ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا - مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەكی

لە تەك حوكمڕانیی سیاسی، كە كوردستانیان زۆر گرنگییان پێ داوە و پانتایییەكی زۆری لە سەرنج و نووسین و ئاخاوتنی تاكەكانی نێو كۆمەڵگەی كوردستانی بۆ خۆی ڕاكێشاوە، حوكمڕانییەكی تر هەیە كە گرنگییەكەی لە حوكمڕانیی سیاسی كەمتر نییە، ئەویش حوكمڕانیی ئابوورییە، چونكە یەكێك لە هۆكارەكانی سەقامگیریی سیاسی بریتییە له‌ هەبوونی ئابوورییەكی بەهێز و سەقامگیر.

پێش سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی لە ساڵی (2014)، لە هەرێمی كوردستان وەك پێویست گرنگی بە حوكمڕانیی ئابـووری و ڕێساكانی ئەم حوكمڕانییە نەدەدرا، چونكە دەزگە فەرمییەكانی هەرێم ڕۆڵی ژمێریاریان دەبینی لە هێنانی پارە لە بەغدا و دووبارە دابەشكردنه‌وه‌ی بەسەر سێكتەرە جیاجیاكاندا. بە واتایەكی تر، لە هەرێمی كوردستان وەك پێویست بیر لە پەیداكردنی پارە لە ڕێگەی هەمەجۆركردنی كەناڵەكانی داهات نەدەكرایەوە، بەڵكوو تەنیا بیر لە چۆنێتیی دابەشكردنی پارەی هاتوو لە بەغدا دەكرایەوە.

ئەگەرچی حكوومەتی هەرێم، بە بەراورد لەگەڵ حكوومەتی ناوەند، سەركەوتووتر بووە لە چۆنێتیی دابەشكردنی ئەم بڕە پارەیە بەسەر سێكتەرە جیاجیاكاندا بۆ پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی گشتی- سەرەڕای ئەوەی ئەو پارەیەی لە بەغدا هەبووە زۆر زیاتر بووە لەوەی بۆ هەرێم دەنێردرا- بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا چاوەڕێكردنی هاتنی پارە لە بەغدا ژینگەیەكی داراییی ناتەندروستی هێنایه‌ كایه‌وه‌ كە بە تێپەڕبوونی كات، بووە هۆی قەڵەوبوونی هەیكەلییەتی دەزگە فەرمییەكانی هەرێم؛ بگرە ئەم قەڵەوبوونە تاكەكانی نێو كۆمەڵگەیشی گرتەوە، چونكە ژمارەیەكی یەكجار زۆر لە جووتیار و كاسبكار و خاوەن هێزی دەستی، وازیان لە كاركردن هێنا و بوونە فەرمانبەری حكوومی و هەمووان چاوەڕێی هاتنی پارەیان لە بەغدا دەكرد؛ بە شێوەیەك كە لە كاتی سەرهەڵدانی قەیرانی داراییدا توانای جووڵەیان نەمابوو و هەمووان تووشی شۆك ببوون، چونكە شارەزایییه‌كی ئەوتۆ نەبوو لە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆخە دارایییە نالەبارەدا.

بە بۆچوونی ئێمە بڕینی بوودجەی هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2014) و ڕاگەیاندنی سەربەخۆییی ئابووری، ڕاستە قۆناغێكی تاڵ بوو، بەڵام سەرەتای قۆناغێكی نوێیە لە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ قەیرانە دارایییەكاندا. بەڵام بەدیهێنانی ئامانجەكانی ئەم قۆناغە هەر بە قسە نییە، بەڵكوو پێویستی بە هەنگاوی زانستی و پراكتیكی و ڕاستەقینەیە كە بە دیدی ئێمە تاوەكوو ئێستا ئەم هەنگاوانە وەك پێویست نین و كەموكورتییان تێدایە.

دەرچوونی هەرێمی كوردستان لەم قەیرانە دارایییە و لەم چەقبەستنە ئابوورییە، پێویستیی بە ویستێكی پۆڵایین هەیە بۆ ئەوەی بەجورئەتەوە گۆشەنیگای سەیركردنمان بۆ حوكمڕانیی ئابـووری بگۆڕین، چونكە مەحاڵە بە گرتنەبەری هەمان ڕێگەی پێشوو ئەنجامێكی جیاوازمان دەست بكەوێت. ئەمڕۆ كاتی ئەوەیە بە عەقڵییەتی وەبەرهێنەر دۆسیەی ئابووریی هەرێم بەڕێوە ببردرێت و واز لە عەقڵییەتی ژمێریار بهێنرێت. لەسەر ئەو بنەمایە دەپرسین: جیاوازیی نێوان ئەم دوو عەقڵییەتە چییە؟

عەقڵییەتی ژمێریار یان عەقڵییەتی وەبەرهێنەر؟

ژمێریار ئەو كەسەیە كە پارە وەردەگرێت و دەیژمێرێت و بە ڕێكاری دیاریكراو خەرجی دەكات و، پێویستە لە كۆتاییی هەموو ڕۆژێك یان هەفتەیەك یان مانگێكدا لە نێوان پارەی وەرگیرا و پارەی خەرجكراو و پارەی ماوە لە قاسەدا به‌راوردێك (مطابقه‌) بكات. هەموو خەمی ژمێریار ئەوەیە پارە وەربگرێت و پارەی وەرگیراو بە ڕێكاری دیاریكراو لە ئەستۆی ئەودا دەربچێت و ئیتر چۆن ئەم پارەیە دێت و چۆن خەرج دەكرێت، ئەوا نابێته‌ كێشه‌ و خه‌می ژمێریار.

دۆسیەی حوكمڕانیی ئابـووری لە هەرێمی كوردستان زیاتر لە (10) ساڵە، بەتایبەت لە نێوان ساڵانی (2004-2014)دا، بە عەقڵییەتی ژمێریار بەڕێوە دەبردرا. لەبەر ئەوەی بوودجەیەكی دیاریكراو لە بەغداوە دەهات، بۆیە كەس خەمی پەیداكردنی پارە و هەمەجۆركردنی داهاتی گشتیی نەبوو، بەڵكوو هەموو خەمەكان بریتی بوون لەوەی چۆن و لە چی و كەی ئەو پارە هاتووەی بەغدا لە هەرێمی كوردستان بۆ خزمەتی گشتی خەرج بكرێت.

لەبەر ئەوەی ناردنی بوودجەی هەرێم لە بەغداوە، بووە بە بەشێك لە مامەڵەی سیاسیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی ناوەند، بۆیە ئەستەمە جارێكی تر ئەو ڕۆژە ببینینەوە كە پارە بەو قەبارە زۆرەوە لە بەغداوە بۆ هەرێمی كوردستان ڕەوانە بكرێت؛ هاوتەریب لەگەڵ ئەمەیش، هەرێمی كوردستان مەحاڵە دۆسیەی نەوت و گاز تەسلیم بە بەغدا بكات. بۆیە كاتی ئەوە هاتووە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەیەكجاری واز لە عەقڵییەتی ژمێریار بهێنێت بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی حوكمڕانیی ئابـووری و، هەنگاوی جددی بنێت بۆ پەیڕەوكردنی عەقڵییەتی وەبه‌رهێنەر بۆ بەڕێوەبردنی ئەم دۆسیەیە؛ چونكە وەبەرهێنەر ئەو كەسەیە ئەگەر پارەی لەبەردەست نەبێت، دەتوانێت پارە پەیدا بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شارەزایە لە هونەری بەدەستهێنانی پارە و، ئەگەر پارەیشی لەبەردەست بوو، ئەوا پلانی تۆكمە دادەنێت و مەترسییەكان دیراسە دەكات و دەزانێت پارە لە چی خەرج دەكات و پلانیشی داناوە كە پارەی خەرجكراو بە ماوەی چەند بۆی دەگەڕێتەوە و، دەزانێت لە ساڵێكدا چەندی قازانجە و چەندی خەرجی بەكاربردنە. بەكورتی، ژمێریار پارە خەرج دەكات و بیر لە گەڕانەوەی پارەی خەرجكراو ناكاتەوە، بەپێچەوانەی وەبەرهێنەرە كە خەمی سەرەكیی، بریتییە لە گەڕاندنەوەی پارەی خەرجكراو لە ماوەیەكی دیاریكراودا، جگە لەو قازانجەی كە بەدەستی دەهێنێت.

ئەگەر هات و هەموو هەنگاوەكانی دەزگە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان لەبارەی پارە خەرجكردنەوە بە عەقڵییەتی وەبەرهێنەر بێت، ئەوا زۆر شت لەبارەی دۆسیەی حوكمڕانیی ئابـووری لە هەرێم بەرەو بارێكی باشتر دەگۆڕدرێت؛ بۆ نموونە: قیڕتاوكردنی شەقامێك كە دوو شارۆچكە بە یەك دەبەستێتەوە، بە دیدی ژمێریار پێویست ناكات ئەم قیڕتاوكردنە ئەنجام بدرێت، چونكە قەیرانە و پارەی پێویست لەبەردەستدا نییە. بەڵام ئەم قیڕتاوكردنە بە دیدی وەبەرهێنەر زۆر پێویستە و ئەگەر حكوومەت پارەیشی نەبێت، ئەوا پێویستە قەرزی بۆ بكات، چونكە ئەم قیڕتاوكردنە دەبێتە هۆی زیادكردنی جووڵەی بازرگانیی نێوان دوو شارۆچكە كە سەرەنجام بازرگانان قازانج دەكەن و لە كۆتاییدا خەرجی ئەم قیڕتاوكردنە لە ڕێگەی باجی سەپێنراو لەسەر قازانج یاخود ڕسووماتی وەرگیراو لە بازرگانان بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێتەوە.

بێ گومان وەبەرهێنەر دید و بۆچوونی تایبەت بە خۆی هەیە دەربارەی چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ پارە و تەواوی دۆسیەی ئابووری، كە دەكرێت دەزگە فەرمییەكانی هەرێم سوود لەم دید و بۆچوونانە وەربگرن بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی حوكمڕانیی ئابـووری لە هەرێمی كوردستان. ئەمانەی خوارەوە هەندێ لەم دید و بۆچوونانەن:

یەكەم – چۆنێتیی كۆكردنەوە و بەدەستهێنانی پارە

وەبەرهێنەر شێوازی تایبەت بە خۆی هەیە بۆ كۆكردنەوەی پارە؛ ئەو پارەیەی كە دێتە دەستی وەبەرهێنەر لە ئاسمانەوە نەباریوە، بەڵكوو یان لە ئەنجامی وەبەرهێنانی پارەیەكی پێشوو هاتۆتە دەستی، یاخود لە ئەنجامی قەرزكردن. هەردوو پارەی بەدەستهاتوو دووبارە دەخرێتە وەبەرهێنانەوە بۆ بەدەستهێنانی قازانجی زیاتر و زیاتر، پاڵپشت بە پلانێكی كاركردنی ستراتیژیی تۆكمـە.

هیچ كەس بەقەد ژمێریار ناتوانێت پارە كۆ بكاتەوە، بەڵام هەرێمی كوردستان تەنیا پێویستی بە كۆكردنەوەی پارە و داهات نییە، بەڵكوو پێویستی بە مانەوەی كەسی پارەدەر هەیە بۆ ئەوەی پڕۆسەی سووڕانەوەی پارە و دەستاودەستكردنی لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی تر بەردەوامیی هەبێت. بۆیە ئەگەر بە عەقڵییەتی ژمێریار داهات كۆ بكەینەوە، ئەوا ژمێریار تەنیا خەمی پارەكۆكردنەوەیەتی و بۆی گرنگ نییە ئەوەی پارەی لێ كۆ كراوەتەوە چیی بەسەر دێت و چارەنووسی چی دەبێت.

هەرچی وەبەرهێنەرە، بەم جۆرە بیر ناكاتەوە، چونكە وەبەرهێنەر بە چاوی ماشینی دروستكردنی پارە، سەیری كەسی بەرانبەر دەكات. بۆ وەبەرهێنەر گرنگە ئەو كەسەی كە پارەی لێ كۆ دەكرێتەوە، لەسەر پێی خۆی بمێنێتەوە و تووشی شكستی دارایی نەبێت و كارەكانی بەردەوام بێت تاوەكوو توانای هەبێت ئەركە دارایییەكانی جێبەجێ بكات و بەردەوام بێت لە دانی پارە بە خەزێنەی گشتی، چونكە وەبەرهێنەر هیچ سوودێك لە مایەپووچبوونی كەسی پارەدەر یان پارەدەرێكی شكستخواردوو نابینێت؛ بۆیە هەمیشە خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر بیری لای مانەوەی پارەدەرە، پێش ئەوی بیر لە كۆكردنەوەی پارە بكاتەوە.

لەم سۆنگەیەوە، بەپێی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، سەپاندنی باج و وەرگرتنی ڕسووماتی دارایی مافێكی گشتییە، بەڵام بەزۆری و وەك تۆڵەسەندنەوە وەرناگیرێت و ناسەپێندرێت، بەڵكوو ئامرازێكی گرنگ و كاریگەرە بۆ بونیادنان و دووبارە هەڵسانەوە و دروستكردنی متمانەی دارایی لە نێوان وەرگری باج و باجدەر؛ چونكە وەرگرتنی باج بەبێ ڕەچاوكردنی باری داراییی باجدەر، كە ئایا لە ئەنجامی دانی باج ڕووبەڕووی كێشە و شكستی دارایی دەبێتەوە یان نا، ئەوا هەڵەیەكی ستراتیژیی گەورەیە، لەبەر ئەوەی باج هیچ بەهایەكی نییە ئەگەر باجدەر توانای داراییی نەبێت یاخود ژمارەی باجدەران كەم ببێتەوە. بۆیە، خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر لە یەك كاتدا بیر لە كۆكردنەوەی باج و مانەوەی باجدەر دەكاتەوە و پێی وایە هەردووكیان تەواوكەری یەكترن. پێویستە باج كۆ بكرێتەوە، بەڵام لەو گرنگتر ئەوەیە باجدەر لەسەر پێیەكانی خۆی بمینێتەوە تاوەكوو بتوانێت باج بدات. ڕێكارەكانی سەپاندنی باج یاخود وەرگرتنی ڕسووماتی دارایی، پێویستە ئەوەندە ڕوون و شەفاف بێت كە بواری خۆدزینەوە لە باجدانی تێدا نەبێت. بەكورتی، دروستكردنی هاوسەنگی لە نێوان سەپاندنی باج و مانەوەی باجدەر و بوارنەدان بۆ خۆدزینەوە لە دانی باج، بە عەقڵییەتی وەبەرهێنەر نەبێت نایەتە دی.

لە هزروبیری وەبەرهێنەردا پارە و سەرمایە بەخێرایی و به‌بێ بەربەست هاتوچۆ دەكات؛ بۆیە هەموو سستییەك یاخود ئاستەنگێك بۆ جووڵەپێكردنی پارە و دەستاودەستكردنی، دوورە لە شێوازی كاركردنی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر. پارەوەرگرتن ئامانجی ژمێریارە هەتا ئەگەر لە وادەی خۆی دوا بكەوێت، بەڵام دواكەوتنی وەرگرتنی پارە لە وادەی دیاریكراو یاخود سستی لە پڕۆسەی وەرگرتنی پارەدا بەپێی بۆچوونی وەبەرهێنەر، شكستی دارایییە و دەچێتە چوارچێوەی زەرەر، چونكە دوا كەوتنی وەرگرتنی پارەی ئەمڕۆ، مانای لەدەستدانی هەلێكی وەبەرهێنان و بەدیهێنانی قازانجە لە ئەمڕۆ و بەیانیدا. هەر بۆیە، لە جیهانی وەبەرهێنەراندا پڕۆسەی وەرگرتنی پارە دوا ناكەوێت و هەموو دواكەوتنێكیش بە زەرەر لە قەڵەم دەدرێت. لەم سۆنگەیەوە، بەپێی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، هەبوونی سه‌رەگرتن بۆ دانی پارە و نەبوونی سیستەمی بانكیی بەهێز و نەبوونی سیستەمی ئەلیكترۆنی بۆ وەرگرتنی پارە و...، هەموویان دەچنە ژێر ناونیشانی زەرەركردنی دارایی و بەفیڕۆدانی سامانه‌وه‌.

دووەم – شێـوازی هەڵگرتنی پارە

ئەستەمە وەبەرهێنەرێك ببینیت كە گیرفانی نەبێت. وەبەرهێنەری بێگیرفان وەبەرهێنەرێكی مەترسیدارە، چونكە نابێتە جێگەی متمانە بۆ دەستەبەركردنی پابەندییە دارایییەكانی. گیرفانی وەبەرهێنەر بۆ هەڵگرتنی پارە بەكار دێت و پارەیش بۆ دوو مەبەست هەڵدەگرێت؛ یەكەمیان بۆ دووبارە وەبەرهێنان، كاتێك كاتەكان لەبار دەبن بۆ ئەنجامدانی پرۆژەی ئابووری؛ دووەمیان بەكارهێنانیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بارە لەناكاوەكان و داپۆشینی شكستە دارایییەكان.

وەبەرهێنەر پارەكانی خۆی لە هەژماری ئەو بانكە دادەنێت كە موڵكی خۆیەتی یاخود پشكدارە تیایدا. هیچ وەبەرهێنەرێك نابینی كە خۆی خاوەنی بانك بێت، كەچی پارەكانی خۆی لە بانكێكی تردا دابنێت. لەم بارەیەوە، هەبوونی ئەم هەموو بانكە حكوومییە نائەكتیڤە بەو قەبارە گەورەیە، بە دید و عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، زەرەرە. ئەگەر چارەنووسی ئەم هەموو بانكە حكوومییە بدەیتە بەردەستی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، ئەوا هەموویان تێكەڵ بە یەكتری دەكات و، دەیانكات بە یەك بانكی بەهێزی خاوەن چەند لقێك؛ ئەمیش بە مەبەستی كەمكردنەوەی خەرجییەكان و ئەكتیڤكردنیان و باشتركردنی كواڵێتیی كاركردنیان بۆ ئەوەی توانایان هەبێت خزمەتگوزارییە بانكییەكان هەم بۆ حكوومەت و هەم بۆ كەرتی تایبەت پێشكەش بكەن.

سێیەم – چۆنێتیی خەرجكردنی پارە

دەگمەنە وەبەرهێنەرێك بدۆزیتەوە كە پارە بێ هۆكار و بێ ئامانج خەرج بكات. لە پشت هەموو خەرجییەكی وەبەرهێنەر پلانێكی تۆكمە و ئامانجێكی دیاریكراو و ڕوون هەیە. ته‌نانه‌ت وەبەرهێنەر، بەخشینەكانی بۆ ڕێكلامی خۆی بەكار دێنێت. لەم بارەیەوە جیاوازیی زۆر هەیە لە نێوان عەقڵییەتی وەبەرهێنەر و عەقڵییەتی ژمێریاردا.

بەپێی عەقڵییەتی ژمێریار، كردنەوەی فەرمانگەیەك لە شوێنێكی دیاریكراو پێویستی بە بڕە پارەیەكی دیاریكراو هەیە پاڵپشت بە دەرخستەی ئامادەكراو؛ بەڵام، وەبەرهێنەر پێش ئەوەی بگاتە قۆناغی ئامادەكردنی دەرخستە، كۆمەڵێك پرسیار دەكات: "ڕووبەری زەویی تەرخانكراو چەندە؟" (چونكە ڕووبەر هەرچەند فراوان بێت، ئەوا خەرجی زیاتری دەوێت)؛ یان "باڵاخانەی ئەم فەرمانگەیە لە چەند قات پێك دێت؟" (هەرچەند قاتەكان زیاتر بن، ئەوا خەرجییەكان زیاتر دەبن)؛ یان "باڵاخانەی ئەم فەرمانگەیە لە چەند ژوور پێك دێت؟"؛ یان "ئایا سیستەمی ژوور بە ژوور باشە، یاخود سیستەمی كراوە و نەبوونی ژوور؟" (چونكە هەرچەند ژوورەكان زیاتر و گەورەتر بن، ئەوا خەرجییەكان زیاتر دەبن). پرسیار لێرەدا ئەوەیە: بۆچی خەرجییەكان زیاتر دەبن؟ چونكە ڕووبەری فراوان و قاتی زیاتر و ژووری زۆرتر یان گەورەتر پێویستیان بە ئامێری ساردكەرەوە یان گەرمكەرەوەی زیاتر و دابینكردنی كەلوپەلی زیاتر و كارەبای زیاتر و دامەزراندنی كارمەندی زیاتر هەیە. بۆیە، لە بنەڕەتەوە وەبەرهێنەر بیر لەو ڕێگه‌یانە دەكاتەوە كە تیایدا خەرجییەكان كەمتر بكاتەوە بۆ ئەوەی ڕێژەی بەفیڕۆدان كەم بكاتەوە.

جگە لەم پرسیارانەی سەرەوە، وەبەرهێنەر پرسیاری تریش دەكات: سوودی كردنەوەی ئەم فەرمانگەیە لە نەكردنەوەی زیاترە، یان بەپێچەوانەوە؟ كردنەوەی ئەم فەرمانگەیە چەند قازانج بۆ خەزێنەی گشتی و چەند سوودی گشتی بۆ هاووڵاتیان فەراهام دەكات؟ ئەم پرسیارانە نموونەی زۆر سادەن بۆ تێگەیشتن لە بیروبۆچوونی وەبەرهێنەر بۆ چۆنێتیی خەرجكردنی پارە بە كەمترین ڕێژەی بەفیڕۆدان. وەبەرهێنەر بڕیاری خەرجكردنی هیچ بڕە پارەیەك نادات تاوەكوو نەزانێت ئەو پارەیە چۆن خەمڵێنراوە و، بۆ چ خەرج دەكرێت و، سوودی چییە و، چۆن و كەی دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی گشتی؟

بە بۆچوونی ئێمە، هەر فەرمانگەیەكی فەرمی بە عەقڵییەتی وەبەرهێنەر بەڕێوە ببردرێت، ئەوا ڕێژەی بەفیڕۆدانی سامانی گشتی تیایدا كەم دەبێتەوە، چونكە وەبەرهێنەر هەموو شتێك بە سامانی خۆی دەزانێت و وەك هەلێك بۆ بزنسكردن و بەدەستهێنانی قازانج دەبینێت. لەم سۆنگەیەوە، ئامانجی وەبەرهێنەر ئەوەیە كە كارە هاوشێوەكان لە یەك پاكێجدا كۆ بكاتەوە و، ئەمەیش بە لای ئەوەوە نیشانەی بەڕێوەبردنێكی سەركەوتووە؛ بۆ نموونە: كۆكردنەوەی فەرمانبەران لە چەند ژوورێك و داخستنی ژوورە زیادەكان، یاخود گرێدانی گشت كۆمپیوتەرەكان بە یەك پرێنتەر لە جیاتی ئەوەی لە هەموو ژوورێك پرینتەرێك هەبێت، یاخود تەرخانكردنی یەك یان دوو ئۆتۆمبێل بۆ كاری ڕۆژانە و فرۆشتنەوەی ئۆتۆمبێلە زیادەكان، یاخـود تێكەڵكردنی فەرمانگە یان بەشە هاوشێوەكان یان ئەوانەی كاریان لە یەكتر نزیكن، یاخود...؛ هەموو ئەمانە شێوازن بۆ كەمكردنەوەی خەرجی و نزمكردنەوەی ئاستی بەفیڕۆدانی پارە، كە دەكرێت لە كاری مەزنتر و جیاوازتر بۆ ئاراستەكردنی خەرجییە گشتییەكان و كەمكردنەوەیان، سوود لە هەمان بیركردنەوە وەربگیرێت.

چوارەم – وردبینیكردن و بەدواداچوونی دارایی

وەبەرهێنەر هیچ شتێك بۆ بەخت جێ ناهێڵێت، بەڵكوو هەموو بەدواداچوونێك دەكات بۆ چۆنێتیی خەرجكردنی پارە و پڕۆسەی گەڕانەوەی پارە خەرجكراوەكان. بە بۆچوونی ئێمە، گەندەڵی قۆناغێكە لە دوای نەبوونی چاودێری دێت. ڕەنگە وەبەرهێنەر لە دەرەوەی چوارچێوەی دەزگاكەی خۆی گەندەڵی بكات، بەڵام هەرگیز ڕێگە نادات گەندەڵی لەنێو دەزگاكەی هەبێت، چونكە گەندەڵی یەكسانە بە زەرەری دارایی.

لێرەدا زۆر بەڕوونی جیاوازی لە نێوان عەقڵییەتی ژمێریار و عەقڵییەتی وەبەرهێنەر دەردەكەوێت، چونكە هەموو گەندەڵییەكی نێو فەرمانگە، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، لە ڕێگەی ژمێریارەوە ئەنجام دەدرێت ئەگەر هات و وەك پێویست كارەكانی ئەنجام نەدات. ژمێریار ناتوانێت لە دەرەوەی فەرمانگەكەی گەندەڵی بكات، چونكە هیچ پارەیەكی لەبەردەستدا نییە. بەڵام وەبەرهێنەر دەتوانێت لە دەرەوەی چوارچێوەی فەرمانگەكەی گەندەڵی بكات، بەڵام ڕێگە به‌وه‌ نادات گەندەڵی لەنێو فەرمانگەكەی ئەنجام بدرێت.

هەرچی پەیوەستیشە بە پڕۆسەی چاكسازی، بەتایبەت لە بواری ئابووریدا، ئەوا بەپێی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر چاكسازی پڕۆسەیەكی واقعبینانەیە و تەنیا لە سنووری ئەوەی دەكرێت، ئەنجامی دەدات. هەر بۆیە بۆ ڕابردوو ناگەڕێتەوە، چونكە هەر پارەیەك لە ڕابردوودا بە گەندەڵی خەرج كرابێت، گەڕانەوەی ئەستەمە، لەبەر زۆر هۆكار كە بۆ هەمووان ڕوونە؛ بەتایبەت ئەگەر هات و ئەم پارەیە چووبێتە نێو پڕۆژەیەكی ئابووری كە بژێوی خەڵك دابین دەكات. هەر بەپێی ئەم عەقڵییەتە، چاكسازی پڕۆسەیەكی بەشبەشەكییە، واتا گشتگیر نییە؛ بۆ نموونە: بە عەقڵییەتی وەبەرهێنەر ئەنجامدانی چاكسازی لە یەك كاتدا لە گشت وەزارەتەكاندا كارێكی نابەجێیە و ئەنجامدانی ئەستەمە و كات بەفیڕۆدانە. وەبەرهێنەر پێی وایە، پێویستە هەر وەزارەتێك فەرمانگەیەكی بچووك دەستنیشان بكات بۆ چاكسازیكردن تیایدا، بۆ ئەوەی كەموكورتییەكانی ئەم چاكسـازیكردنە چارەسەر بكرێت و پاشان ئەگەر سەركەوتوو بوو، ئەوا گشتاندنی بۆ بكرێت بەسەر فەرمانگەكانی تر لەگەڵ ڕەچاوكردنی تایبەتمەندیی هەر فەرمانگەیەك.

پێنجەم – چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ سەرچاوەی مرۆییدا

مرۆڤ، ته‌وه‌ری سەرەكیی بیركردنەوەی وەبەرهێنەرە و، هەمیشە بە چاوی وەبەرهێنانەوە سەیری سەرچاوە مرۆیییەكان دەكات و، پێی وایە ئەوەی ئەمڕۆ لە مرۆڤ خەرج دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی تواناكانی كاركردنی، ئەوا لە داهاتوودا دە هێندەی ئەوەی خەرج كراوە، بۆ خەزێنەی وەبەرهێنەر دەگەڕێتەوە؛ چونكە باشتركردنی لێهاتوویی و كارامەییی مرۆڤ دەبێتە هۆی چاككردنی شێوازی كاركردن و بەرزكردنەوەی ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری و باشتركردنی كواڵێتیی بەرهەمهێنان. بۆیە، وەبەرهێنەر هەمیشە لە خەمی كردنەوەی خولی بەهێزكردنی تواناكان و جێگۆڕكێكردن لە نێوان كارمەندەكانە بۆ فێربوونی ئەزموون و كارامەییی زیاتر، كە بەپێچەوانەوە خاوەن عەقڵییەتی ژمێریار بیر لەم بابەتانە ناكاتەوە. 

دەبێت ئەوەیش بزانین، وەبەرهێنەر پارە ناداته‌ كەس، بەبێ ئەوەی ئەو كەسە لە یەك كاتدا، ئیشی دوو كەس یان زیاتر ئەنجام نەدات. بێئیش و نەشارەزا و مشەخۆر و نەزان و تەمبەڵ و بێئەزموونەكان جێگەیان لە سیستەمی كاركردنی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر نابێتەوە. لە سیستەمی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، هەموو كارمەندێك وەسفی وەزیفیی خۆی هەیە و كار و بەرپرسیارێتیی خۆی دەزانێت. هەر لەم سیستەمەدا شتێك نییە بە ناوی "بێكاریی داپۆشراو"، چونكە وەبەرهێنەر كەسە نزیكەكانی خۆی دانامەزرێنێت ئەگەر لێهاتوو و شیاوی ئەو شوێنە نەبن كە كاری تێدا دەكەن. بەكورتی، لەم سیستەمەدا مووچە بۆ كەسێكی نەشیاو خەرج ناكرێت.

لە خەرجییەكانی مووچەدا جیاوازییه‌كی زۆر لە نێوان عەقڵییەتی ژمێریار و عەقڵییەتی وەبەرهێنەردا بەدی دەكرێت؛ بۆ نموونە: لە كات و وادەی دیاریكراودا ژمێریار ده‌ست ده‌كات بە دابەشكردنی مووچە بەسەر كارمەندەكان، بێ ئەوەی بپرسێت كە ئەم كارمەندە لەم مانگەدا چەند كاری كردووە و، چەند پارەی گەڕاندۆتەوە بۆ خەزێنەی گشتی و، كارەكانی چەند كاریگەر بووە بۆ فەرمانگە؟ بەڵام هەرچی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەرە، ئەوا مووچە نادات بە كەسێك تا نەزانێت ئەو كەسە كار و بەرپرسیارێتییەكانی چین و، كارەكانی وەك پێویست ئەنجام داوە یان نا و، ڕێژەی كاریگەربوونی بۆ پێشخستنی فەرمانگەكە چەند بووە؟

خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، بە لایەنی كەم لە ساڵێكدا جارێك، هەڵسەنگاندن بۆ ئاست و توانا و كاركردنی كارمەندەكانی دەكات، بۆ ئەوەی دڵنیا ببێتەوە لەوەی كە مووچە بۆ كەسی شایستە خەرج دەكات. بۆیە ئەم هەڵسەنگاندنە هۆكارێكە بۆ ڕێگەگرتن لە بەفیڕۆدانی پارە و سامان. لەم بارەیەوە خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەر كەسێك دانامەزرێنێت كە كارامەییی بۆ ئەو كارە نەبێت و، مووچەی كەسێك زیاد ناكات ئەگەر ئەو كەسە دوو بەقەد مووچەی خۆی كار نەكات و نەبووبێتە هۆی زیادكردنی داهات یان گێرانەوەی خەرجی بۆ فەرمانگەكەی. بەپێی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، لە پڕۆسەی دامەزراندنی كارمەندەكاندا، شتێك نییە بە ناوی خزمخزمێنه‌، حزبایەتی، عەشیرەتگەری، ناوچەگەرێتی، ڕەگەزپەرستی، ئایینزایی، مەزهەبگەری و هتد.

لە سیستەمی كاركردنی خاوەن عەقڵییەتی وەبەرهێنەردا بەدەگمەن ژمارەیەكی زۆر لە كارمەندان دەبینیت. كەمكردنەوەی ژمارەی كارمەندەكان و بەرزكردنەوەی كواڵێتیی كاركردنیان ئامانجی سەرەكیی ئەم سیستەمەیە. ئەگەر بەپێی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی زۆریی ژمارەی فەرمانبەرانی دەزگە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان بكەین، ئەوا زۆر گرفت لەم بارەیەوە چارەسەر دەكرێـن؛ بۆ نموونە: ڕێگەگرتن لە پێدانی مـۆڵەتی بێمووچە، بڕیارێكە لەژێر چەتری عەقڵییەتی ژمێریار دەركراوە؛ بەپێچەوانەوە بەپێی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر، پێویستە ئاسانكاری بۆ پێدانی مۆڵەتی بێمووچە بكرێت، چونكە پارەیەكی یەكجار زۆر لە ڕێگەی نەدانی مووچە بە فەرمانبەر، بۆ خەزێنەی گشتی دەگەڕێتەوە؛ هاوتەریب لەگەڵ وەرگرتنی باج بە ڕێژەی (5%) لە كرێی كاركردنی فەرمانبەر لە كەرتی تایبەتدا لە كاتی موڵەتەكەیدا. بە هەمان میكانیزم، پێویستە ئاسانكاری بكرێت بۆ ئەوەی بە سیستەمی خواستن (إعارة) ڕێگە بە فەرمانبەری حكوومی بدرێت لە كەرتی تایبەت كار بكات و مووچەكەیشی هەر لەم كەرتە وەربگرێت. گرنگیدان بە دەستەبەری كۆمەڵایەتیی كرێكاران، هۆكارێكە بۆ ڕووكردنی گەنجانمان بۆ خزمەتكردن لە كەرتی تایبەت. بەكورتی، هەتا دەزگە فەرمییەكانی هەرێم بە عەقڵییەتی ژمێریار مامەڵە لەگەڵ دۆسیەی زۆریی ژمارەی فەرمانبەران بكەن، ئەوا ئەم گرفتە هەرگیز چارەسەر نابێت.

كۆبەند

ئەمڕۆ هەرێمی كوردستان لە بەردەم هەڕەشەیەكی ئابووریی ڕاستەقینەدایە كە چۆن بتوانین ڕۆڵی دەزگە فەرمییەكان لە ژمێریارێكی پارەژمێر، بگۆڕین بۆ وەبەرهێنەرێكی پارەدروستكەر. ئەم كارە پێویستیی بە شۆڕشێكی مەزن هەیە كە كەسانی پسپۆڕ و شارەزا لە بواری ئابووریدا ڕێبەرایەتیی بكەن. به‌تەنیا پشتبەستن بە داهاتی نەوت، كارێكی ناتەندروستە و بەرەو ئابوورییەكی مشەخۆرمان دەبات. بۆیە پێویستە هەنگاو بەرەو پەیڕەوكردنی عەقڵییەتی وەبەرهێنەر بنێین بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی حوكمڕانیی ئابـووری لە هەرێمی كوردستان، بۆ ئەوەی چیتر چاوەڕێی بەغدا نەبین پارەمان بۆ بنێرێت. پەیڕەوكردنی ئەم عەقڵییەتە، پێویستیی بە كەرتی تایبەت هەیە و مەحاڵە ئەم كارە بەبێ ئەم كەرتە ئەنجام بدرێت؛ بۆیە گرنگیدان بەم كەرتە و پشتبەستن پێی و سەیركردنی وەك دۆست و هاوبەشێكی ڕاستەقینە، كارێكە لێكەوتەی پۆزەتیڤی لەسەر ئابووریی هەرێمی كوردستان دەبێت.