ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا - مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێـشەكی

وشەی سەربەخۆیی لە فەرهەنگ و ئەدەبیاتی سیاسی و مێـژووی خەباتی چەكداریی گەلی كوردستان وشەیەك بووە زیاتـر بە مانا سیاسییەكەیەوە لكاوە؛ ئەمەیش بەتەواوەتی لە پەیڕەو و پڕۆگرامی حزبە سیاسییەكانی كوردستان لە سەردەمی خەباتی شاخـدا ڕەنگی داوەتەوە. لە دوای پەڕینەوە بۆ قۆناغی ژیانی سیاسی و حوكمڕانیی مەدەنی و پێكهێنانی قەوارەی سیاسیی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقێكی فیدڕاڵیدا، ئیدی حزبە سیاسییەكانیش لەوە تێ گەیشتن كەوا بەدیهێنانی سەربەخۆییی سیاسی وەك ئامانجێكی نەتەوەیی، ڕەنگە لە كاتی ئێستادا لەژێر ڕۆشناییی هەڵوێستی نێودەوڵەتی و هەڵكەوتەی جوگرافیی هەرێمی كوردستان ئەستەم بێت، بۆیە هەنگاوەكان بەرەو ئەو ئامانجە سست بوونەوە.

لە دوای دەركردنی یاسای نەوت و گاز ژمارە (22) لە ساڵی (2007)، هەرێمی كوردستان هەنگاوی جددیی هاوێشت بەرەو پشتبەستن بە داهاتەكانی خۆی، بۆیە ئامانجەكان لە سەربەخۆییی سیاسی بۆ سەربەخۆییی ئابووری گۆڕدڕان؛ چونكە بڕوا و متمانەی تەواو هەبوو كەوا دروستكردنی كوردستانێكی بەهێز و سەربەخۆ لە ڕووی ئابوورییەوە هۆكارێكی سەرەكی دەبێت بۆ دووبارە هەنگاونان بەرەو سەربەخۆییی سیاسی. بە بۆچوونی ئێمە، پڕۆسەی ڕیفراندۆم لە ساڵی (2017) دەرهاوێشتەی ئەو سیاسـەتە ئابوورییە سەربەخۆیە بوو كە هەرێمی كوردستان لە نێوان ساڵانی (2011-2017) پەیڕەوی دەكرد، بەتایبەت لە دوای دەستكردن بە پڕۆسەی دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غاز. ئەگەرچی هەنگاوەكانی بەدیهێنانی سەربەخۆییی ئابووری لە هەندێ قۆناغدا شكست و لە هەندێكی تردا سەركەوتنی بەخۆیەوە بینیوە، بەڵام هەر بەردەوامە، چونكە هەنگاوێكی ستراتیژییە بۆ سەربەخۆبوونی بڕیاری سیاسیی هەرێمی كوردستان.

هەموو ئەو هەنگاوە ستراتیژییانەی كە لە پازدە ساڵی ڕابردوو هاوێژراون، بەتایبەت پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە و، بونیادنانی ژێرخانی ئابووری و، ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و، واژۆكردنی گرێبەستی ئابووری و بازرگانی و، دروستكردنی پەیوەندیی سیاسی و دیپلۆماسی و نێودەوڵەتی، هەموویان لە ساڵی (2007)، بەتایبەت لە دوای دەركردنی یاسایەكی تایبەت بە نەوت و غاز لە هەرێمی كوردستان دەستی پێ كرد. لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: ئەگەر هەرێم ئەو یاسایەی دەرنەكردبایە و چاوەڕێی بەغدای بكردبایە، ئەوا تاوەكوو ئێستایش نەدەبووە خاوەنی یاسای نەوت و غاز و، هەموو ئەو هەنگاوە ستراتیژییانەیش نەدەهاوێژران.

هەر بۆیە پێویستە هەرێمی كوردستان چاوەڕێی بەغدا نەكات بۆ دەركردنی هەر یاسایەك كە تایبەتمەندیی هەرێم و بەرژەوەندییە باڵاكانی بپارێزێت. بگرە لەوە زیاتریش، پێویستە هەرێمی كوردستان لە هەموو بوار و بابەتێكدا خاوەنی یاسای تایبەت بە خۆی بێت لە چوارچێوەی ئەو مافە دەستوورییەی كە هەیەتی لە دەستووری عێراقدا؛ بە شێوەیەك یاساكان وەك سیمایەكی پۆزەتیڤ، هەرێم لە بەغدا جیا بكەنەوە، چونكە هەنگاوەكان بەرەو سەربەخۆییی سیاسی لە ڕێگەی سەربەخۆییی ئابوورییەوە دەست پێ دەكات و هەردووكیشیان بە سەربەخۆبوونێكی ترەوە گرێ دراون، ئەویش سەربەخۆییی تەشریعی (سه‌ربه‌خۆییی یاسادانان)ە. ئەم دەستەواژەیە لە داهێنانی ئێمەیە و پێشتر بەكار نەهاتووە و ئامانجمان لەم وتارە تیشكخستنە سەر گرنگیی ئەم سەربەخۆبوونەیە لە چوارچێوەی دەستووری كۆماری عێراقدا، چونكە ئەم دەستوورە تا ئەندازەیەكی یەكجار باش ڕێگەی بە هەرێمەكان داوە لە ڕووی تەشریعی (یاسادانان)ەوە سەربەخۆ بن. كەواتە بۆچی ئەم سەربەخۆبوونە پیادە نەكەین؟!   

مەبەست لە سەربەخۆییی تەشریعی چییە؟

سەربەخۆییی تەشریعی واتا پێویستە هەرێمی كوردستان لە هەموو بوارە ڕێگەپێدراوەكاندا خاوەنی یاسای تایبەت بە خۆی بێت لە چـوارچێـوەی دەستووری كۆماری عێراقدا؛ بە شێوەیەك جیاواز بێت لەو یاسایانەی كەوا لە عێراق پەیڕەو دەكرێن، تاوەكوو لە ڕێگەی ئەم یاسا جیاوازانەوە تایبەتمەندیی هەرێم و بەرژەوەندییە باڵاكانی بپارێزرێن. بوون بە خاوەنی یاسای تایبەت و جیاواز هەر بۆ ئەوە نییە بڵێن یاساكانی هەرێم جیاوازە لە یاسا فیدڕاڵییەكانی عێراق، بەڵكوو مەبەست ئەوەیە یاساكانی هەرێم لە یاساكانی عێراق باشتر و ڕوونتر و ڕێكتر و مۆدێرنتر بن و، مافەكان زیاتر بپارێزن و، كەمترین هەڵەیان تێدا بێت و، باشترین چارەسەری تەشریعیی تێدا بێت بە پشتبەستن بە پێوەرە جیهانییە باوەڕپێكراوەكان.

لەم بارەیەوە، بڕگە (یەكەم) لە ماددە (121) لە دەستووری كۆماری عێراق بۆ ساڵی (2005) زۆر بەڕوونی دەسەڵاتی بە هەرێمەكان بەخشیوە بۆ ئەوەی پیادەی مافی دەسەڵاتی یاسادانان بكەن و هەموو بابەتێك بە یاسای تایبەت بە خۆیان ڕێك بخەن؛ بە مەرجێك ئەو بابەتە نەچێتە نێو چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبه‌ته‌كانی حكوومەتی ناوەندیی عێراقەوە، چونكە ئەوكات یاسا فیدڕاڵییەكان بەركار دەبن و پێویستە یاساكە لە بەغدا دەربكرێـت. كەواتە، هەرێمی كوردستان پاڵپشتیی دەستووریی هەیە بۆ ئەوەی ببێتە خاوەنی یاسای تایبەت بە خۆی بۆ ڕێكخستنی هەموو بابەتێك كە ناچێتە چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبه‌ته‌كانی حكوومەتی ناوەندیی عێراقەوە.

پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەمەیە: ئایا هەرێمی كوردستان به‌كرداری هەنگاوی بەرەو سەربەخۆییی تەشریعی ناوە؟ یاخود بیری لەوە كردۆتەوە كە یاساكانی جیاواز بێت لە یاساكانی عێراق؟ چۆن دەست بكەین بە پڕۆسەی سەربەخۆكردنی یاساكانی هەرێمی كوردستان؟ بێ گومان ئەم پرسیارانە پرسیاری جددی و ستراتیژین كە وەڵامدانەوەیان ڕەنگە وا ئاسان نەبێت، چونكە یاساكانی هەرێم هەر لە ساڵی (1992)وە تاوەكوو ئێستا تێكەڵ بە یاسا عێراقییەكان بووە و هەبوونی ئەم جیاوازییەیش لە هەندێ باردا زۆر بەباشی هەستی پێ نەكراوە. بۆیە بە پشتبەستن بە هەندێ داتای كۆكراوە، هەوڵی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانە و چەند پرسیارێكی تری پەیوەندیدار دەدەین. 

نوێكردنەوەی یاسـا كـۆنەكان

پەرلەمانی كوردستان لە نێوان ساڵانی (1992 - 2021) نزیكەی (396) یاسا و هەمواری یاسای دەركردووە كە زۆربەیان بریتین لە ڕێكخستنی پەیكەری كارگێڕیی حكوومەت و دەزگە فەرمییەكان و سەندیكاكان و، بەشێكی كەمی ئەو ژمارەیە بریتییە لە دەركردنی یاسای نوێی تایبەت بە هەرێمی كوردستان بۆ ڕێكخستنی بابەتێكی دیاریكراو. بێ گومان ئەمه‌ ژمارەیەكی كەمە لەچاو سی ساڵ تەمەنی پەرلەمانی كوردستان.

ئەم هەڵوێستەی پەرلەمانی كوردستان لە كاتێكدایە كەوا بە سەدان یاسای فیدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت، بەتایبەت ئەو یاسایانەی كەوا پێش ڕێكەوتی (23/10/1991) دەرچوون و، تەمەنی ئەو یاسا فیدڕاڵییە عێراقییانەیش لە نێوان (30 - 70) ساڵە؛ بە شێوەیەك ناوەڕۆكی هەندێ لەو یاسایانە هێنده‌ پیر و كۆنن، ناتوانن هاوتەریب بن لەگەڵ پێشكەوتنی سەردەم، بەتایبەت لە بواری ئابووری و بازرگانیدا، چونكە یاساكان لە عێراقێكی سۆسیالیستیی بەعسیزم دەركراون. هەر بۆیە كێشەی زۆری بۆ بازرگانان و، هەروەها بۆ دادگه‌كانیش دروست كـردووە. لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: لە ساڵی (1992)ەوە تاوەكوو ئێستا چەند یاسای كۆنی عێراقی لە هەرێمی كوردستان هەموار كراوەتەوە یاخود یاسای كوردستانیی بۆی دەركراوە بۆ ئەوەی جێگەی یاسا كۆنەكانی عێراق بگرێتەوە؟

بەپێی بڕگە (دووەم) لە ماددە (121) لە دەستووری كۆماری عێراق بۆ ساڵی (2005) هـەرێمی كوردستان دەسەڵاتی ئەوەی هەیە یاسا دەربكات بۆ ئەوەی هەمواری پیادەكردن و جێبەجێكردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان بكات، بە شێوەیەك كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان بگونجێت. لەم بارەیەوە ئامارەكان پێمان دەڵێن كەوا پەرلەمانی كوردستان لە ساڵی (1992)ەوە تاوەكوو ئێستا نزیكەی 22 (بیست و دوو) جار پەنای بردۆتە بەر دەركردنی یاسا بۆ هەمواركردنی پیادەكردن و جێبەجێكردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان بەم شێوەی خوارەوە:

بێ گومان ئەو ئامارانەی سەرەوە نیشاندەری ئەو ڕاستییەن كەوا پەرلەمانی كوردستان وەك پێوست خەمی لە نوێكردنەوەی یاسا كۆنەكانی عێراق و دەركردنی یاسای نوێی تایبەت بە هەرێمی كوردستان نەخواردووە، چونكە دەكرا لە ماوەی سی ساڵی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، كار لەسەر نوێكردنەوەی سەدان یاسای فیدڕاڵیی عێراقی بكرابایە لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی هەرێم لە باشبوونی كوالێتیی یاساكانی جیاواز بێت لە عێراق؛ ئەمەیش بە ئامانجی بەدیهێنانی سەربەخۆییی تەشریعی وەك ئامانجێكی ستراتیژیی نەتەوەیی.

بـڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش

ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش لە عێراق لە ساڵی (1968) لە دوای كودەتای بەعسییەكان دروست بوو و، لە ساڵی (2003) هەڵوەشێنرایەوە. بەپێی دەستوورە پێشووەكانی عێـراق بڕیارەكانی ئەم ئەنجومەنە هێزی یاسایییان هەبووە و وەك یاسایەكی دەرچوو لە پەرلەمانی عێراق هەژمار كراوە.

لای هەمووان ئاشكرایە كە بڕیارەكانی ئەم ئەنجومەنە هەمیشە لە دژی گەلی كورد و بەرژەوەندییە نەتەوەیییەكانی بووە. بۆیە لە نێوان ساڵانی (1992-2000) چەندان یاسا و  بڕیاری تەشریعی لە پەرلەمانی كوردستان دەركراوە بۆ ڕاگرتنی كاركردن بە هەندێ لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش لە هەرێمی كوردستان. ئەوەی لەم بارەیەوە تێبینی دەكرێت، بەتایبەت لە دوای ساڵی (2000)ەوە تاوەكوو ئێستا، ئەوەیە كەوا پڕۆسەی ڕاگرتنی كاركردن بە بڕیارەكانی تری ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش لە هەرێمی كوردستان زۆر سست بووە؛ بە شێوەیەك بەدەگمەن دەبینرێت پەرلەمانی كوردستان بڕیارێكی تەشریعی یان یاسایەكی دەركردبێ بۆ ڕاگرتنی كاركردن بە بڕیارەكانی ئەم ئەنجومەنـە.

ئەم هەڵوێستەی پەرلەمانی كوردستان لە كاتێكدایە كەوا پەرلەمانی عێراق زۆر ئەكتیڤترە لەم بارەیەوە، چونكە لە عێراق لە هەر خولێكی پەرلەمانیدا بە دەیان بڕیاری ئەم ئەنجومەنە هەڵدەوەشێندرێتەوە یان هەموار دەكرێتەوە بۆ گونجاندنی ناوەڕۆكەكەی لەگەڵ واقعی كۆمەڵگەی عێراقی. سستبوونی هەرێم و ئەكتیڤبوونی بەغدا لە مامەڵەكردن لەگەڵ بڕیارەكانی ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش، ئێمەی گەیاندۆتە ئەنجامێك كەوا لە هەندێ باردا بڕیاری ئەم ئەنجومەنە لە عێراق هەڵوەشاوەتەوە یان هەموار كراوەتەوە، كەچی لە هەرێمی كوردستان تاوەكوو ئێستا بەركارە و كاری پێ دەكرێت!

ئەوەی لەم بارەیەوە پێویستە بكرێت، بریتییە لەوەی پەرلەمانی كوردستان داوا لە حكوومەت بكات كەوا هەر وەزارەتێك بەپێی پەیوەندی بە كارەكانییەوە، ده‌ست بكات بە كۆكردنەوەی ئەو بڕیارانەی كەوا لە ئەنجومەنی سەركردایەتیی شـۆڕش دەركراون و پەیوەندییان بە كاری وەزارەتەكانیانەوە هەیە بۆ ئەوەی هەڵسەنگاندنیان بۆ بكرێت و پێشنیاز پێشكەش بە پەرلەمان بكرێت بۆ ڕاگرتنی كاركردن بەم بڕیارانە، یاخود هەمواری پیادەكردن و جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی هەر بڕیارێك بكرێت كەوا لەگەڵ بەرژەوەندییە باڵاكانی هەرێم، یان پێداویستییەكانی كۆمەڵگەی كوردستانی، یان پێشكەوتنی سەردەم ناگونجێـت. 

بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان

پەرلەمانى كوردستان لە ڕێكه‌وتی (31/8/1992) بـڕيـارى ژمارە (11)ى دەركردووە. بـەپێى ئەم بڕيارە هەر یاسایـەك ياخود پێڕەوێك ياخود ڕێنوێنییەك كە لە دواى ڕێكه‌وتی (23/10/1991) لەلایەن دەسەڵاتدارانى حكوومەتى ناوه‌ندیی عێراقەوە دەركرابێت، ئەوا پێويستى بە ڕەزامەندیى پەرلەمانى كوردستان هەيە بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌رێمی كوردستان جێبەجێ بكرێت و كاری پێ بكرێت. ئەم بڕيارەى پەرلەمانى كوردستان شەرعيیەتى دەستووریى وەرگرت بەپێى ماددە (141) لە دەستوورى كۆمارى عێراق بۆ ساڵى (2005) كە دانی نا بە گشت بڕيار و یاساكانی پەرلەمانى كوردستان كە لە نێوان ساڵانى (1992-2005) دەركراوه‌. هەر بۆيە، بڕيارى ژمارە (11) تاوەكوو ئێستا‌ كارى پێ دەكرێت.

كەواتە ئەو یاسا فیدڕاڵییانەی لە عێراق لە نێوان (23/10/1991) تاوەكوو (9/4/2003) دەركراون، ئەوا لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ نابن تاوەكوو یاسای بەركاركردنیان بۆ دەرنەكرێت. هەرچی ئەو یاسایانەی كە لە دوای (9/4/2003) لە عێراق دەركراون، ئەوا پێویستە جیاوازی لە نێوان دوو حاڵەتدا بكرێت: حاڵەتی یەكەم، ئەو یاسایانەی كە دەركراون بۆ ڕێكخستنی بابەتێك كە دەچێتە خانەی دەسەڵاتە تایبه‌ته‌كانی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، ئەوا ئەم جۆرە یاسایانە ڕاستەوخۆ لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ دەبن و پێـوستیان بە بەركاركردن نییە؛ ئەمەیش پاڵپشت بە هەردوو بڕگەی (یەكەم) و (دووەم) لە ماددە (121) لە دەستووری كۆماری عێراق بۆ ساڵی (2005). حاڵەتی دووەم، ئەو یاسایانەی كەوا لە عێراق بۆ ڕێكخستنی بابەتێك دەركراون، ناچنە ژێر چەتری دەسەڵاتە تایبه‌ته‌كانی جكوومەتی ناوەندیی عێراقەوە. ئەو یاسایانە ڕاستەوخۆ لە هەرێمی كوردستان جێبەجی نابن، بەڵكوو پێویستە پەرلەمانی كوردستان یاسا بۆ بەركاركردنیان دەربكات.

بە بۆچوونی ئێمە بڕیاری ژمارە (11) چەكێكی بەهێز و كاریگەرە له‌ده‌ستی هەرێمی كوردستاندا بۆ ئەوەی هەنگاوی جددی بەرەو سەربەخۆییی تەشریعی بهاوێژێت، چونكە فلتەرێكی بەهێزە بۆ ڕێگەگرتن لە هەر یاسایەكی عێراقی كەوا ڕاستەوخۆ لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێت، تاوەكوو هەرێم بواری ئەوەی هەبێت ببێتە خاوەنی هەمان یاسا؛ بەڵام گرنگه‌ بەدەست و پەنجەیەكی كوردستانی نووسرابێتەوە.

لێرەدا دەپرسین: لە نێوان ماوەی (1992 – 2022) پەرلەمانی كوردستان چەند جار پەنای بردۆتە بەر بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان؟ لەم بارەیەوە ئامارەكان پێمان دەڵێن پەرلەمانی كوردستان لە نێوان ساڵی (1992-2006) هیچ یاسایەكی فیدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان بەركار نەكردووە، بەڵام لە نێوان ساڵانی (2007-2022) پەرلەمانی كوردستان هەڵساوە بە بەركاركردنی نزیكەی پازدە یاسای فیدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان بەم شێوەی خوارەوە:

ئەوەی لەم بارەیەوە تێبینی دەكرێت ئەوەیە، جگە لەو یاسایانەی كە لە ساڵی (2011) بۆ بەركاركردنی هەندێ یاسای فیـدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان دەركراون، ئەوا  هیچ كام لە یاساكانی تر ناچنە ژێر چەتری دەسەڵاتە تایبه‌ته‌كانی حكوومەتی ناوەندیی عێراقەوە، كە لە ڕاستیدا هەرێمی كوردستان دەیتوانی لەم بوارانەدا بۆ بەدیهێنانی سەربەخۆییی تەشریعی، خاوەنی یاسای تایبەت بە خۆی بێت.

بۆچی بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان بۆتە دیاردە؟

لە ئێستادا ئاراستەیەكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان سەری هەڵداوە بۆ هاندانی بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان؛ ئەمەیش هاوتەریبە لەگەڵ وەستان لە دژی هەر هەوڵێك بۆ ڕێكخستنی هەر بابەتێك بە یاسایەكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان. زۆرن ئەو پاساوانەی كەوا دەهێنرێنەوە وەك: دابەزینی كوالێتیی ئەندامانی پەرلەمان، لە تەك ئەویش دابەزینی كۆی گشتیی ئەدای پەرلەمان وەك دەزگەیەكی تەشریعی، یان بۆ كارئاسانی و دروستكردنی هەماهەنگی لەگەڵ حكوومەتی ناوەند، یان نەبوونی شارەزایی و كاتی پێویست بۆ ئەوەی حكوومەت خۆی سەرقاڵ بكات بە دیراسەتكردنی یاسایەكی تایبەت بە هەرێم، بەڵكوو یاسا فیدڕاڵییەكان بەئامادەكراوی لەبەردەستن.

یەكێك لە نموونە نێگەتیڤەكان: هەبوونی پڕۆژەیاسایەكی تۆكمەیە بۆ ڕێكخستنی كەرتی دڵنیایی (تأمین) لە هەرێمی كوردستان كە بەدەست و پەنجەیەكی كوردستانی نووسراوەتەوە و لە ساڵی (2014)ەوە پێشكەش بە سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران كراوە، كەچی وەزارەتی دارایی و ئابووری/ بەشی یاسایی، نووسراوی ژمارە (114/5) لە ڕێكەوتی (8/2/2022) ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە و تیایدا بەڕوونی ئاماژە بەوە دەكات كە پێویستە یاسای ڕێكخستنی كارەكانی دڵنیاییی فیدڕاڵیی عێراقی ژمارە (10)ی ساڵی (2005) لە هەرێمی كوردستان جێبەجی و بەركار بكرێت، نەوەك ئەو پڕۆژەیاسایەی كە پێشكەش كراوە، بۆ ئەوەی هەرێم ببێتە خاوەنی یاسایەكی باشتر و تۆكمەتر و مۆدێرنتر لەوەی بەغدا لە بواری دڵنیاییدا. لە نووسراوەكەی وەزارەتیش بەڕوونی ئاماژە بەوە دەكات كەوا یاسا عێراقییەكە زۆر باشە، چونكە لە وڵاتی ئوردن وەرگیراوە و لە ئوردن كاری پێ دەكرێت و هیچ كێشەی نییە، كەچی وەزارەتی دارایی و ئابووری ئاگای له‌وه‌ نییە وڵاتی ئوردن ئەو یاسایەی هەڵوەشاندۆتەوە و یاسایەكی تری لە ساڵی (2021) دەركردووە بۆ ڕێكخستنی كاری دڵنیایی!

هەموو ئەو كەس و لایەنانەی كە حەزیان بە بەركاركردنی یاسا عێراقییە فیدڕاڵییەكانە یان حەزیان بە كۆپیكردنی یاسای وڵاتانی ترە بۆ ئەوەی لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێت، پێویستە ئەو ڕاستییە بزانن هەر یاسایەك بۆ وڵاتێك دانرابێت ئەوا لە وڵاتێكی تر سەوز نابێت، چونكە یاسا بە عەقڵییەتی كۆمەڵگە و بۆ بەرژەوەندیی كۆمەڵگە دەردەكرێت و هەر بە هەمان عەقڵییەت جێبەجی دەكرێت. بۆیە مەحاڵە پڕۆسەی جێبەجێكردنی یاسایەكی فیدڕاڵیی عێراقی لە ڕێگەی بەركاركردنییەوە لە هەرێمی كوردستان سەركەوتوو بێت، چونكە بە دەست و پەنجەیەكی كوردستانی نەنووسراوەتەوە.

بەركاركردن بە شێـوەیەكی نایاسایی

لە نووسینی سەرەوەدا گلەیییەكان ئاراستەی پەرلەمانی كوردستان كراوە كە پێویستە دەست لە بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان هەڵبگرێت و، لە بەرامبەردا ده‌ست بكات بە نووسینەوە و داڕشتن و دەركردنی یاسایەكی كوردستانیی باشتر و تۆكمەتر و مۆدێرنتر؛ كەچی لە دوو حاڵەتدا تێبینیی ئەوە دەكرێت كەوا حكوومەتی هەرێمی كوردستان هەڵساوە بە بەركاركردنی دوو پێڕەوی فیدڕاڵی لە هەرێمی كوردستان كە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی حكوومەتی ناوەندیی عێراقەوە دەركراوە، بەم شێوەی خوارەوە:

1. حاڵەتی یەكەم:

بەركاركردنی پێڕەوی كرێیەكان لە فڕۆكەخانە شارستانییەكان (نظام أجور المطارات المدنیة) ژمارە (5) ی ساڵی (2008) فیدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ژمارە (84) لە ساڵی (2016) كە لە ڕۆژنامەی وەقایعی كوردستان ژمارە (199) لە ڕێكەوتی (23/6/2016) بڵاو كراوەتەوە.

2. حاڵەتی دووەم:

بەركاركردنی پێڕەوی ڕێكخستنی تایبەت بە میكانیزمی فرۆشتنی سیمكارت (اللائحة التنظیمیة الخاصة بآلیە بیع الشرائح)ی فیدڕاڵیی عێراقی لە هەرێمی كوردستان بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان ژمارە (110) لە ساڵی (2021) كە لە ڕۆژنامەی وەقایعی كوردستان ژمارە (272) لە ڕێكەوتی (12/10/2021) بڵاو كراوەتەوە.

بێ گومان پیادەكردنی دەسەڵاتی بەركاركردنی پێڕەوە فیدڕاڵییە عێراقییەكان لە هەرێمی كوردستان لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمەوە پێچەوانەوەی ناوەڕۆكی بڕیاری ژمارە (11)ی پەرلەمانى كوردستانە كە لە ڕێكه‌وتی (31/8/1992) دەری كردووە، چونكە بـەپێى ئەم بڕيارە هەر یاسایـەك ياخود پێڕەوێك ياخود ڕێنوێنییەك كە لەلایەن دەسەڵاتدارانى حكوومەتى ناوەندیی عێراقەوە لە دواى ڕێكه‌وتی (23/10/1991) دەركرابێت، ئەوا پێويستى بە ڕەزامەندیى پەرلەمانى كوردستان هەيە بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌رێمی كوردستان جێبەجێ بكرێ و كاری پێ بكرێت.

كــۆبـەنـد

گرنگیی سەربەخۆبوونی هەرێمی كوردستان لە ڕووی یاسادانانه‌وه‌ (تەشریعییەوە) هیچی كەمتر نییە لە هەردوو سەربەخۆبوونەكەی تر (سیاسی و ئابووری)؛ بگرە گرنگترە، چونكە هیچ كامیان نایەنە دی بەبێ ئەوەی هەرێم خاوەنی یاسای تایبەت بە خـۆی بێت كە بە دەست و پەنجە و عەقڵ و بیركردنەوەیەكی كوردستانی نووسرابێتەوە.

بە بۆچوونی ئێمە، نابێ لەژێر هیچ پاساوێك ڕێگە بدرێت ئەو مافە دەستوورییەی كە پەرلەمانی كوردستان هەیەتی بۆ ئەوەی خاوەنی سەربەخۆییی تەشریعیی خۆی بێت، لێی وەربگیرێتەوە، چونكە ئەوە مافێكی گرنگی هەرێمی كوردستانە بۆ پاراستنی تایبەتمەندیی هەرێم وەك قەوارەیەكی سیاسی لە چوارچێوەی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا. هەموو ئەو هـەوڵانەیشی كە دەدرێن یاخود ئەو بانگەشانەی كە دەكرێن بۆ نزیككردنەوەی ناوەڕۆكی یاساكانی هەرێمی كوردستان لە ناوەڕۆكی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان بۆ ئەوەی وەك یەك بن، هەوڵ و بانگەشەی بێبنەما و بێبەهان و، ڕەنگە ئەجێندای سیاسیی لەپشتەوە بێت؛ بۆیە دەبێت بەوریایییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەو كەیسە بكرێت.

لەم سۆنگەیەوە، پێویستە لەسەر هەموو دەزگەیەكی فەرمی لە هەرێمی كوردستان، لە سەرووی هەموویانەوە "پەرلەمان" و "حكوومەت"، كە هەنگاو بەرەو سەربەخۆییی تەشریعیی هەرێمی كوردستان بنێن لە ڕێگەی نوێكردنەوەی یاسا كۆنە فیدڕاڵییە عێراقییەكان و دەركردنی یاسای تایبەت بە هەرێم و نەهێشتنی دیاردەی بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان، چونكە:

1. یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان بۆ ژینگەی عێراق دەركراون و، لەگەڵ سروشتی هەرێمی كوردستان ناگونجێن.
2. بەركاركردنی یاسا فیدڕاڵییەكانی عێراق لە هەرێمی كوردستان مانای باڵادەستیی بەغدا دەگەیه‌نێت بەسەر هەرێمی كوردستاندا.
3. پێویستە هەمیشە هەرێم لە پێش بەغدا بێت لە دەركردنی یاسای نوێ و مۆدێرن، هەروەك لە یاسای وەبەرهێنانی ساڵی (2006) ڕووی دا، كاتێك هەرێم لە دەركردنی ئەم یاسایە پێش بەغدا كەوت. بۆیە پێویستە دیاردەی لاساییكردنەوەی بەغدا، یان شوێنكه‌وتووبوون بۆ بەغدا لە ڕووی تەشریعییەوە بنبڕ بكرێت.
4. هەر كاتێك هەرێم خاوەنی یاسای جیاوازتر و باشتر و تۆكمەتر بوو، ئەوا توانای باشتر دەبێت لە ڕێگەگرتن لە هەر دەستێوەردانێكی حكوومەتی ناوەند لە كاروباری هەرێم، چونكە یاسا جیاوازەكان دەبن بە فلتەر بۆ ئەم ڕێگەگرتنە.
5. وەكیەكبوونی یاساكانی هەرێم لەگەڵ یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان ڕەنگە لە دواڕۆژدا ببێتە هۆی ئەوەی حكوومەتی ناوەندی، خۆی داوا لە هەرێم بكات كەوا ناوەڕۆكی یاساكە جێبەجێ بكات، كە لە بنەڕەتەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ناوەند، نەوەك هەرێمەكان دەركراوە؛ چونكە یاسا فیدڕاڵییە عێراقییەكان بۆ پاراستنی بەرژەوەندیی ناوەند دەردەكرێن و مەحاڵە بە هەمان یاسا مافی هەرێم بپارێزرێت.

هەموو ئەو زانیاری و داتا و ئامارانەی كە لە سەرەوە ئاماژەیان بۆ كرا، ئەو ڕاستییە نیشان دەدەن كەوا هەرێمی كوردستان وەك پێویست كاری لەسەر مەلەفی سەربەخۆییی تەشریعیی خۆی نەكردووە، كە پێویستە ئەم مەلەفە بەجددی مامەڵەی لەگەڵ بكرێت، چونكە كوردستان هیچی كەمتر نییە لە بەغدا لەوەی یاسای باشتر و مۆدێرنتری هەبێت و، ئەم سەربەخۆیییە تەشریعییەیش مافێكی دەستووریی هەرێمی كوردستانە و، بۆچی بە باشترین شێوە ئەم مافەی خۆی پیادە نەكات؟! كوردستانێكی بەهێز، بە یاسایەكی كوردستانیی بەهێز و تۆكمە و مۆدێرن بونیاد دەنرێت.