڵپشتیی یاساییی نەبێت؛ واتا پێویستە لەنێو دەقە یاسایییەكاندا بەڕوونی ئاماژە بە هەبوونی ئەم پۆستە لە چوارچێوەی پەیكەری كارگێڕیی وەزارەتدا بكرێت. لە هەرێمی كوردستان ئەم پاڵپشتییە یاسایییە لە یاسای وەزارەتەكاندا بوونی هەیە كە بەم شێوەی خوارەوەیە:

1. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (4) لە یاسای وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی ژمارە (10)ی ساڵی (2010)، دوو بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراون: یەكێكیان بۆ كاروباری بازرگانی و، ئەوەی تریان بۆ كاروباری پیشەسازی.
2. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی پلاندانان ژمارە (7)ی ساڵی (2006)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
3. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی پێشمەرگە ژمارە (19)ـ ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
4. بەپێی بڕگە (2) لە ماددە (2) لە یاسای وەزارەتی پەروەردە ژمارە (4)ی ساڵی (1992)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
5. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی تەندروستی ژمارە (15)ی ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
6. بەپێی بڕگە (سێیەم) لە ماددە (4) لە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی ژمارە (10)ی ساڵی (2008)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
7. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی داد ژمارە (13)ی ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
8. بەپێی بڕگە (یەكەم) لە ماددە (4) لە یاسای وەزارەتی دارایی و ئابووری ژمارە (5)ی ساڵی (2010)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
9. بەپێی هەردوو بڕگەی (سێیەم و چوارەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوان ژمارە (14)ی ساڵی (2010)، دوو بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراون؛ یەكێكیان بۆ كاروباری ڕۆشنبیری و هونەر و، ئەوەی تریان بۆ كاروباری وەرزش و لاوان.
10. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی سامانە سروشتییەكان ژمارە (21)ی ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
11. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار ژمارە (12)ی ساڵی (2010)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
12. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان ژمارە (8)ی ساڵی (2006)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
13. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی كار و كاروباری كۆمەڵایەتی ژمارە (12)ی ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
14. بەپێی بڕگە (یەكەم/2) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی كارەبا ژمارە (5)ی ساڵی (2006)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.
15. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ژمارە (6)ی ساڵی (2010)، دوو بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراون؛ یەكێكیان بۆ كاروباری كشتوكاڵ و، ئەوەی تریان بۆ كاروباری سەرچاوەكانی ئاو.
16. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (6)ی ساڵی (2009)، دوو بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراون؛ یەكێكیان بۆ كاروباری هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ و، ئەوەی تریان بۆ كارگێڕیی گشتی.
17. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن ژمارە (18)ی ساڵی (2006)، دوو بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراون؛ یەكێكیان بۆ ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن و، ئەوەی تریان بۆ ڕێگەوبان.
18. بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (3) لە یاسای وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی ژمارە (11)ی ساڵی (2007)، یەك بریكار لەنێو پەیكەری كارگێڕیی وەزارەت دانراوە.

ئەم داتا و ئامارانەی سەرەوە ئەوەمان بۆ دەردەخەن كە لە كۆی گشتیی (19) نۆزدە وەزارەت لە كابینەی نۆیەمی حكوومەتی هەرێمی كوردستاندا:

1. ژمارەی بریكاری وەزارەتەكان بریتین لە 23 (بیست و سێ) بریكاری وەزارەت كە هەندێكیان بەفیعلی دامەزراون و دەستبەكار بوونە و، هەندێكی تریش بەبەتاڵی ماونەتەوە و ڕەنگە لە داهاتوو، لە دوای ڕێككەوتنی سیاسیی، پڕ بكرێنەوە.
2. پێنج وەزارەت، دوو بریكاری وەزارەتیان هەیە و، ئەوانی تر تەنیا یەك بریكاری وەزارەتیان بۆ دانراوە.
3. بەپێی یاسای وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن ژمارە (19)ی ساڵی (2011) و،ەزارەتی گواستنەوە و گەیاندنی حكوومەتی هەرێمی كوردسان تاكە وەزارەتە كە بریكاری وەزارەت لەنێو پەیكەری ڕێكخستنی كارگێڕییەكەی دانەنراوە.

 پسپۆڕێتیی بریكاری وەزارەت لە كارەكانی وەزارەت

هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێی دا، لۆژیك پێمان دەڵێت كە بریكاری وەزارەت پێویستە لە كاری وەزارەت پسپۆڕ و شارەزا بێت و، ناكرێت وەزیر و بریكاری وەزارەتیش ناشارەزا بن. لەم بارەیەوە، سێ ئاراستەی سەرەكی لە یاسا بەركارەكانی هەرێمی كوردستان دەبینرێت بۆ دانانی پسپۆربوون و شارەزابوون لە كارەكانی وەزارەت وەك مەرجێك بۆ دامەزراندنی بریكاری وەزارەتەكان:

1. ئاراستەی یەكەم: لە هەندێ یاسای وەزارەتدا بە هیچ شێوەیەك باس لە مەرجی پسپۆربوون نەكراوە بۆ دامەزراندنی بریكاری وەزارەت. ئەم وەزارەتانەیش بریتین لە: بازرگانی و پیشەسازی – پێشمەرگە – پەروەردە – دارایی و ئابووری – كاروباری شەهیدان و ئەنفالكراوان – كار و كاروباری كۆمەڵایەتی. بەپێی ئەم ئاراستەیە، مەرج نییە بریكاری وەزارەت پسپۆڕ بێت لە كاری وەزارەت كە ئەمەیش بە بۆچوونی ئێمە كارێكی ناتەندروست و نالۆژیكە.
2. ئاراستەی دووەم: زۆر بەڕوونی باس لە مەرجی پسپۆڕبوونی بریكاری وەزارەت كراوە. ئەمەیش لە یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بەدی دەكرێت كە تیایدا هاتووە، مەرجە بریكاری وەزارەت هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرا بێت و پلەی زانستی لە پڕۆفیسۆری یاریدەدەر كەمتر نەبێت و شارەزایی و خزمەتی زانكۆیی لە پازدە ساڵ كەمتر نەبێت.
3. ئاراستەی سێیەم: لە هەندێ یاسای وەزارەتدا بە شێوەیەكی شەرمنانە و بە هەندێ دەستەواژەی ناڕوون باس لە مەرجی پسپۆڕبوونی بریكاری وەزارەت كراوە وەك دەستەواژەكانی: "بڕوانامەی زانكۆیی و پسپۆڕیی بەدەست هێنابێت"، یان "خاوەن شارەزایی و لێهاتوویی بێت لە كارەكەیدا" و هتد. ئەم وەزارەتانەیش بریتین لە: پلاندانان – تەندروستی – داد – ڕۆشنبیری و لاوان – سامانە سروشتییەكان – شارەوانی و گەشتوگوزار – كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو – ناوخۆ – ئەوقاف و كاروباری ئایینی – ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن. بەپێی ئەم ئاراستەیەیش، دەكرێت كەسێكی ناپسپۆڕ بكرێتە بریكاری وەزارەت، چونكە دەستەواژەكان زۆر ناڕوونن.

بە بۆچوونی ئێمە بەمەرجنەكردنی پسپۆڕبوونی بریكاری وەزارەت لە كاروباری وەزارەتەكەی بە شێوەیەكی ڕوون لەنێو یاسای وەزارەتەكاندا، ڕێگە خۆش دەكات بۆ دامەزراندنی كەسانی نەشیاو و ناشارەزا لە كاروباری وەزارەتەكان بۆ ئەم پۆستە، كە سەرەنجام لێكەوتەی نێگەتیڤی دەبێت لەسەر ئەدای وەزارەت و متمانەی خەڵك بە دامودەزگە گشتی و فەرمییەكان.

دەسەڵاتەكانی بریكاری وەزارەتەكان

پێش هەموو شتێك پێویستە ئەوە بڵێین كە بریكاری وەزارەت جێگەی وەزیر ناگرێتەوە لە حاڵەتەكانی مردنی وەزیر یاخود نەخۆشكەوتنی یاخود پەككەوتنی و، هەروەها بریكاری وەزارەت بە هیچ شێوەیەك بەشداریی كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران ناكات لە جێگەی وەزیر؛ ئەمەیش پاڵپشت بە یاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ژمارە (3)ی ساڵی (1992).

بەپێی یاسای وەزارەتەكان كە لە هەرێمی كوردستان دەركراون و تیایدا بەركارن و لە سەروودا ئاماژەیان بۆ كراوە، وەزیر سەرۆکی باڵاى وەزارەتە و بەرپرسە لە بەڕێوەبردنی کاره‌کانی وەزارەت و ئاراستەکردنی سیاسەتەکەى و سەرپەرشتی و چاودێریکردنی وەزارەت و، لە وەزیرەوە هەموو ئەو بڕیار و فەرمان و ڕێنوێنییانە دەردەچن کە پەیوەندییان بە ئەرکەکانی وەزارەت و پێکهاتەکانی و دەسەڵات و هەموو کاروبارە هونەرى و کارگێڕی و دارایی و یاسایییەكانەوە هەیە و، وەزیر لە بەردەم ئەنجومەنى وەزیران بەرپرسە بەو ناوەی کە ئەندامێکی هاوکارە لەو ئەنجومەنەدا و، بۆی هەیە هەندێ لە دەسەڵاتەکانی خۆی بدات بە بریکارى وەزارەتەکەى، یان بەڕێوەبەرە گشتییەکان یان به‌ هەر فەرمانبەرێکی تری وەزارەتەکەی، کە خۆی بەباشى بزانێت.

هەر بەپێی هەمان یاسا بەركارەكان، بریكاری وەزارەتەكان یارمەتیى وەزیر دەدەن لە ئاراستەکردنی کاروبارى وەزارەت و سەرپەرشتیکردنی کارەکانی وەزارەت لە چوارچێوەى ئەم دەسەڵاتانەى کە لەلایەن وەزیرەوە پێیان دەدرێت.

كەواتە، بەپێی یاسا بەركارەكان، بریكاری وەزارەتەكان لە هەرێمی كوردستان هیچ دەسەڵاتێكیان پێ نەدراوە، بەڵكوو پێویستە بریكار چاوەڕێی وەزیر بێت بۆ ئەوەی بەشێك لە دەسەڵاتەكانی پێ بدات. هەبوونی ئەم دەقە یاسایییانە، هاوتەریبە لەگەڵ ئەو ململانێ سیاسی و حزبییەی كە لە ئێستادا بەرۆكی سیستەمی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستانی گرتووە و بۆتە هۆی ئەوەی كە زۆربەی بریكاری وەزارەتەكان یان بێدەسەڵات بن، یان دەسەڵاتێكی ڕەمزییان پێ دراوە كە شایەنی پۆستی بریكاری وەزارەت نییە، چونكە وەزیرەكان تاوەكوو ئێستا، بە هۆكاری سیاسی، دەسەڵاتێكی ئەوتۆیان بۆ بریكاری وەزارەتەكانیان شۆڕ نەكردۆتەوە؛ چونكە وەزیر و بریكاری وەزارەت لە دوو حزبی سیاسی جیاوازن. ئەمە لە كاتێكدا وەزیرەكان دەسەڵاتێكی زۆریان بە بەڕێوەبەری گشتیی دیوانی وەزارەتەكەیان داوە، چونكە لە حزبەكەی وەزیرن، ئەگەرچی لە پلەبەندیی كارگێڕییەوە لە بریكاری وەزارەت نزمترن؛ ئەمەیش جۆرێك لە هەستیاریی لە كاركردندا دروست كردووە.

 بە بۆچوونی ئێمە بەردەوامبوونی ئەم دۆخە ناتەندروستە دەبێتە هۆی سڕكردنی توانا مرۆیییەكان و، كەمكردنەوەی شكۆی پۆستی بریكاری وەزارەت و، گەڕانەوەیە بۆ دۆخی دووبەرەیی لەنێو یەك وەزارەتدا؛ هەروەها جۆرێكیشە لە بەهەدەردانی سامانی گشتی، چونكە هەر بریكارێكی وەزارەت ئەگەر دەسەڵاتی پێ نەدرێت و كار نەكات، ئەوا ئەو مووچە و دەرماڵە و جیاوكە زۆرەی كە پێی دەدرێت بێسوود و ئامانج دەبێت.

لە بەرانبەر بەردەوامبوونی ململانێی سیاسی و حزبی لە هەرێمی كوردستان و هاوتەریب لەگەڵ بەردەوامبوونی دۆخی بێدەسەڵاتی یاخود پێدانی دەسەڵاتی ڕەمزی بە بریكاری وەزارەتەكان، ئەوا بە پێویستی دەزانین ئەنجومەنی وەزیران لەسەر ئەم دۆخە بێتە سەر هێڵ بۆ دەركردنی پەیڕەوێك بۆ پێدانی چەند دەسەڵاتێكی كارگێڕی و دارایی و هونەری و یاسایی و تەمبێكردن (تأدیبی) بە بریكاری وەزارەتەكان بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی یاسا بەركارەكان ڕایییان بكەن بێ گەڕانەوە بۆ وەزیر؛ چونكە ئەگەر چاوەڕێی وەزیرەكان بكرێت ئەوا ئەم دۆخە هەر بەردەوام دەبێت هەتا ئەگەر ململانێی سیاسی و حزبایەتییش كاڵ بێتەوە، چونكە لە كۆمەڵگەی كوردستانی، كه‌لتووری پێنەدانی دەسەڵات و بەمەركەزیكردنی دەسەڵاتەكان زاڵترە بەسەر كه‌لتووری كاری پێكەوەیی و بەنامەركەزیكردنی بەڕێوەبردن.

دەركردنی ئەم پەیڕەوە پێچەوانەی یاسای وەزارەتەكان نییە، چونكە ئەنجومەنی وەزیران لە سەرووی وەزارەتەكاندایە و دەتوانێت هەموو ئەو كار و دەسەڵاتانە ڕایی بكات كە بەپێی یاسا بە وەزارەتەكان دراوە؛ ئەمەیشیان پاڵپشت بە بڕگە (8) لە ماددە (8) لە یاسای ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ژمارە (3)ی ساڵی (1992) كە دەسەڵاتی ئاراستەكردنی وەزارەتەكان و دروستكردنی هەماهەنگی و بەدواداچوونی كارەكانیان دەدات بە ئەنجومەنی وەزیران. بۆیە هەر پەیڕەوێك بە پێدانی دەسەڵات لە ئەنجومەنی وەزیرانەوە بە ڕێكاری یاسایی دەرچووبێت، ئەوا وەك ئەوەیە كە لە وەزارەتەوە لەلایەن وەزیرەوە دەرچووبێت و لەسەر هەموو وەزارەتەكان پێویستە جێبەجێی بكەن و پابەند بن بە ناوەڕۆكەكەی.

لەم بارەیەوە دەكرێت ئەم پەیڕەوە كۆمەڵێك دەسەڵات لەخۆ بگرێت و بیدات بە بریكاری وەزارەتەكان وەك دەسەڵاتەكانی: "ڕاییكردنی هەر دەسەڵاتێك كە بەپێی یاسا بەركارەكان دراوە" و "سەرپەرشتیكردن و بەدواداچوون بۆ كارەكانی ئەو فەرمانگە و فەرمانبەرانەی كە دەكەونە ژێر باری دەسەڵاتی بریكاری وەزارەت" و "هەماهەنگیكردن لەنێوان ئەو فەرمانگانەی كە دەكەونە ژێر باری دەسەڵاتی بریكاری وەزارەت" و "بەدواداچوونی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی وەزیر یاخود ئەنجومەنی وەزارەت" و "دەركردنی بڕیار و واژووكردن لەسەر هەندێ نووسراو لەمەڕ هەندێ بابەتی دیاریكراو تایبەت بە كارەكانی وەزارەت" و "پێدانی دەسەڵاتی سەپاندنی هەندێ لە سزاكان بەسەر فەرمانبەران لە هەندێ باری دیاریكراودا" و "هەماهەنگیكردن لەگەڵ دیوانی چاودێریی دارایی و دەستەی دەسپاكی لەمەڕ بابەتە پەیوەندیدارەكان" و "خەرجكردنی بڕێكی دیاریكراو لە پارە لە چوارچێوەی بوودجەی گشتیی وەزارەت" و "سەرپەرشتیكردنی پڕۆسەی كڕین یان چاككردنەوە لە وەزارەت" و هتد.

كۆبەند

نزمبوونەوەی ئاست و ئەدای وەزارەتەكان و وەزیفەی گشتی لە هەرێمی كوردستان هاوتەریب لەگەڵ نەبوونی پلانێكی تۆكمە و میكانیزمێكی گونجاو بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە، ڕاستییەكی تاڵە و پێویستە دانی پێدا بنێین بۆ ئەوەی ببێتە هاندەرێك بۆ گۆڕێنی ئەم دۆخە و باشتركردنی. ئەوەی من لە ئیدارەدا فێری بوومە ئەوەیە كە گۆڕانكاریی پۆزەتیڤ و بەرزكردنەوەی ئاست و كواڵێتیی كاركردن بە كەسانی ناشارەزا و ناپسپۆڕ ناكرێت، چونكە ئەوان نەك هەر پێشی ناخەن، بەڵكوو بەرەو دواوەیشی دەبەن.

ئەمڕۆ كاتی ئەوە هاتووە بیر لە میكانیزمی نوێ بكەینەوە بۆ دەستنیشانكردنی وەزیرەكانی نێو حكوومەت و، كاری جددی بكەین بۆ دامەزراندنی بریكاری وەزارەتی پسپۆڕ و شارەزا و كارامە و لێهاتوو و، دەسەڵاتی باشیان پێ بدرێت بۆ ئەوەی لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی گشتی و حوكمڕانیی پێگه‌یشتوو (ڕەشید) و، دوور لە بیركردنەوەی تەسكی سیاسییانە دامودەزگەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەرەو ئاستێكی بەرزتر ببەن. بەردەوامبوونی ئەم دۆخە ناتەندروستەی كە لە ئێستادا بۆتە خەسڵەتی كارگێڕیی گشتی لە هەرێمی كوردستان، لە بەرژەوەندیی هیچ كەس و لایەنێك و حزبێكدا نییە. هەرێمی كوردستان پڕیەتی لە كادیری بەتوانا و پڕئەزموون و، تەنیا ئەوەندە پێویستە بواریان بۆ بڕەخسێندرێت و پشتیان پێ ببەسترێت بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجانەی كە لە سەرەوە ئاماژەم بۆی كردووە.